Научная статья на тему 'МАҲАЛЛАДА ЎЗИНИ ЎЗИ БАНД ҚИЛИШДА ЯРАТИЛАЁТГАН ҚУЛАЙЛИКЛАР ВА ИМКОНИЯТЛАР'

МАҲАЛЛАДА ЎЗИНИ ЎЗИ БАНД ҚИЛИШДА ЯРАТИЛАЁТГАН ҚУЛАЙЛИКЛАР ВА ИМКОНИЯТЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
16
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маҳалла / иш ўринлари / ўзини ўзи банд қилиш / имтиёзлар / солиқ / бандлик даражаси / аҳоли бандлиги.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Латипов Ашур Али Рустам Ўғли

Мақолада маҳалладаги янги иш ўринларини яратиш ва бандликни оширишда яратилган қулайликлар ва имкониятлар қараб чиқилган. Шунингдек, Самарқанд вилоятида ҳар бир маҳаллада ҳафтанинг ҳар бир куни тизимли равишда бирор муаммони ўрганишга ва уни ҳал қилишга қаратилган ишларни амалга ошириш масаласи қараб чиқилган. Аниқ маълумотлар асосида Самарқанд шаҳридаги “Қуйи Хўжасахат” маҳалласида 2015-2022 йиллар давомида аҳоли бандлиги ва унинг таркибий тузилишидаги ўзгариш динамикаси бўйича таҳлилий материаллар берилган ва улардаги ҳолат ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАҲАЛЛАДА ЎЗИНИ ЎЗИ БАНД ҚИЛИШДА ЯРАТИЛАЁТГАН ҚУЛАЙЛИКЛАР ВА ИМКОНИЯТЛАР»

МАХДЛЛАДА УЗИНИ УЗИ БАНД КДЛИШДА ЯРАТИЛАЁТГАН КУЛАЙЛИКЛАР ВА ИМКОНИЯТЛАР

Латипов Ашур Али Рустам ^ли

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти максадли таянч докторанти

Телефон: +99897 927-89-94, ashurali.latipov@mail.ru

Аннотация. Маколада махалладаги янги иш уринларини яратиш ва бандликни оширишда яратилган кулайликлар ва имкониятлар караб чикилган. Шунингдек, Самарканд вилоятида хар бир махаллада хафтанинг хар бир куни тизимли равишда бирор муаммони урганишга ва уни хал килишга каратилган ишларни амалга ошириш масаласи караб чикилган. Аник маълумотлар асосида Самарканд шахридаги "Куйи Хужасахат" махалласида 2015-2022 йиллар давомида ахоли бандлиги ва унинг таркибий тузилишидаги узгариш динамикаси буйича тахлилий материаллар берилган ва улардаги холат урганилган.

Калит сузлар. махалла, иш уринлари, узини узи банд килиш, имтиёзлар, солик, бандлик даражаси, ахоли бандлиги.

Кириш. Мавзунинг долзарблиги. Хрзирги кунда мамлакатимизда Янги Узбекистонни шакллантириш дастури буйича жуда катта ишлар амлга оширилмокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг мамлакатимизда "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" Ш-йуналиши миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юкори усиш суръатларини таъминлашга каратилган 34-максад булиб, унда: "Х,удудларнинг мухандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма тизимини хамда хизмат курсатиш ва сервис сохаларини ривожлантириш" хамда VI. йуналиши миллий манфаатлардан келиб чиккан холда умумбашарий муаммоларга ёндашиш булимининг 85-максади: "Мамлакатда янги иш уринлари яратиш, ахоли даромадларини ошириш ва шу оркали 2026 йил якунига кадар камбаFалликни камида 2 бараварга кискартириш" масалалари куйилган [1]. Булардан хам куриниб турибдики, мазкур сохани ривожлантириш мамлакатимиз иктисодий-ижтимоий хаётида мухим ахамият касб этадиган объектив зарурият ушбу мавзунинг долзарблигини белгилайди.

Мавзуга оид адабиётларнинг тахлили. Узбекистонда хизмат курсатиш сохасининг назарий ва амалий жихатдан тадкик этиш, ахолининг иш билан бандлик даражасини ошириш ва камбагалликни нг турли масалалари ва камбагалликни кискартириш буйича К.Х.Абдурахмонов, МД.Пардаев [6], М.М.Мухаммедов, Н.К.Зокирова, Ш.Р.Холмуминов, Д.А.Артикова, З.Я.Худойбердиев, К.З.Хомитов, ГД.Абдурахмонова, Н.У.Арабов шугулланиб келмокдалар.

Аммо уш6у мyaллифлaр ишлaридa мaхaллaлaр кесимидa хизмaт кyрсaтиш сохaсидa Узини-Узи бaнд килиш aфзaлликлaри, колaверсa кaмбaFaлликни кискдртириш мехaнизмлaри тaдкикот объекти сифaтидa бaтaфсил Ургaнилмaгaн. Инновaцион икктисодиёт шaроитидa мaмлaкaтимиздa жaмиятнинг бошлaнFич yзaги бyлгaн мaхaллaлaрдa хизмaт кyрсaтиш сохaсидa узини-узи бaнд килиш фaолияти ривожлaниши бyйичa методологик Ba концептyaл ёндaшyвлaрнинг етaрличa aсослaнмaгaнлиги Ba тизимлaштирилмaгaнлиги тaдкикот мaвзyсининг долзaрблигини ифодaлaйди хaмдa унинг мaксaди Ba вaзифaлaрини тyFри aникдaшгa xaM имкон берaди.

Тадкикот методологияси. Мaколaни тaйёрлaш Ba тегишли хyлосaлaрни шaкллaнтиришдa мaнтик,ий, икктисодий Ba киёсий тaхлил, мaкон Ba зaмон, тизимли ёндошyв кaби yсyллaрдaн фойдaлaнилгaн.

Та^лил ва натижалар. Мaхaллaдa янги иш yринлaрини ярaтиш Ba aхолининг бaндлигини тaъминлaшдa ёшлaрнинг урнини оширилишига xaM тегишли шaроитлaр ярaтилди. Хрзирги кyндa хaр бир мaхaллaдa мaхaллa рaиси, сектор рaхбaри, профлaктикa инспекторлaри билaн биргaликдa ёшлaр етaкчиси, хоким ёрдaмчиси, хотин-ки^р фaоли, ёшлaрдaн ^4a сaрдорлaри биргaликдa мaхaллaнинг истикболи учун бир жон, бир тaн булиб фaолият кyрсaтмокдa. Бyлaргa янa тaълим мyaссaсaси директори Ba унинг Уринбосaри xaM мaсъyл килиб белгилaнгaнлaр.

Хдр бир мaхaллaдa хaфтaнинг хaр бир куни тизимли рaвишдa бирор мyaммони yргaнишгa ёки бирортa хaйрли тaдбирлaрни yткaзишгa мyлжaллaнгaн. Жyмлaдaн, Сaмaркaнд шaхридa жойлaшгaн мaхaллaлaрдaги ёшлaр етaкчисининг хaфтaлик иш режaси тaсдикдaнгaн бyлaди.

Мaхaллa мyтaсaддилaри тегишли идорaлaр билaн хaмкорликдa фaолият олиб боришини тaъминлaш учун мaхaллaдaги вaзият бyйичa тyмaн (шaхaр) шyъбa мyдиригa тизимли рaвишдa aхборот бериб Ba янги топширикдaрни олиб тyришлaри белгилaнгaн. Хдр хaфтaнинг бошидa мaхaллa рaиси, хоким ёрдaмчиси, хотин-кдзлaр фaоли Ba профилaктикa инспектори билaн биргa хaфтa дaвомидa aмaлгa оширилaдигaн ишлaрни келишиб олинaди. Бу тaдбирлaр тaркибидa aсосий эътибор, янги иш yринлaрини ярaтиш, бaндлик мaсaлaси, aйниксa узини узи иш билaн тaъминлaш мaсaлaси мyтaсaддилaрнинг доимий дикдат мaркaзидa бyлaди. Бу ишдa "Ёшлaр бaлaнси", "Ёшлaр дaфтaри" Ba "Ёшлaр портaли" электрон плaтформaлaридaги мaълyмотлaрни янгилaб, тaхлил килиб борилaди. Бyндa хaм узини узи иш билaн бaнд килиш мaсaлaси эътибордa бyлaди [5].

Мaхaллaдa эътибор кaрaтилaдигaн мухим мaсaлaлaрдaн бири Президентимиз куйган беш тaшaббyснинг бaрчa йyнaлишлaри бyйичa кaндaй ишлaр олиб борилaётгaнлигигa эътиборни кaрaтиш вaзифaси хaм юклaтилгaн. Ушбу тaшaббyснинг бaрчa йyнaлишлaри бyйичa мyсобaкaлaргa ёшлaрни жaлб этиш (5tashabbus.uz сaйти орк^и рyйхaтдaн yткaзиш) кaби мaсaлaлaр хaм aник дaстyрлaр aсосидa aмaлгa оширилиб борилaди. Мaхaллaдa электрон плaтформaлaр оркдли келиб тyшгaн хaмдa '^ир" тоифaдaги ёшлaрнинг

мурожаатларини манзилли хонадонбай бориб урганишга хам тегишли мутасаддилар вакт ажратиб, бу борада хам тизимли ишлар олиб борилади. "Огир" тоифадаги ёшлар билан ишлаш ва бириктирилган ташкилотлар билан ижроси буйича сектор рахбарига ахборот бериб, улар билан хам мулокот майдони ташкил килинган булиши лозим.

Х,ар бир иш ижросини назорат килиб боришни хам йулга куйилган. Утган хафта берилган топширикка асосан куча кесимида шаклланган сардорлар руйхати буйича туман булимига бажарилган ишлар хакидаги маълумотлар хам такдим этиб борилади. Бунинг ижроси буйича расм (фото), турли жадвал маълумотлари ва объективка шаклидаги хисоботлар хам олиб борилади. Махалладаги таълим муассасасининг инфратузилмасидан келиб чиккан холда ёшларнинг буш вактини мазмунли ташкил этиш максадида тадбирлар ташкил этиш хам кун тартибидаги мухим масалалардан бири сифатида хамиша махалла мутасаддилари эътиборида булади [4].

Ушбу ишларни амалга оширишда махалладаги ахвол юзасидан махаллага мутасаддилар тулик маълумотга эга булишлари лозим. Шу максадда Самарканд шахридаги "Куйи Хужасахат" махалласида 2015-2022 йиллар давомида ахоли бандлиги ва унинг таркибий тузилишидаги узгариш динамикаси буйича тахлилий материалларни тайёрладик. Бу маълумотлар ушбу жадвалда келтирилган (2-жадвал).

2-жадвал

Самарканд шахридаги "Куйи Хужасахат" махалласида 2015-2022 йиллар давомида ахоли бандлиги ва унинг таркибий тузилишидаги узгариш

динамикаси буйича тахлилий материаллар

Курсаткичлар 2G15 йил 2G16 йил 2G17 йил 2G1S йил 2G19 йил 2G2G йил 2G21 йил 2G22 йил

1. Ахолининг сони, жами, киши 2611 2869 2904 2983 3020 3130 3180 3265

2. Жумладан аёллар сони, киши 1303 1413 1428 1457 1475 1519 1527 1489

3. Пенсионерлар сони 240 268 260 253 234 248 260 285

4. 16 ёшгача булган болалар сони, киши 318 362 328 301 351 364 396 308

5. Бола парвариши билан банд булганлар сони, киши 198 211 249 278 297 306 325 280

6. Мехнатга кобилиятли ахоли сони (1к-(3к+4к+5к)) 1855 2028 2067 2151 2075 2212 2199 2392

7.Ахоли бандлиги жумладан 61S 6G5 51S 579 662 755 SG7 94S

7.1. Бандлик даража- 33,3 29,5 25,1 26,9 31,9 34,1 36,7 39,6

си, % (7к*100/6к)

8.Тадбиркорлик билан банд булганлар, киши 2 3 6 9 10 15 24 122

9.Касаначилик билан банд булганлар сони, киши 0 0 0 0 0 0 0 0

10.Миллий хунармандчилик билан шугулланув-чилар сони, киши 0 0 0 0 0 0 0 0

11.Савдо-сотик билан шугулланувчилар сони, киши 24 39 42 4S 56 69 S0 320

12.Чорвачилик, паррандачилик ва асаларичилик билан банд булганлар сони 0 0 0 0 0 0 4 0

13.Тадбиркорликнинг бошка сохаларида банд булганлар сони, киши 0 1 4 5 9 10 12 32

14. Мавсумий ишлар билан банд булганлар сони, киши 163 147 16S 191 279 367 365 1S5

15. Узок муддат хорижий давлатларга иш излаб кетганлар сони, киши 416 397 341 307 291 274 2S5 254

16.Талабалар сони, киши 2 4 4 7 9 11 16 S

17.Ишловчи пенсионерлар сони, киши 11 14 16 12 S 9 7 15

18.Ишсизлар сони 0 0 0 0 0 0 4 12

19.^ишлок хужали-ги билан боFлик курсаткичлар (ракамлаи борлари олинади) - - - - - - - -

20.Томоркаси бор хонадонлар сони 160 191 203 216 239 264 270 220

21.Томоркасида

иссикхона ташкил

этган хонадонлар 0 0 0 0 0 1 4 3

сони

22.Томоркадан фойдаланаётган 78 79 84 88 96 114 130 130

оилалар сони

23.Уй xaйвонлaри мaвжyд хонадонлар 147 159 167 147 143 139 132 209

сони

24.Йирик шохли корамоллар, бош 19 26 24 43 49 57 73 210

25. Куй ва эчкилар, бош 104 97 82 128 131 149 154 320

26.Отлар, бош 1 1 1 2 2 3 5 21

27.Куёнлар, бош 0 0 0 0 0 0 0 12

28. Уй паррандалари бор оилалар сони 42 48 54 61 66 74 80 132

29.Жами уй паррандалари, бош 186 227 254 297 364 413 500 680

Ушбу жадвал маълумотлари битта худуд мисолида ахолининг бутун ахволини тахлил килиш имкониятини яратади. Махаллада расмий иш билан банд булмасада, узини ишсиз хисобламайдиган мехнатга кобилиятли ахоли анча. Аммо улар хамон узини узи иш билан таъминлаш масаласидаги имконият ва имтиёзларни тулик тушуниб етмаяпди. Шу туфайли махаллада 2021 йилгача кайд этилмаган.

Бугунги кунда узини узи банд килганлар, якка тартибдаги тадбиркорлар (ЯТТ) ва оилавий корхоналарга ахолининг бандлигини таъминлашда мухим роль уйнамокда. Шу туфайли Узбекистон Республикаси Президент томонидан 2020 йил 8 июнь куни бизнес ва узини узи банд килишни давлат томонидан тартибга солишни соддалаштириш буйича карори имзоланди. Мазкур карор билан узини узи банд килганларга - 1 июлдан бошлаб бир канча имтиёзлар берилган.

Мухими 2020 йил 1 июлдан бошлаб барча худудларда узини узи банд килган шахслар шугулланиши мумкин булган фаолият (ишлар, хизматлар) турлари худуднинг имкониятларидан келиб чикиб, уларнинг руйхати кенгайтирилади. Умумий руйхатга мазкур карор буйича бир йула 43 та йуналиш, асосан онлайн ва медиа хизматлар кушилди. Бу узини узи банд киладиган ахолига катта кулайликлар ва имкониятларни очиб берди.

Яна бир кулайлик айнан шу 1 июлдан бошлаб уларга бериладиган вактинчалик мехнат гувохномалари бекор килинади. Бу уз навбатида узини узи банд килганлар учун ортикча ташвиш камайди. Булар энди хабар бериш

тартибида махсус мобиль илова ёхуд солик туловчининг шахсий кабинети оркали руйхатдан утишлари мумкин. Карорда кайд этилганидек, энди руйхатга олиш далили матрицали штрих код (QR-код) билан тасдикланади ва барча муносабатлар шу оркали амалга оширилади.

Шуни кайд этиш жоизки, узини узи банд килганлар 2020 йилдан бошлаб хдр йили бир йил учун ижтимоий соликни хакикатда ишлаган вактидан катъи назар, базавий хисоблаш микдорининг камида 50%и хажмида тулайди. Бу 165,0 минг сумни (330,0/2) ташкил килади. Ушбу сумма туликлигича бюджетдан ташкари Пенсия жамгармасига йуналтирилади ва ундан келиб чиккан холда ЯТТлар учун пенсия микдори белгиланади. Узини узи банд килганлар учун кулайликлардан бири, ушбу сохага илгаригидек ёлланма ишчиларни жалб кила олмайди, иш берувчига эга була олмайди. Буларнинг хар бири уз такдирини узлари хал килади.

Интернет оркали хизматлар курсатувчи ёки ишлар бажарувчи узини узи банд килганлар-фрилансерлар энди куйидаги хукукларга эга булди. Биринчидан, курсатилган хизматлар (бажарилган ишлар) учун чет элдаги норезидентлардан хорижий валютадаги туловларни ТСОЯЭАТга тегишли маълумотларни киритмаган холда Узбекистон банкларидаги хисоб ракамларига кабул килиш имконияти яратилди.

Иккинчидан, контракт тузмасдан, келишув тугрисидаги оммавий таклифни (оферта) кабул килиш ёки электрон ёзишмалар алмашиш ёхуд хисобварак-фактураларни (инвойс), шу жумладан, электрон шаклда такдим килиш йули билан чет эллик жисмоний ва юридик шахсларга хизматлар курсатиш ва ишлар бажариш имкониятига хам эга булди.

Мухим жихатлардан бири, давлатнинг бизнес вакиллари билан узаро муносабатларида бюрократия анча камйиш имконияти хам яратилди. Биргина мисол олдингидек юридик шахсларнинг жойлашган жойи (почта манзили) узгарганда кайта руйхатдан утказиш талаб этилмайди. Факат унинг катта микдорларда солик карздорлиги мавжуд булмаган такдирда. Агар хаммаси меъёр даражасида булса, факат хабар бериш тартиби жорий этилади, холос.

Мазкур карор билан якка тартибдаги тадбиркорлар учун яна иккита кулайлик яратилди [2]. Булар, биринчидан, уларни солик органларида хисобга куйиш уларни давлат томонидан руйхатдан утказилаётганда (кайта руйхатга олинаётганда) тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш жойи буйича амалга ошириладиган булди ва иккинчидан, давлат руйхатидан утказилганлиги тугрисидаги гувохномада эгасининг фотосурати акс эттирилиши хам кузда тутиладиган булди.

Оилавий корхоналарга берилган имтиёзлар хам эътиборга молик. Энди улар узини узи банд килганлар учун назарда тутилган фаолият турлари билан шугулланса ва иштирокчилари сони камида 3 нафар булса уларнинг айланмадан тулайдиган соликлари белгиланган микдордан 50 %га камайтирилган ставкада тулашга хакли эканлиги хам белгилаб куйилди.

Хулоса килиб айтганда, тадкикот натижасида узини узи иш билан банд килиш тизимининг жорий килиниши ва якка тартибдаги тадбиркорларга бир канча имтиёз ва енгилликлар берилганлигига гувох булдик.

Биринчидан, узини узи банд килиш натижасида тадбиркорлик фаолиятининг тегишли худуддаги ракобатбардош турини эркин танлаш хукуки кулга киритилди.

Иккинчидан, кредит олиш учун зарур булган бизнес-режа лойихаси ва хужжатлар тупламини шакллантириш, тегишли тадбиркорлик фаолияти учун такдим этилган имтиёз ва преференциялар тугрисида маълумот олиш масалалари хам бюракратик тусикларсиз амалга ошириладиган булди.

Учинчидан, узини узи банд килган ва ЯТТ учун тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида кучмас мулк объектларини танлаш имкониятлари хам яратилди. Ушбу имтиёз ва кулайликлар оилавий тадбиркорларлик билан шугулланадиганлар учун хам мулжалланган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 24 декабрдаги "Узбекистон Республикаси иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлиги хамда унинг тизим ташкилотлари фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги П^-62-сон ^арори.

3.Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги "Иктисодиётни ривожлантириш ва камбагалликни кискартиришга оид давлат сиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5975-сонли Фармони.

4. Mamayunus Pardaev, Ozoda Pardaeva, Obid Pardaev. Innovative models of Synergistic efficiency. LAMBERT academic Publishing, 2022. - 109 p.

5. Пардаев МД., Олтаев Ш., Пардаева О.М., Тагирова Н.Б. Х,ар бир оилада тадбиркорлик - узини-узи банд килиш имконияти. Амалий тавсия. Самарканд, СамИСИ. 2018. - 214 бет.

6. Пардаев МД., Пардаева О.М. Камбагалликни бахолаш ва уни камайтириш йуллари. Илмий-услубий тавсия. Самарканд, СамИСИ. 2020. - 68 бет.

7. Пардаев МД. Пардаева О.М., Пардаев О.М. Иктисодиётни стратегик ривожлантиришнинг инновацион моделлари. Монография. / - Т.: "Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi", 2022. - 228 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.