Научная статья на тему 'Мўйноқ тумани ойконимлари ва маҳаллий географик терминлар'

Мўйноқ тумани ойконимлари ва маҳаллий географик терминлар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
148
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Топоним / ойконим / гидроним / ороним / топотермин / маҳаллий географик термин. / Toponym / oikonym / hydronym / oronym / topoterm / local geographical term.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Балтабаев Омирбай Осербаевич

Мақолада Қорақалпоғистон Республикасининг Мўйноқ тумани аҳоли пункт номлари ва уларнинг пайдо бўлишида маҳаллий географик терминларнинг роли ўрганилган. Таркибида маҳаллий географик терминлар қатнашган аҳоли пункт номлари таснифланган. Шунингдек, аҳоли пункт номларининг қорақалпоқ кирилл, лотин алфавитида ва ўзбек кирилл, лотин алфавитида ёзилиши кўрсатилган. Ушбу маълумотлар Қорақалпоғистон Республикаси Мўйноқ туманининг ойконимик харитасини тузишда географик номларнинг тўғри ёзилишида қўшимча кўрсатма вазифасини бажариши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

OIKONYMS AND LOCAL GEOGRAPHICAL TERMS OF MUYNAK DISTRICT

The article studies the names of settlements of Muynak district of the Republic of Karakalpakstan and the role of local geographical terms in their emergence. The names of settlements with local geographical terms are classified. It is also indicated that the names of settlements are written in the Karakalpak Cyrillic and Latin alphabets and in the Uzbek Cyrillic and Latin alphabets. These data can serve as an additional guide in the correct spelling of geographical names in the mapping of the oikonymic map of Muynak district of the Republic of Karakalpakstan.

Текст научной работы на тему «Мўйноқ тумани ойконимлари ва маҳаллий географик терминлар»

УДК: 911.6 (575.172)

МУЙНОЦ ТУМАНИ ОЙКОНИМЛАРИ ВА МАХДЛЛИЙ ГЕОГРАФИК

ТЕРМИНЛАР

Балтабаев Омирбай Осербаевич

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институты таянч докторанти

Ма;олада Кора;алпогистон Республикасининг Муйно; тумани ахрли пункт номлари ва уларнинг пайдо булишида мах,аллий географик терминларнинг роли урганилган. Таркибида мах,аллий географик терминлар ;атнашган ахрли пункт номлари таснифланган. Шунингдек, ах,оли пункт номларининг ;ора;алпо; кирилл, лотин алфавитида ва узбек кирилл, лотин алфавитида ёзилиши курсатилган. Ушбу маълумотлар Кора;алпогистон Республикаси Муйно; туманининг ойконимик харитасини тузишда географик номларнинг тугри ёзилишида ;ушимча курсатма вазифасини бажариши мумкин.

Калит сузлар. Топоним, ойконим, гидроним, ороним, топотермин, мах,аллий географик термин.

ОЙКОНИМЫ И МЕСТНЫЕ ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ МУЙНАКСКОГО

РАЙОНА

В статье рассматриваются названия населенных пунктов Муйнакского района Республики Каракалпакстан и роль локально -географических терминов в их возникновении. Названия населенных пунктов классифицированы с местными географическими терминами. Также указывается, что названия населенных пунктов написаны на каракалпакском кириллическом и латинском алфавитах, а также на узбекском кириллическом и латинском алфавитах. Эти данные могут служить дополнительным указанием при правильном написании географических названий при составлении ойкономической карты Муйнакского района Республики Каракалпакстан.

Ключевые слова. Топоним, ойконим, гидроним, ороним, топотермин, местный географический термин.

OIKONYMS AND LOCAL GEOGRAPHICAL TERMS OF MUYNAK DISTRICT

The article studies the names of settlements of Muynak district of the Republic of Karakalpakstan and the role of local geographical terms in their emergence. The names of settlements with local geographical terms are classified. It is also indicated that the names of settlements are written in the Karakalpak Cyrillic and Latin alphabets and in the Uzbek Cyrillic and Latin alphabets. These data can serve as an additional guide in the correct spelling of geographical names in the mapping of the oikonymic map of Muynak district of the Republic of Karakalpakstan.

Key words. Toponym, oikonym, hydronym, oronym, topoterm, local geographical

term.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10017

Куп асрлик тарихга эга булган юртимиз топонимлари х,ам барча халк; топонимлари сингари узок; тарихий утмишимиз давомида хал;имизнинг тарихи, маданияти ва турмуш тарзига х,амох,анг тарзда шаклланган. Буни биз Муйнок; тумани ойконимлари (ойконим. юнонча "oykos" - уй, яшаш жойи, макон) мисолида

хам куришимиз мумкин. Муйно; тумани ойконимлари хам бош;а худуд ойконимлари сингари чу;ур изланишларни талаб ;иладиган даражада узига хос хусусиятларга эга. Шу билан бирга географик номларнинг пайдо булишида махаллий географик терминлар хам жуда катта рол уйнайди. Махаллий географик терминлар ва топонимика х,а;ида тани;ли географ, топонимист олим Э.М.Мурзаев, «...Аницлиги буйича объектнинг формаларини, х,ажмларини, холатини, рангини, сифатини ёки яна бош;а хусусиятларини яхши курсатиб берувчи ва лол ;олдирувчи поэтик метафораларга бой» - деб, ёзган эди [2:6]. Сабаби аксарият географик терминлар ва географик номлар табиат билан чамбарчас богли; турда пайдо булади ва улар шу жойнинг ;андайдир хусусиятини узида мужассамлаштиради.

Жахонда ;анчадан-;анча географик объектлар ва географик номлар бор. Улар х,ар тилда х,ар хил ёзилади ва бир-бирига я;ин булган х,ар хил маъноларни узида акс эттиради [5]. Бизнинг ушбу илмий ма;оламизда эса Муйно; тумани ахоли пункт номлари ва уларнинг ;ора;алпо; кирилл, лотин ва узбек кирилл, лотин графикасида ёзилиши, шунингдек, ойконимларнинг пайдо булишида махаллий географик терминларнинг роли урганилади. Чунки республикамиз худудидаги географик номлар ва уларнинг этимологияси, тугри ва хатосиз ёзилиши ;ора;алпо; ва узбек тилларида ёзилиш ;оидаларини янгидан ишлаб чи;иш хозирги куннинг долзарб муаммолари сирасига киради [4].

Муйно; тумани Кора;алпогистон Республикасининг шимолий ва Орол денгизининг жанубий ;исмида жойлашган. Туманнинг ер майдони 37,88 минг км 2ни ташкил ;илади. Бу Кора;алпогистон Республикаси ер майдонининг 22,7 % ини ташкил ;илади. Туман шимолда Козогистон Республикаси ва шар;да Тахтакупир тумани билан, жануб ва жанубий-шар;да Бузатов, Чимбой ва Кораузак туманлари билан, гарбда эса Кунгирот тумани билан чегарадош. Туман 1931 йил 19 сентябрда ташкил топган. Туманнинг маъмурий маркази - Муйно; шахри. Туман ахоли сони -31800 киши ва улар 22 ахоли манзилгохларида исти;омат ;илишади (1 -жадвал) [3].

1-жадвал

Муйнок тумани ойконимлари_

№ Коракалпок кирилл алфавитида ёзилиши Узбек кирилл алфавитида ёзилиши Коракалпок лотин алфавитида ёзилиши Узбек лотин алфавитида ёзилиши

1. Элийауыл Алийовул Aliyawil АНуоуи1

2. Эмиудэрья Амударё Amiwdârya Amudaryo

3. Дослы; Дустлик Dosliq Do'stlik

4. Ерназарауыл Ерназаровул Ernazarawil Eranazarovul

5. Ерназаржарма Ерназаржарма Ernazarjarma Ernazarjarma

6. Кецесауыл Кенесовул Kenesawil Kenesоvul

7. Каза;дэрья Козо;дарё Qazaqdârya Qоzоqdaryo

8. Каражар Коражар Qarajar Qorajar

9. Кызылжар Кизилжар Qiziljar Qiziljar

10. Кыпша;дэрья Кипчо;дарё Qipshaqdârya Qipсhoqdaryo

11. Мойна; Муйно; Moynaq Mo'ynoq

12. Муйтенауыл Муйтеновул Muytenawil Muytenоvul

13. Порлытау Порлитов Porlitaw Potlitov

14. Порт Yшсай Порт Учсой Port Ushsay Port Uchsoy

15. Сарцырауыц Сарцировиц Sarqirawiq Sarqiroviq

16. Таллыц Таллиц Talliq Talliq

17. Тоцпацата Туцпоцота Toqpaqata To'qpoqota

18. Тикезек Тикузак Tikozek Tiko'zak

19. Yшeзек Учузак Ushozek Ucho'zak

20. Yшсай Учсой Ushsay Uchsoy

21. Шагырлы Шагирли Shagirli Shag'irli

22. Шеге Шеге Shege Shege

Туман худудидаги ахрли пункт номларининг пайдо булишида асосан махаллий географик терминларнинг роли катта. Биз туман ойконимлари таркибида куплаб оронимик (жар, тау, шагыр, шеге ), гидронимик (дэрья, жарма, взек, сай, сарцырауыц) ва ойконимик (ауыл) махаллий географик топотерминларни (топотермин - топонимлар таркибида цатнашиб, улар ифодаланган объектни билдирувчи сузлар [1:70]) куришимиз мумкин (2-жадвал). Шу уринда, бу махаллий географик топотерминлар фацатгина Муйноц тумани худудида эмас, балким бутун Республикамиз худудида куплаб географик номларнинг пайдо булишида иштирок этганлигини атаб утишимиз лозим. Асосан бу махаллий географик топотерминлар худудлардаги топонимларнинг турини ва этимологиясини аницлашда асосий калит вазифасини бажаради.

2- жадвал

Муйнок тумани ойконимлари

Махаллий Махаллий Махаллий

№ гидронимик оронимик ойконимик Бошка

топотерминлар то п отерминлар то п отерминлар ойконимлар

катнашган катнашган катнашган

ойконимлар ойконимлар ойконимлар

1. Эмиудэрья ^аражар Элийауыл Дослыц

2. Ерназаржарма ^ызылжар Ерназарауыл Мойнац

3. ^азацдэрья Порлытау Кецесауыл Таллыц

4. ^ыпшацдэрья Шагырлы Муйтенауыл Тоцпацата

5. Сарцырауыц Шеге

6. Тикезек

7. Yшeзек

8. Yшсай

9. Порт Yшсай

Жадвалдаги маълумотлар асосида туман ойконимларининг таркибида махаллий географик топотерминларнинг хиссаси цуйида диаграмма (1 -диаграмма) куринишида берилди.

□ Ойкономик терминлар

□ Орономик терминлар

□ Гидронимик терминлар

□ Бошка ойконимлар

□ 18%

1-диаграмма. Муйнок; тумани ах;оли пункт номларининг пайдо булишида цатнашган мах,аллий географик терминларнинг турлари буйича улуши

Юцоридаги 2-жадвал ва 1-диаграмма маълумотларидан куриниб турибдики, Муйноц тумани ахрли пунктлари номларининг пайдо булишида махаллий географик терминлар жами 18 (82 %) ойконим таркибида бор. Шундан махаллий гидронимик топотерминлар туман ах,оли пунктлари номларининг 9 (41%) тасида цатнашган, кейинги уринда махаллий оронимик топотерминларни 5 (23%) та ах,оли пункт номларида куришимиз мумкин, махаллий ойконимик топотерминлар цатнашган ахоли пунктлар сони булса 4 (18%), бошца ойконимлар сони хам 4 (18%) тани ташкил цилмоцда.

Хулоса цилиб айтганда махаллий географик терминлар туман ахрли пункт номларининг аксарият цисмининг пайдо булишида цатнашган ва бу нафацат туман мицёсида балким Республика мицёсида илмий тадцицот ишларини олиб боришни талаб цилади. Шу билан бирга, географик номларнинг нафацат цорацалпоц ва узбек тилларида тугри ёзилиш цоидаларини билишимиз балким бошца тилларда хам ёзилиш цоидаларини тулиц ишлаб шициб янгидан-янги географик хариталар яратиш бу хозирги куннинг долзарб масаларидан бири хисобланади.

АДАБИЁТЛАР:

1. Миракмалов М.Т. Халц табиий географик терминлари (Монография). - Т.: Fan va texnologiya, 2009.

2. Мурзаев Э.М. Топонимика и география. - М.: Наука, 1995.

3. Муйноц тумани паспорти. 01.01.2020.

4 Кррацалпогистон Республикаси географик номларини узбек тилига транскрипция цилиш йурицномаси. - Тошкент. 2009.

5 Khakimov K.M., Kamolov M.N., Baltabaev O.O., Seitniyazov K.M. Geographical names // Journal of Critical Reviews (JCR), Malaysia. 2020, Vol:7(6): 121-124. DOI: http://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.06.24

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.