CC BY
10ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
e-ISSN: 1694-8610
№3/2023, 131-142
ФИЛОЛОГИЯ
УДК: 398
DOI: 10.52754/16948610 2023 3 17
МАХМУД КАШГАРИНИН "ДИВАН ЛУГАТ AT-TYPK" СeЗДYГYНДe АТ ЖАБДЫКТАРЫНА БАЙЛАНЫШКАН СеЗДеР
ТЕРМИНЫ КОНСКОГО СНАРЯЖЕНИЯ В "ДИВАН ЛУГАТ АТ-ТУРК" МАХМУДА
КАШГАРИ
HORSE TACK TERMINOLOGY IN "DIWAN LUGAT AT-TURK" BY MAHMUD AL-
KASHGARI
Абдимиталип уулу Нурсултан
Абдимиталип уулу Нурсултан Abdimitalip uulu Nursultan
PhD, окутуучу, Ош мамлекеттик университети
PhD, преподаватель, Ошский государственный университет PhD, Lecturer, Osh State University [email protected]
_ORCID: 0000-0002-5651-5236_
Жапаралиев Шербол Жапаралиевич
Жапаралиев Шербол Жапаралиевич Zhaparaliev Sherbol Zhaparalievich
PhD, окутуучу, Ош мамлекеттик университети
PhD, преподаватель, Ошский государственный университет PhD, Lecturer, Osh State University [email protected] ORCID: 0000-0002-1009-4093
МАХМУД КАШГАРИНИН "ДИВАН ЛУГАТ АТ-ТYРК" СeЗДYГYНДe АТ ЖАБДЫКТАРЫНА БАЙЛАНЫШКАН СеЗДеР
Аннотация
Карахандар доорунун кврYHYктYY аалымы Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" свздYГY кыргыз элинин тарыхы жана маданиятын изилдввдв баа жеткис тарыхый булак. Эз доорундагы тYрк элдеринен чогултулган диалектологиялык свздYктв XI кылымдагы тYрк коомунун тили, адабияты, маданияты жана социалдык абалы жвнYндв ар TYPДYY, оригиналдуу маалыматтар камтылган. "Дивандагы" свз казынасынын арасында жылкы жана жылкычылыкка байланыштуу лексика взгвчв орунду ээлейт. Себеби, жылкыга байланыштуу терминология байыркы тYрк жана азыркы кыргыз тилдеринин эц байыркы элементтеринин бири. Бул маселе боюнча кыргыз коомунда квптвгвн илимий изилдввлвр жарык квргвнY менен жылкы жана жылкычылыкка байланышкан терминология толук изилдене элек. Ушул себептен улам, бул макалада "Диван Лугат ат-ТYрктв" катталган ат жабдыктарына байланышкан свздврдY кыргыздын улуттук маданиятынын негизги элементтеринин бири болгон жылкы жана жылкычылык терминологиясы менен салыштырылып изилденип талдоого алынды.
Ачкыч свздвр: жылкы, жылкычылык терминологиясы, ат жабдыктары, Махмуд Кашгари, "Диван Лугат ат-ТYрк", карахандар, кыргыздар.
ТЕРМИНЫ КОНСКОГО СНАРЯЖЕНИЯ В "ДИВАНЛУГАТАТ-ТУРК" МАХМУДА КАШГАРИ
Аннотация
Словарь "Диван Лугат ат-Тюрк" Махмуда Кашгари, видного ученого караханидского периода, является бесценным историческим источником в изучении истории и культуры кыргызов. Словарь содержит разнообразную и оригинальную информацию о языке, литературе, культуре и социальном положении тюрксого общества XI века. В труде Махмуда Кашгари особое место занимает лексика, связанная с коневодством средневековых тюрков. Это связано с тем, что конская терминология является одним из древнейших элементов древнетюркского и современного кыргызского языков. Хотя в кыргызском обществе проведено множество научных исследований по данному вопросу, терминология, связанная с коневодством, до конца не изучена. В связи с этим в данной статье проделан сравнительный анализ слов, относящихся к конному снаряжению из "Диван Лугат ат-Турк" Махмуда Кашгари с терминологией коневодства из кыргызского языка, что является одним из основных элементов кыргызской национальной культуры.
HORSE TACK TERMINOLOGY IN "DIWAN LUGAT A T-TURK" BY MAHMUD AL-KASHGARI
Abstract
The "Diwan Lugat at-Turk" dictionary, authored by Mahmud al-Kashgari, a distinguished scholar from the Karakhanid period, stands as a priceless historical resource for delving into the history and culture of the Kyrgyz people. Within its pages, one can find diverse and original insights into the language, literature, culture, and social dynamics of 11th-century Turkic society. Mahmud al-Kashgari's work gives particular emphasis to the vocabulary related to medieval Turkic horse breeding, recognizing the significance of horse terminology as one of the oldest components in both ancient Turkic and contemporary Kyrgyz languages. Despite numerous scholarly endeavors addressing "Diwan Lugat at-Turk" dictionary in Kyrgyz society, there remains an incomplete understanding of the terminology associated with horse tack terminology. Consequently, this article conducts a comparative analysis between words related to equestrian equipment in "Diwan Lugat at-Turk" and horse breeding terminology in the modern Kyrgyz language, aiming to contribute to a more comprehensive exploration of this linguistic aspect, which holds a key position in Kyrgyz national culture.
Ключевые слова: коневодство, конское снаряжение, Махмуд Кашгари, "Диван Лугат ат-Турк", караханиды, кыргызы.
Keywords: horse breeding, horse tack terminology, Mahmud al-Kashgari, "Diwan Lugat at-Turk", Karakhanids, Kyrgyz.
Байыркы жана орто кылымдарда чыгыш менен батышка тынымсыз жортуулдар жасап турган кечмен уруулар белгилYY. Кытай менен кырчылдаша кыл чайнашкан хуннулар, Римди чегелеткен гунндар, кийин орто кылымдарда тарых аренасында пайда болгон тYрктер, уйгурлар, кыргыздар, карахандар, моцголдор кечмен империяларды жылкынын жардамысыз мамлекет куруусу мYмкYн эмес эле. Негизи эле Борбордук Азиядагы кечмен калктардын жашоосунда жылкынын мааниси аябай жогору болуп, ат культу енYккен. Аны бул челкемде жYргYЗYлген археологиялык изилдеелерден табылган аттын элеси тYШYPYлген статуэткалар, петроглифтер, аты менен кошо кемYлген жоокерлер, ат жабдыктар ж.б. далилдеп турат.
Кыргызстанда жYргYЗYлген археологиялык казуулардан байыркы тYрктердYн ат жабдыктары табылган (Худяков ж-а Табалдиев, 2009, б. 88). Табылгалар жакшы сакталып, алардын негизинде азыркы кыргыздарда колдонулган ат жабдыктар азыраак езгерYYге учурагандыгын эске албаганда, негизинен езгерYYCYЗ болуп, кыргыз элинин бир гана енисей кыргыздарынын эле эмес, Кыргызстанды мекендеген байыркы тYрктердYн да тYЗ мураскорлорунан экендигин айгинелеп турат. Бул табылгаларды тилдик жактан салыштырып изилдее учурдун талабы экендигин эске алсак, бул багытта негизги тарыхый булак катары орто кылымдардагы карахандар доорунун керYHYктYY екYЛY Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" сездYГY баа жеткис жана эц маанилYY жазма эстеликтердин кеч башында тураары шексиз. Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" сездYГY ез доорунун жашоо тарзынын бардык тармактарын ичине камтыган энциклопедиялык маалыматка ээ китеп болуп эсептелип, кыргыз элинин тарыхын, тилин жана культурогенезин изилдееде арбын колдонулууга муктаж (Тажибаева ж.б., 2022). Бул китепти изилдее учурда тилчилер тарабынан аздык-кешур изилденип жатса да, бир-эки илимпозду эске албаганда тарыхчылар тарабынан жакшы изилденбей келет. Махмуд Кашгаринин эмгегин келечекте кыргыз гуманитардык илиминин бардык екYЛдерY комплекстYY тYPде изилдееге киришип, андан жемиштYY жыйынтыктарды чыгара алат деп YMYттенебYЗ.
Махмуд Кашгари эмгеги тYрктер жылкыга терец урматтаарын китепте кездешкен айрым макал-лакаптардан улам билсек болот. Маселен, карахандарда кездешкен "куш канатын, эр атын" деген макал кыргыз элинде "Ат - адамдын канаты" деген тYPде кездешет (Толубаев ж-а Каратаева, 2010, б. 52). Ал эми ушул эле сездYктYн башка жеринде ил деген сез кездешип, жылкы маанисинде берилет. Автор тYрктер YЧYн жылкы канат сыяктуу эле дейт. Жылкычыны тYрктер ил башы деп аташаарын жана сезме-сез которгондо "эл башы, е^мдар" болуп которулаарын жазып кетет (Махмуд аль-Кашгари, 2005, б. 86). Бул жерден байыркы тYрктер YЧYн жылкынын мааниси жогору болгондугун, жылкыны асырап баккан жылкычынын кадыры эл башылардыкы менен бирдей даражада болгондугун экеенYн аталыштарынын окшош болуп тургандыгынан кере алабыз.
Ал эми кыргыздар атты аябай кастарлагандыгын биз, "Ат, аттан кийин жат", "Акыр заман аттан айрылган жерде" деген ж.б.у.с. макалдардан биле алабыз. Ал тургай кыз терелсе "кыз терелдY" деп айтпастан, анын терелгенYн "кырк жылкы" деп тергеп айтышкан (Осмонова ж.б., 2001, б. 352). Жаш балдарды кYHYбYЗде деле "кулунум" деп эркелетYY, адамдын жерлигин айтканда "баланча жердин кулуну" деген саптар кыргыз элиндеги атка болгон урмат-сыйды керсетYп турат.
Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" сездYГYнде ат жабдыктарына байланыштуу кызыктуу материалдар бар. Аларды кYHYбYЗде кездешкен ат жабдыктардын аталышындагы,
жасалыш шекилиндеги окшоштуктарды, жалпылыктарды "Манас" эпосунан жана кыргыздардагы жылкыга байланышкан жабдыктар менен толуктай алабыз. Кыргыз элинде кездешкен ат жабдык, ээр-токумдар тууралуу аябагандай бай этнографиялык маалыматтарды чогулткан кыргыз изилдeeчY Амантур Акматалиевдин эмгектерин сез кылууга арзыйт. Бул чакан макалада "Диван Лугатта" кездешкен ат жабдыктардын бYГYнкY кYндeгY кыргыз тилиндеги жалпылыктары тууралуу сез кылдык.
Алгач минYYгe YЙрeтYY YЧYн YЙYPДeн ат тандалат. Аны YЙYPдeн ичинен тандап, кармоо YЧYн жасалган шайман укурук деп аталат. Укурук - азоо жылкыны кармоодо колдонулуучу учуна илмек кыл аргамжы (укурук боо) байланган эц жeнeкeй жыгач шайман. Узундугу 5-6 метр, диаметри 4-6 сантиметрдей кайыц, тал, долоно, четин жана башка бекем жыгачтардын ичке учунун эки жерине узундугу 1,5 метрдей аргамжы байланып жасалат. Атчан жылкычы азоону кууп жетип, анын мойнуна аргамжынын илмегин салып, укурукту бура тартып, жылкыны токтотот (Асанов, 2003, б. 236). Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" сeздYГYндe укрук (Atalay, 1939, s. 100) деп берилип, кыргыз тилиндегидей эле маанини билдирет. Укурук сeзY менен кошо тагыг укрукын егмес, тецизни кайгыкын бугмес же "укурук менен тоо ийилбейт, кайык менен дециз кечпейт" деген макал берилет. Ал эми "Манас" эпосунда укурук жeнYндe:
Кайыцдан кыйып катырган,
Кабыгы менен жаткырган.
Кара боолук тактырган
Укуруктун1 учунан кармап алганы, - деген саптар кездешет.
Э.В. Севортяндын "Этимологический словарь тюркских языков" аттуу эмгегинде укурук сeзYHYн келип чыгышын "ур-" этиш сeзYнeн келип чыгат деп божомолдойт. Себеби, алтай, хакас, башкыр, ногой тYрк тилдеринде укурукту урук (корык, курук) деп аташат (Севортян, 1974, б. 585). Ал эми монгол тилинде urga/uraga сeзY "бир нерсени кармоодо колдонулуучу шыргый", манчжур тилинде ukurga сeзYHYн "капкан" маанисинде кездешкенин да белгилей кетYYгe болот.
Азоо жылкыны колго тYШYргeн соц аны минYYгe кeндYPYY YЧYн алгач башына нокто катылат. Аттын башына нокто тагылган соц аны унаа катары минYY, башкаруу башталат. Нокто тери же жиптен жасалган. Аны элдик эпостордо, алардын ичинде "Семетейде" "Бышты кезде бычтырган, Жибектен ноктоо сыздырган" деген саптар да далилдеп турат. Ноктону кыргыздар ыйык санашып, малды сатканда эч качан ноктосун кошо берген эмес. "Диван Лугатта" ноктону билдирген йулар (Atalay, 1992, s. 9) сeзY кездешип, шз менен кошо йунд башын йуларлап же "атка нокто салды" деген шз кездешет. Элдик эпостордо "Окоро тYЙгeн ак нокто, Тайторуга чак нокто" (Семетей эпосу, 1959, б. 46) деген саптардын кездешиши ноктонун кыргыздарда кецири колдонулгандыгын кeрсeтYп турат. Ноктого тагылган жипти кыргыздар чылбыр деп аташат. Чылбыр атты оцго, солго жана алдыга карай бастыруу YЧYн колдонулат. Чылбыр аттын кылынан eрYЛYп жасалып, узундугу 1,5-2 метрге чейин жетет. Кыргызстандын тYштYк тарабында орун алган Алайкуу eрeeнYндe чылбырды жулар деп аташаары катталган (Belek, 2008, s. 69). Бул жерден "Диван Лугатта" кездешкен йулар
1 Манас кыргыз элинин баатырдык эпосу. Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Бишкек, 2010 - 58-бет.
(нокто) сезYHYн мааниси кыргыздарда чылбырга етYп кеткендигин кере алабыз. Элдик эпостордун бири болгон "Семетей" эпосунда "Эки кулач чоц чылбыр, Узунун тандап такты эми. Окоро тYЙген ак нокто, Тайторуга чак нокто" (Семетей эпосу, 1959, б. 46) деген саптар кездешет. "Диван Лугатта" кездешкен йулар сезYHYн келип чыгышы тYрк тилдериндеги "жулуу, жулкунтуу" деген этиш сезден келип чыгат деп божомолдойбуз. ТYрк тилдеринин YндештYк мыйзамдарына жараша йулар-жулар-чулар-чылбыр болуп езгерYп кетYY MYMKYHЧYЛYГY бар деп болжолдоого негиз бар. Ал эми кыргызга коцшулаш жашаган езбектерде нухта, казактарда нокта, тYркмендерде келлеки, ногта, хакастарда нохта, ал эми туваларда чулар деп кездешет (Русско-узбекский словарь, 1954, с. 424). Карахандардагы йулар сезY бYГYнкY кыргыздар менен тувалыктарда езгерYYCYЗ кездешYYCY азыркы кыргыз тилинде ортоазиялык компонент менен сибирдик компонент бирдей сакталып калгандыгын керсетет.
Атты токууда анын YCTYне эц алгач ичмек коюлат. Ичмек - чоцдугу 70х70 см, калыцдыгы 5х10 см келген терт чарчы кийиз буюм. Ичмек аттын белин жумшактоо жана ат тердегенде анын терин ичине тарттыруу YЧYн тердиктин астына коюлат (Акматалиев, 1996, б. 82). Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат" сездYГYнде ичмекти билдирген ичлик сезY "ээрдин астына коюлуучу кийиз" маанисинде берилген (Atalay, 1939, s. 102). Ал эми карахандар доору боюнча олуттууу изилдеелердY жYргYЗген, "Диван Лугат" боюнча жазылган монографиянын автору тYркиялык тарыхчы Решат Генчтин китебинде ичлик сезYн туура белгилесе да анын эмне функция аткараарын толук аныктап бере алган эмес. Карахандардагы ичлик сезY кыргыздарда бир аз езгерген ичмек тYPYнде кездешсе, казактарда ¡шпек тYPYнде кездешет.2
Ичмектин YCTYне атка токулган ээр ейкеп жоор кылып жибербеесY YЧYн тердик коюлат. Тердик ээрдин астына, ичмектин YCTYне салынуучу, унаанын жонун ээрге бастырбай, каптал жыгачтарынын жонго TYШYYЧY басымын жумшактоо YЧYн колдонулуучу токум. Токулушу боюнча кыз-келиндерге жана эркектерге арналып, булгаары менен кийизден жасалат. Тердиктин ичи адатта, боз кийизден болот (Акматалиев, 1996, б. 221).
Махмуд Кашгари тYЗген сездYкте тYркте аттын терин тарттыруу YЧYн ээрдин астына коюлуучу кийиз буюмду терлик (Л1а1ау, 1939, б. 476) деп аталаарын жазат. Ал эми "Манас" эпосунда "Атка тердик салдырып, Ак кацкы ээр алдырып" деген саптар кездешет. Ал эми КекетейдYн ашында эр сайышка тYшмекчY болгон Манаска ат тандоодо, Алымчарыктын аты Жармацдай тандалып, ага Аккуланын ээр-токуму токулат. Ал эпосто мындайча CYреттелет:
Аккуланын чоц тердик Жармацдай атка салганы, Жаадай болгон союлгур Комсоо келип калганы. Асты жагы тердиктин Шилиге кетип калбайып, Арка жагы тердиктин Жамбашка жетип далбайып, Чакан болуп калганы3
2 http://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/iшпек/
3 Манас кыргыз элинин баатырдык эпосу... - 1568-бет.
Ат жабдыктарын кооз кeрсeтYY YЧYн токулуучу токум ат жабуу же YртYк деп аталат. Ат жабуу ээрдин алдынан, тердиктин YCTYнeн аттын соорусуна чейин жабылуучу кeркeм буюм. Сынга толуучу аруу буюм ат жабуу eрмeкчYЛYк (терме, кажары, беш кеште) менен катар саймачылык менен асемделет (Акматалиев, 1996, б. 22). "Диван Лугатта" бул шз ертук (Atalay, 1939, s. 103) деп берилип, мааниси "бир нерсенин YCTYнe жабылуучу буюм, ээрдин YCTYнe жабылчу материалдан жасалган жабуу" деген маанини билдирет. Кыргыздарда бул YртYк тYPYндe кездешет. YртYк аябай кооздолуп жасалып, аш-тойлордо байгеге чабылуучу белгилYY жорголорду, кYЛYктeрдY жана каркыралуу кeч баштаган кыз-келиндердин мингендерин кол жеткиздей кооздоо максатында жасалган. YртYктYк жип кeбYнчe ичке ийрилет. Ал терме, беш кеште, кажары тYPYндe да согулат. Кымбат жердиктен (нооту, абайыдан да) тандалат. «Абайылап жасалган, кыз-келиндин yPty^» деп айтылат. Аттын моюнун, кeкYрeгYн ороп, капталын жана соорусун жаап, ичи жука кийиз аркылуу ичтелип, чети учкул кыялы аркылуу укмуштай саймаланат да, жээктери тeкмe чачыланат (Акматалиев, 1996, б. 263). "Манас" эпосунда ат жабдыктарын кeркeмдeтYп кeрсeткeн саптар кездешпей койбойт. Мисалы:
Кырк чорого кырк тулпар Кыйладан бери бактырган, Соорусуна баарынын Жолборс уртук жаптырган, Дилде жуген каттырган. Куранды ээр токутуп, Кундуз керпе тарттырып, Мамык жаздык арттырып, Басмайылды Yчтeн тарттырып.4
Жогорудагы саптардан баатырдын дацазасын арттыруу YЧYн ат жабдыктарынын кооз болушу маанилYY болгондугун ^Pe алабыз.
Тердик коюлган соц анын YCTYнe желдик (кээ бир аймактарда жаас) коюлат. Желдик ээрдин эки капталына кынала eлчeнYп жасалган кош кийиз. Ээрдин эки капталы тердиктен eTY^ аттын капталын оорутпас YЧYн желдик коюлат. Муну чеберлер эки^ч каттай катуу шырып жасайт. Анын кайыштан кошогу болот. Бышык болушу YЧYн мунун сыртына кeбYнчe булгаары капташат. КeчмeнчYЛYк турмушта кыз-келиндер токулуучу желдиктин бурчтарын жылдызчалап чегелеп, ээрдин астынан жалтылдап кeрYHYп тургандай кылып койгон. Ал «музтердик» деп аталат (Акматалиев, 1996, б. 66). Желдикти билдирген шз "Диван Лугатта" азрым деп аталып, "ээрдин эки тарабына коюлуучу кийиз" деп берилет (Atalay, 1939, s. 107). Биз, "Диван лугатта" кездешкен бул азрым сeзY кийин кыргыз тилинде мааниси eзгeрYЛYп, айырмач деген тYргe eтYп калган деп божомолдойбуз. Кыргыз тилинин шз жасоо мыйзамдарына ылайык азрым-айрым-айырым+ач = айырмач болуп eзгeрYп кетYYCY толук мYмкYн.
Желдик коюлган соц YCTYнe ээр токулат. Ээр ат жабдыктарынын ичинен эц маанилYY шаймандардын бири болуп эсептелет. Ээр атты жоор болуудан сактаса, минген киши YЧYн отургучтун кызматын аркалаган. Ээр ат жабдыктардын ата башы деп саналып, карагай, терек,
4 Манас. Биринчи бeлYк. 2 китеп. - Фрунзе, 1959 - 51-бет.
тал, арчадан чабылган (Акматалиев, 1996, б. 309). Ал эми жаш балдар Y4YH атайын жасалчу ээрдин TYPYH айырмач деп атаган. Ал кичинекей балдарды (4—6 жаштардагы) атка минYYгe YЙрeтYY YЧYн жасалып, кeчмeцдYY турмушта eзYнчe тай-кунанга мингизYYгe ^hy^ypyy^ атайын токулган ээр. Айырмачтын кашы менен артын бирдей кылып, бири-бирине кайчылаш аштала жасалат (Акматалиев, 1996, б. 9-10). "Диван Лугатта" эзер деген ce3 бир нече жолу кездешип, мааниси кадимки ээрди билдирет. СeздYктe ээрге байланыштуу бир канча мисалдар берилет. Мисалы, эр ат эзерледи (Atalay, 1939, s. 300) "эр ат токуду" деп которулат. Андан башка ээр жeнYндe "Диван Лугатта" ол эзер кекледи (Atalay, 1992, s. 300) "ал ээр кeктeдY (ээрдин бeлYктeрYн бириктирYY)" деген мисал кeрсeтYлгeн. Кыргыздарда да квктв- этиш сeзY "тигYY, бириктирYY" деген экинчи мааниси кездешип, "ээр кeктee", "жууркан кeктee" деген сeздeр толук далил болуп бере алат.5 Кыргыздарда ээрдин оймо ээр, аштама ээр, курама ээр, ыцырчак ээр, айырмач ээр, ак кацкы (кучмач) ээр жана калмак ээр деген тYрлeрY кездешет (Belek, 2008, s. 72).
"Диван Лугатта" ат жабдыктарынын бири катары отгун (Atalay, 1939, s. 107) сeзY кездешет. Отгун деп ээрдин сол тарабындагы эндYY кайышты аташчу. Отгунга куюшкандын шакекчеси байланып, ээр менен куюшканды бириктирип турат. КYHYбYЗдe кыргыз тилинде ат жабдыктарынын бири болгон куткун6 сeзY байыркы отгунга туура келип, аткарган функциялары да бирдей келет. Белгилей кетYYЧY нерсе орто азиялык башка тYрк элдеринде бул аталышты кездештире албадык. Сибирдеги тYрк калктарында т.а. хакастарда квк, сарым тувалыктарда минчиг, хаажы тYPYндe кездешээри салыштыруу иретинде кeрсeтYY ашыкчалык болбос. Ал эми Решат Генч eзYHYн китебинде бул ат-жабдыгы боюнча эч нерсе жазбагандыгын белгилеп кетYYHY керек деп таптык.
Атка ээр токулган соц, ээрдин алдыга жылып кетпeeсY YЧYн токулчу жабдык куюшкан деп аталат. Куюшкандын эки учу ээрдин арткы актасындагы чыгарагына бекитилип, аттын куйругуна тагылат. Кыргыздарда куюшкандын ондон ашуун адр^м тYPY кезигип, токулгалуу жылкынын сынын чыгаруучу ат жабдыктарынын кeркeм бeлYГY болуп саналат. Махмуд Кашгари тузген сeздYктe куюшкандын байыркы аталышы кузургун (Atalay, 1939, s. 518) деп берилет.
Куюшкан тартылган соц ээрдин YCTYнe кврпвчв же квпчук коюлат. Ал эми ээрдин YCTYнe коюлуучу жаздыкты огуздар кепчук (Atalay, 1939, s. 478) деп аташаарын сeздYктe белгиленген. КYHYбYЗдe кыргыздар кeрпeчe ордуна ээрдин YCTYнe салынуучу эни тайкы тeрт чарчы буюмду кeпчYк деп аташат. Бул таардай эле кездемеден ичтелип, териден да, килемден согуп да, токуп да жасоого болот. Аны айрым аймактарда «кажары таар», «терме таар», «беш кеште» тYPYндe да кeркeмдeп согушат. КeпчYк эндYY жасалса, аны «ээрге салгыч» деп айтат. Бул да ат жасалгасынын бир бeлYГYн тYЗYп, eрмeкчYЛYктYн кeркeм кeчeттeрYHYн кeпчYЛYк TYPY тYШYп, укмуштай кооз кeрYнeт (Акматалиев, 1996, б. 138). Махмуд Кашгари чигилдер ээрдин Y^YHe коюлуучу жаздыкты йабы деп аташаарын белгилейт (Atalay, 1992, s. 24). Бул шз кыргыз тилинде ат жабуу деп кездешери шек туудурбайт. Ат жабуу - ээрдин алдынан, тердиктин Y^YHeH аттын соорусуна чейин жабылуучу адр^м буюм. Сынга толуучу аруу буюм ат жабуу eрмeкчYЛYк (терме, кажары, беш кеште) менен катар саймачылык менен асемделет. Демек, эндей таарга жана кездемеге сайма кeчeттeрYн кeчYPYY YЧYн уздар ботонун,
5 Киргизско-русский словарь. 1- книга, А-К. - Фрунзе, 1985 - 419-бет.
6 Киргизско-русский словарь. 2- книга, А-К. - Фрунзе, 1985 - 453-бет.
койдун ЖYHYH ипичке ийрип, аны оцго жана солго чыйратышкан. Ат жабууну кадимки жYн жиптер менен саймалаган. Четтериндеги тYЙмe чачыктары шуруланып, Te^e жана топ чачыкталган typyh «тикек» (дикек) дейт. Мында буюмдун жердиги, сары таарыдан турат да, ага кызыл, кeк eц менен сайма кeчeттeрYн тYШYPYшeт (Акматалиев, 1996, б. 21).
Ээрдин алдыга же артка жылып кетпeeсY YЧYн ага бастыра байланган жабдык басмайыл же олоц деп аталат. Унаага токулган ээр-токумду бекитYY YЧYн белинен тартууда колдонулат. Анын бир учунда жазы темир тегерек тогосу болот. Ал ээр-токумга экинчи тарабындагы ошондой тогоосуна кайыштан тилинип улаштырылган ичке боо аркылуу курчаланат. Басмайылдын «ээр бастыргычы» кайыштан болот да, калган тарабы 6ytyh эки метрден ашпаган «беш кашка», «жети кашка», «суйсалма» eрYMY бир кош eрмe кайыштан жасалат (Акматалиев, 1996, б. 29). "Диван Лугатта" басмайылды билдирген сeз колан (Atalay, 1939, s. 404) деп аталат. В. Радловдун "Опыт словаря тюркских наречий" аттуу эмгегинде олоц деген шз "басмайыл" деген мааниде кыргыз жана алтай тилдеринде (алтайча колан) кездешээрин белгилеп eraeH (Радлов, 1893, с. 1086). Ушул эле китепте бул сeздY уйгурларда (таранчы) да улац тYPYндe кездешээри берилген (Радлов, 1893, с. 1681). Негизи эле тYрк тилдеринде атка тагылган басмайылдын аталышы эки группага бeлYнeт. Биринчи группада кимак-кыпчак жана тогуз-огуз урууларынан келип чыккан, басмайылды олоц, колоц, колан деп атаган элдер болуп, аларга кыргыз, уйгур, тYркиялык TYP^ep, алтайлыктар, тувалыктар, хакастар киришет. Ал эми экинчи группада +айыл мYчeсYн кошуп айтан элдер, же болбосо eзбектер (керайыл -"^pyy, тартуу" этиш сeзYнeн), казактар (тартпа - "тартуу" этиш сeзYнeн), кыргыздар (басмайыл - "басуу" этиш сeзYнeн) элдери кирет. Кыргыз тилинде бул сeздYн олоц тYPYндe да, басмайыл тYPYндe да маанилери кездешет (Севортян, 1974, б. 447-448). Бул жерден кыргыз элинин этникалык курамында, тилдик eзгeчeлYктeрYндe сибирь-алтай компоненти менен кошо жергиликтYY орто азиялык компоненттин бирдей даражада болгондугун байкоого болот.
Атты ep таяна бастырганда ат токулгасын артка жылдырбаш YЧYн тагылчу ат жабдыкты кыргыздар квмвлдYPYк деп аташат. Ал ээрдин алдыцкы эки актасына бекитилип, чагарак менен туташып, аттын омуроосуна тартылуучу каттай кайылган кайыш. YлгY катары жасала турган кeмeлдYPYктYн оц капталы 48— 50 см болсо, аттанаар сол тарабы 40—45 см, ошондо илгичи артык башы менен 18—20 см болот. КeмeлдYPYктYн бир учу чагаракка бекитилип, экинчи жагы сагак менен биригет (Акматалиев, 1996, б. 128). Ал эми "Диван Лугат" сeздYГYндe бул шз кумулдурук (Atalay, 1939, s. 530) деп берилет. Ал эми "Манаста":
АйкeлYЦДYн чоц боз ат,
Кемелдурук, куюшкан,
КeбYнчe боо жарашат.
Ат кeзYнeн учуптур,
Алтын таман узецгу,
Теппей ыргып чуркады (Орозобекова, 1997, б. 94) - деген саптардан кыргыздардагы ат жабдыктардын тYрлeрY эпосто арбын кездешээрин кeрe алабыз. Башка элдерде eзбектерде вмYлдYPYк, казактарда YMYлдYPYк тYPYндe кездешет (Севортян, 1974, б. 530).
Атка чыгып минYYДe жана тYШYYДe таяныч болгон жабдык Y3e^Y деп аталат. Ат YCTYндe тыкан, TYЗ жана тец салмакта жYPYYДe, аттанып тYШYYДe бутка таканч болуп, теминYYгe ылайыкташат да, ээрдин эки капталына тагылат. «Коло YзeцгY», «жез YзeцгY», «кYMYш
YзeцгY» (кYMYш жалаткан) деп аталат. YзeцгY жыгачтан да, мYЙYЗдeн да жасалган. Мунун бутка таканч таманы (теминчеги), эки жак капталы (жаактары), боо eткeрYYЧY тешикчеси таралгасы болот. YзeцгYHYн ээрдин оц жак жана сол жак капталына кайыштан каттай боосу (YзeцгY боо) болот (Акматалиев, 1996, б. 252). "Диван Лугатта" YзeцгY деген шз eзYнчe кездешпегенине карабастан YзeцгY боону билдирген шз кысмак (Atalay, 1939, s. 474) деген сeздYн кездешYYCY байыркы тYрктeрдe YзeцгYHYн болгондугунан кабар берет. YзeцгY деген сeз караханиддер доорунун дагы бир чыгаан инсаны Жусуп Баласагындын "Кут даарыган билим" китебинде узецу деген сeз кездешет (Древнетюркский словарь, 1969, с. 630).
"Диван Лугатта" тизгин (Atalay, 1939, s. 339) жана четген (Atalay, 1939, s. 443) деген сeздeр кездешип, экeeнYн тец мааниси "тизгин" дегенди билдирет. Тизгин жылкыны башкаруу YЧYн жасалган жип. Кайыштан, ичке аркандан, же жиптен eрYЛYп жасалат. Тизгин жYгeндYн ооздугунун эки тарабына бекитилген. Эгер автомобилди элестетсек руль менен тормоздун функциясын аткарган ат жабдыктарынын эц маанилуу бeлYктeрYHYн бири болуп саналат. Жылкыны башкарууда колдонгондуктан "эки тизгин, бир чылбырды колго алуу" деген фразеологизм "бийликти колго алуу" дегенди билдирип калган. Ал "Манас" эпосунда Алмамбет менен Чубактын жол талашында ачыкча кeрYнeт. Алмамбет чалгынга Чубакты ээрчитпей койгонуна арданган Чубак ызаланып, Манаска мындай дейт:
Тецебедиц эч качан
Тентип келген калмакка.
Алмамбет, Манас кецешип,
Кецештен Чубак калганы.
Алмамбет тизгин алганы.7
Ал эми аттын башына катылган жYгeн шыпырылып тYШYп калбоосу YЧYн аттын мойнуна кайыштан жасалган жабдык сагалдырык тагылат (Belek, 2008, s. 75). Махмуд Кашгари "Диван Лугат" сeздYГYндe сакалдурук (Atalay, 1939, s. 530) деген сeздY "Баш кийимдин жерге тYшпeeсY (атка мингенде) YЧYн ээктин астынан eткeрYЛYп байлануучу жибек боо" деп белгилейт. Бул жерден сагалдырыктын байыркы кездерде ат жабдыктарынын бири гана эмес, баш кийимдин бир бeлYГY болгондугун, кийин убакыттын eтYШY менен баш кийим киЙYYДeгY функциясы унутулуп, ат токуудагы функциясы гана сакталып калышы мYмкYн деп болжолдой алабыз. Кыргыздардан башка хакастарда сагалдырых, тувалыктарда салдырык, казактарда сагалдырык тYPYндe кездешет.
Кeчмeн жана жоокерчилик турмуштун кYHYмдYк зарылчылыгынан келип чыккан, унааны башкаруу, малды айдоо YЧYн колдонуучу курал камчы болуп эсептелет. Атка ээр-токум токулгандан кийин аны башкаруу YЧYн камчы негизги жабдыктын бири болуп эсептелет. Камчы саптын тобулгу (табылгы) сап камчы, элик сап камчы деп айтылат (Акматалиев, 1996, б. 89). Камчынын орто кылымдагы караханиддерде да колдонулгандыгын Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" сeздYГYндe берилген сeздeр аркылуу биле алабыз. Бул сeздYктe камчынын билдирген камчы (Atalay, 1992, s. 352) жана берке (Atalay, 1992, s. 202, 323) деген сeздeр кездешет. Бул сeздeр менен кошо ол атын камчылады "ал атын камчылады", эр беркеленди "эр камчыга ээ болду", берге шаклады "камчы чабылган
7 Манас кыргыз элинин баатырдык эпосу... - 1718-бет.
андан YH чыкты" деген мисалдар берилген. Орто кылымдагы караханиддер камчынын учун чавыг (Atalay, 1940, s. 231) деп аташаарын сeздYктeн кeрe алабыз. Чавыг сeзYнe мисал катары чавыг чермешди "камчынын учу бYГYЛДY (чырмашты)" деген мисал кошо берилген. Жоокерчилик замандын шартына жараша камчынын курал катары да колдонулган. Анын далилин "Диван Лугатта" кылыч камчы (Atalay, 1939, s. 417) сeзYнeн ^pe алабыз. Караханиддерде ичине темир кошо салынган камчынын typyh кылыч камчы деп аташкан. Бул камчынын TYPY жоокерчилик заманда согуштук курал катары да колдонулгандыгы шек туудурбайт. Ал эми кыргыз дастандарында камчынын eрYMYнe темир ширетилгендиги тууралуу маалыматтар кездешет. Алсак, кытайлык манасчы Жусуп Мамайдын вариантындагы "Манас" эпосунда мындай саптар кездешет:
Тандап туруп Бeлeкбай, Алтымыш эркеч сойдурду. Бардыгы окшош сур болду Жыдытып ЖYHYH кердирди, Алтымыш кeктeн тердирди. QзвгYн толгоп бурдурган, Темирден ширей урдурган. 0™epe чапкан кишини, Саргартып кулак тундурган. Чокусуна чок койду, Сары алтындан бeрк койду. ТYШKYHYHYH учуна, Сомдоп карыш ок койду. Табылгыга саптады, Кызыл жез менен мыктады. БYЛДYргe такчуу жерине, Чолгуур салып кeзeткeн. Абышканын кeк торпок, Эки энеге тел торпок. КYдeрY кылган ак кайыш, Чаян тYЙYп терс байлап. БYЛДYргeсYн тактырды, Арстан эрге тапшырды. 8
Жогорудагы саптардан кeрYHYп тургандай камчынын eрYMYнe тагылган темир чапкан душманын соо койгон эмес. Эл оозунда айтылып келген "жолборсту камчы менен eлтYрe чапкан" баатырлар камчынын ушундай typyh колдонгон деп божомолдоого болот.
Кыргыз тилинде камчыга байланыштуу бир канча фразеологизмдер кездешет. Алсак, кандайдыр бир ишти айттырбай аткарган, чыйрак, тыц жанды "камчы салдырбаган", колунан бир нерсе келген, жYктeлгeн милдетти аткара алганга "камчы сапка жараган", жоодо жецилген душмандын мал-мYЛкYн ар кимдин эрдигине жараша бeлYштYPYY "камчыга ченеп бeлYY", бирeeгe кошомат кылуу "камчысын чабуу", зордугу, бийлиги жYPYп турганды "камчысынан кан тамган", жолдуу, жакшы аялга туш болгон кишини "камчысы жакшы" деп аташкан
8 Манас. 1-бeлYм /Биринчи китеп/ Жусуп Мамай. - Ош, 1995 - 123-124-бет.
(Осмонова ж.б., 2001, б. 238-239). 3ee^P (кeбYнесе аялына кол кeтeргeн эркектерге колдонулат) адамды "кызыл камчы", кYнeeсYн мойнуна алган адамды "камчысын мойнуна илип", "камчысын CYЙрeй кирген" адам бир нерсе менен макул болбогондугун, кегине ичине тYЙYп калды дегенди билдирген.9 Ал эми бYбY-бакшылар адамдарды эмдеп-домдогондо камчыны колдонушкан. Кыргыздардын TYШYHYГY боюнча камчыдан жин-шайтан, албарсты коркуп, камчы бар жерге жолой алышкан эмес.
Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-ТYрк" эмгегинде кездешкен ат жабдыктарына байланышкан сeздeрдY бYГYнкY кыргыз элиндеги ат шаймандары менен аталыштары дал келген сeздeрдY гана салыштырып чыгардык. Бул салыштыруу аябай кыска, тезистик формада гана берилди. "Диван Лугатта" кездешкен ат жабдыктары боюнча тилдик, археологиялык, этнографиялык эмгектерди эске алып, тыкыр изилдee жYргYЗYY зарылдыгын белгилейбиз.
Адабияттар
1. Акматалиев А. Кыргыздын кол eнeрчYЛYГY (колдонмо). - Бишкек: Кыргызстан, 1996.
- 328 бет.
2. Асанов, Э. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедия. - Бишкек, 2003. - 286 бет.
3. Бутанаев В.Я. Русско-хакасский словарь (Около 15 тыс. слов). - Петропавловск: Полиграфия, 2011. - 940 бет.
4. Древнетюркский словарь. - Ленинград: Наука, 1969. - 676 бет.
5. Мамай, Жусуп. Манас. 1-бeлYм /Биринчи китеп. - Ош, 1995. - 191 бет.
6. Манас кыргыз элинин баатырдык эпосу. Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. -Бишкек: Хан-Тецир, 2010. - 1840 бет.
7. Махмуд аль-Кашгари Диван Лугат ат-Турк.- Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - 1288 бет + 2 бет.
8. Орозобекова Ж.К. "Манас" эпосундагы тулпарлардын адр^м образдары. - Бишкек: «Кыргызстан-Сорос» фонду, 1997. - 200 бет.
9. Осмонова Ж., Конкобаев К., Жапаров Ш. Кыргыз тилинин фразеологиялык сeздYГY. -Бишкек: КТМУ, 2001. - 519 бет.
10. Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. I. Ч. 2. - Санктпетербург: Типографiя Императорской Академш Наукъ, 1893. - 1914 бет + 67 индекс.
11. Русско-казахский словарь (под общей редакцией д.ф.н. проф. Н.Т.Сауранбаева). 50 000 слов - Москва: Госуд. изд-во иностр. национ. словарей, 1954. - 935 бет.
12. Русско-тувинский словарь (под редакцией А.А. Пальмбаха). 22 000 слов. - Москва: Гос. изд-во иностранных и натсиональных словарей, 1953. - 708 бет.
13. Русско-туркменский словарь (под общей редакцией проф. Н.А.Баскакова и доц. М.Я.Хамзаева) 50 000 слов - Москва: ГИИНС, 1956. - 879 бет.
14. Русско-узбекский словарь. (ред. Р. Абдурахманова) - Москва, Ташкент: Гос. изд. иностранных и национальных словарей Академии Наук: Академия наук УзССР, 1954.
- 1046 бет.
15. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюрксике основы на гласные). - Москва: Наука, 1974. - 766 бет.
9 Киргизско-русский словарь. 1- книга, А-К. - Фрунзе, 1985 - 337-бет.
16. Семетей. "Манас" эпосунун экинчи бeлYГY. 3-китеп. - Фрунзе: Кыргызмамбас, 1959. -324 бет.
17. Тажибаева, С. К., Шайимкулов А.Ж., Таирова А.Ш. (2022). Педагогические идеи восточного мыслителя Махмуда Кашгари-Барскани. Вопросы востоковедения, №1, сс. 114-120. DOI: 10.52754/16948653_2020_1_21. EDN: OPPVJR.
18. Толубаев М., Каратаева С. Махмуд Кашкаринин «Дивану лугат-ит-тYрк" сeздYГYндeгY макал-лакаптар. -Бишкек: Бийиктик, 2010. - 66 бет.
19. Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние Тюрки на Тянь-Шане. - Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН, 2009. - 292 бет.
20. Юдахин К. Киргизско-русский словарь. 1- книга, А-К. - Фрунзе: Главная редакция Киргизской Советской Энциклопедии, 1985. - 504 бет.
21. Юдахин К. Киргизско-русский словарь. 2- книга, Л-Я. - Фрунзе: Главная редакция Киргизской Советской Энциклопедии, 1985. - 480 бет.
22. Юдахин К. Русско-киргизский словарь: 51 000 слов. - Москва, 1957. -992 бет.
23. Atalay, Besim. Divanü Lugat-it Türk Tercümesi, c.I. - Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi,
1939. - 530 бет.
24. Atalay, Besim. Divanü Lugat-it Türk Tercümesi, c.II. - Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi
1940. - 336 бет.
25. Atalay, Besim. Divanü Lugat-it Türk Tercümesi, c.III. - Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi 1992. - 452 бет.
26. Belek, Kayrat. Kirgizlarda At ve At Kültürü. / жарыяланбаган эмгек. - Bi§kek: KTMÜ, 2008. - 97 бет.
27. Gen9, Re§at. Ka§garli Mahmud'a Göre XI. Yüzyilda Türk Dünyasi. - Ankara: Türk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü, 1997. - 412 бет.
