CC BY
0UDK 665.612.2-027.22
MUXT0LIF DIZEL MUH9RRIKL9RI U£UN YARADILAN BIODAVAMLI SURTKU KOMPOZISIYALARININ TRIBOLOJI XASS0L0RININ T0DQIQI
CAVADOVA H8QIQ8T 9LI9§R9F QIZI
"Surtku kompozisiyalari "laboratoriyasinin mudiri,texnika elmlari doktoru,professor Akad.0li Quliyev adina A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §ah., Azarbaycan
C9F9ROV SAMiR S0F0R OGLU
Ki9ik elmi
Akad.0li Quliyev adina A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §ah., Azarbaycan
YUSIFOVA AIDA RAFIQ QIZI
Texnika uzra falsafa doktoru, aparici elmi Akad.0li Quliyev adina A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §ah., Azarbaycan
YUSIFZAD0 GUL§0N QALIB QIZI
Elmi i§9i, Akad.0li Quliyev adina A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §ah., Azarbaycan
Elmi DADA§OVA T0RAN0 ADIL QIZI
Elmi i§9i, Akad.0li Quliyev adina A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §ah., Azarbaycan
Annotasiya. Mdqalddd Baki neftlarindan alinan baza yaglari ila aparilan bir sira tadqiqat i§larinda gami, teplovoz va stasionar dizel muharriklari ugun yaradilan М-14ГБ yaginin tarkibinda A§qarlar Kimyasi institutunda sintez edilan biosidini (fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidinin) saxlayan bir nega surtku kompozisiyalarinin fiziki-kimyavi, triboloji va asas istismar xassalari tadqiq edilmi§dir.
Muayyan edilmi§dir ki, biosidin surtku kompozoisiyalara daxil edilmasi onlarin gobalaklara qar§i muhafizasini artirmaqla yana§i fiziki-kimyavi, istismar va triboloji xassalarina manfi tasir gostarmir.
Agar sozlw. baza yagi, motor yagi, surtku kompozisiyasi, biosid, triboloji xassa.
Surtku yaglarinin yaradilmasi bir 9ox bilik sahalari ila six baglidir. Bu elm sahalarindan biri da tribologiyadir (yunan dilindan tribien ya tribos,"surtunma "). "Tribologiya termini ilk dafa 1966-ci ilda taqdim edilmi§ va 1985-ci ildan artiq bu sahada geni§ tadqiqatlara ba§lanilmi§dir.
ilk surtunma prosesini elmi cahatdan asaslandiran XVI asrda Leonardo da Vin9i, Amonton, Kolumb kimi tadqiqat9ilar olmu§dur, lakin bu tadqiqatlar surtku materiallarina aid deyildir. Hatta XX asrin ortalarinda tadqiqat9ilar surtunmanin kimyavi proses oldugunu inkar edirdilar. Surtku materiallarinin tatbiqinin tarixi olduqca boyuk olmasina baxmayaraq, bu sahada aparilan elmi tadqiqatlar nisbatan yenidir.
Surtku materiallarinin i§lanib hazirlanmasi, onlarin tatbiq sahalarinin geni§landirilmasi ma§inqayirma sanayesinin muvafiq avadanliq texnologiyasinin takmilla§dirilmasi ila baglidir.
Surtku yaglari - ma§in va mexanizmlarda surtunma va yeyilma proseslarinin suratini azaldan materiallardir. Bu funksiya surtunma sathlarini surtku qati ila ayirmaqla alda edilir, bununla da surtunmanin azalmasina sarf olunan enerji itkisi azaldilir. Bazi hallarda sathlarin uzarinda adsorbsiya va xemadsorbsiyali qatlarin yaradilmasi da surtunma va yeyilmanin qar§isini alir.
Motor yaglarinin surtunma xassalari surtunmanin novundan asili olaraq muxtalif avadanliqlarda triboloji xassalar adlanan bark cisimlar, maye-qaz arasindaki gostaricilar ГОСТ va
ASTM beynalxalq üsullari ila müayyanla§dirilir. Lakin qeyd olunan xassalarin tayini bütün motor yaglari ü9ün talab olunmur.
Normativ-texniki sanadlarda qeyd olunan triboloji xassalarin tayini a§agidaki yag qruplari ü9ün müayyan edilib: B2 qrup üzra - M-14B2, M-20B2 va M-20B2ф, Г2 ü9ün - М-ЮГ2ЦС, М-14ГБ, М-14Г2ЦС, М-16Г2ЦС, М-20Г2, Д qrupu ü9ün М-10ДЦЛ-20, М-14ДЦЛ, Е qrupu ü9ün M-16E-30, naqliyyyat dizellari ü9ün - М-16ИХП-3, М-5з/16Д2 motor yaglaridir.
Qeyd etmak lazimdir ki, triboloji tadqiqatlarinin üstünlüyü sürtkü materiallarinin sif tatbiq texnologiyasina diqqat yetirilmasidir.
Triboloji sistem 4 elementdan ibaratdir: iki element - sürtünan iki material, ü9üncü element -materiallarin tamas sahasi (interfeys) va dördüncü element - bu sahani ahata edan atraf mühit. Triboloji sistemin dayman amillari - harakatin növü, harakatverici qüvva, temperatur, sürat va tasir müddatidir. Triboloji xassalari aks etdiran göstariciar a§agidakilardir: Siyrilma indeksi,Si, Böhran yükü,Pb,Qaynaq yükü, Pq,Yeyilma diametri Dy.
Maqalada Baki va §arq neftlarindan alinan baza yaglari ila aparilan bir sira tadqiqat i§larinda gami, teplovoz vastasionar dizel müharriklari ü9ün yaradilan M-14ГБ yaginin tarkibinda A§qarlar Kimyasi institutunda sintez edilan biosidi (fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidi) saxlayan bir ne9a sürtkü kompozisiyalarinin triboloji xassalari tadqiq edilmi§dir [1].
Sintez olunmu§ birla§manin biozadalanmaya qar§i xassalara malik olmasi ГОСТ 9.052-88, ГОСТ 9.082-77, Г0СТ-9.085-78 üzra tadqiq edilmi§dir. Sinaqlar M-8 yaginda biosidin 1-0,25% qatiliqda götürükmasi ila aparilmi§dir. Sinaqlarda neft mahsullarinda geni§ yayilmi§ va onlari aqressiv zadalayan mikroorqanizmlarin tamiz kulturalarindan istifada edilmi§dir.
Bakteriyalar ü9ün ЭРА (at-pepton aqari), göbalaklar ü9ün isa SA (samani suyu aqari) mühiti se9ilmi§dir. Sinaq ü§ün Pseudomanas aerugenosa, Mycobacterium lacticolium bakteriyalari va Aspergillus niger, Penicillium chrysogenum, Penicillium cyclopium göbalaklari götürülmü§dür [2]. Cadval 1.
Cadval 1.
Fenoksisirka tur^usunun etilendiamin karbamidinin biosid kimi _M-8 yaginda antimikrob xassalarinin tadqiqi_
Nümuna Mikroorqanizmlarin mahvolma zonasinin diametri, sm
Biosidin qatiligi,% Bakteriya (ЭРА) Göbalak (S/A)
C10H14O2N2 + M-8 yagi 1,0 0,5 Tam inki§af 1,3-1,4 1,1-1,2
*C10H14O2N2 - Fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidi, biosid.
Cavaldan göründüyü kimi nümunada biosidin qatiliq faizinin artirilmasi (0,5%-dan 1,0% qadar) göbalaklarin mahvolma zonasinin diametrininin 1,1-1,4 sm-a ta§kil edir. Bu naticalar qanaatbax§ hesab olunur va fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidinin funqisid xassaya malik olmasini tasdiq edir.
Tadqiqatlarin davami olaraq, M-8 baza yaginin biosidli va biosidsiz nümunalarinin fiziki-kimyavi, triboloji va istismar xassalari müqayisali §akilda tayin edilmi§dir. (Cadval 2)
Cadval 2.
M-8 baza yaginin biosidsiz va biosid ila fiziki-kimyavi va istismar xassalarinin tadqiqi
Göstaricilar Nümunalar Sinaq üsulu
M-8 baza yagi M-8 baza yagi + 0,5% Biosid*
Kinematik ozlülük, mm2/s
400C 60,62 60,61 ГОСТ 33
1000C 7,67 7,64 ASTM D 445
ГОСТ 25371
Ozlülük indeksi 88 89 ASTM D 2270
Ali§ma temperaturu a9iq putada tayin olunmu§, 0C 238 239 ASTM D92
ГОСТ 20502
Donma temperaturu, 0C Manfi 36 Manfi 36 Metod A, variant 2 uzra
Dinamiki ozlülük, 0C, mPa/s ASTM D 5293
Manfi 150C
Manfi 200C 6804 23431 6804 23431
Korroziyaliliq, qurgu§un lovhalarda, q/m2 212,0 210,0 ГОСТ 11362 ASTM D 7394
^óküntü amala gatirmanin induksiya dovrüna asasan davamliliq, 30 saat Davam gatirir Davam gatirir ГОСТ 20284 ASTM D 1500
Triboloji xassalar: ГОСТ 9490
Siyrilma indeksi,Si , kqs 400 420N ASTM D 2266
Bohran yükü,Pb ,N 525 537N
Qaynaq yükü, Pq, N Yeyilma diametri Dy, mm 782 1,00 850N 0,5
* Biosid - fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidi
Goründüyü kimi M-8 baza yagina biosidin alava edilmasi onun fiziki-kimyavi, istismar va triboloji xassalarina manfi tasir gostarmir.
Malumdur ku, bütün nov ma§in va mexanizmlarda boyük hasmda istifada edilan sürtkü yaglarinin i9arisinda motor yaglari xüsusi yer tutur. Odur ki, qeyd olunan motor yaglarinin gami, teplovoz, stasionar, avtotraktor, naqliyyat dizellari ü9ün müxtalif funksional xassali a§qarlarin -detergent-dispersedici, oksidla§ma va korroziyaya qar§i, yaglayici xassalarina malik ayriliqda va kompozisiya tarkibinda sürtkü kompozisiyalarinin yaradilmasi mühüm problemlardan biridir.
Hazirda 9oxfuksiyali xarici a§qar paketlarinin istifadasi ila yuxarida qeyd olunan dizellarda istifada olunan motor yaglarinin yaradlmasi üzra geni§ tadqiqat i§lari aparilir.
Tarafimizdan M-8 va M-15(60:40 nisbatinda) Baki baza yaglariinin kompaundundan alinan M-10 baza yagina SAN-2022A - xarici 9oxfunksiyali a§qar paketi va müxtalif funksional xassali a§qarlarin daxil edilmasi ila gami, teplovoz va stasionar dizellari ü9ün M-НГБ motor yaginin sütkü kompozisiyasi yaradilmi§dir: Viscoplex-2-670 - ozlülük a§qari (Almaniya, "Evonik"), , Lubrizol-6446 - yuyucu-dispersedici a§qar (AB§, "Lubrizol"), Mixoil-3101(AB§) -detergent-dispersedici a§qar ,Viscoplex-5-309 - donma temperaturunu a§agi salan depressator, ПМС-200А (Rusiya) -polimetilsiloksan, kopüklanmya qar§i a§qar. Yaradilmi§ sürtkü kompozisiya ГОСТ 12337-84 üzra bu qrup yaglar ü9ün qoyulan talablara tam cavab verir (Nümuna 1) . Sürtkü kompozisiyasina 0,5% miqdarinda biosid alava edarak biozadalanmaya qar§i effektli sürtkü kompozisiyasi hazirlanmi§dir (Nümuna 2) va onun fiziki-kimyavi va triboloji xasssalari oyranilmi§dir [ 3,4 ] Cadval 3,4.
Cadval 3.
Fenoksisirka tur^usunun etilendiamin karbamidinin biosid kimi M-14 ГБ yaginda antimikrob xassalarinin tadqiqi
Birla§malar Mikroorqanizmlarin mahvolma zonasinin diametri, sm
Biosidin qatiligi,% Bakteriya (ЭРА) Göbalak (S/A)
C10H14O2N2* + -14ГБ yaginin sürtkü kompozisiyasi 0,5 Tam inki§af 1,3- 1,4
*C10H14O2N2 - Fenoksisirka tur§usunun etilendiamin karbamidi, biosid
Cadval 3-dan göründüyü kimi biosidin qatilmasi sürtkü kompozisiyasinrn göbalaklara qar§i davamliligini artirir. Belaki, göbalaklarin mahv olma zonasinin diametri 1,3-1,4sm ta§kil edir.
Cadval 4.
М-14ГБ yaginin sürtkü kompozisiyalarinin fiziki-kimyavi va triboloji xassalarinin tadqiqi
Göstaricilar М-14ГБ amtaa yagi Nümunalar
Nümuna 1 Nümuna 2
Kinematik özlülük, mm2/s, 1000C 13,5±14,5 13,9 14,0
Özlülük indeksi, az olmamali 90 92 91
Qalavi adadi, mq KOH/1q yaga, az olmamali 5,9-6,6 8,0 8,0
Sulfat külü, %, 9ox olmamali 1,6-1,75 0,81 0,80
Mexaniki qari§igin kütla miqdari, %, 9ox olmamali 0,01 0,008 0,01
Ali§ma temperaturu a9iq putada tayin olunmu§, 0C,a§agi olmamali 220 237 236
Donma temperaturu, 0C, yuxari olmamali Manfi 10 Manfi 15 Manfi 15
Korroziyaliliq, qurgu§un lövhalarda, q/m2, 9ox olmamali Yoxdur Yoxdur Yoxdur
Yuyuculuq xassasi ПЗВ üsulu ila, ball - 0 0
£öküntü amala gatirmanin induksiya dövrüna asasan davamliliq, 50 saat Davam gatirir Davam gatirir Davam gatirir
Rang ЦНТ kolorimetrinda, ЦНТ vahidi, (durula§dirilmi§ (15:85) Normala§-dirilmir 4,0 4,0
Yuyuculuq potensiali, 2500C, % - 85 85
Triboloji xassalar
Triboloji xassalar: Siyrilma indeksi,Si Böhran yükü,Pb Qaynaq yükü, Pq Yeyilma diametri Dy 310N 588N 784N 1,00mm 457N 588N 980N 0,46mm 457N 588N 980N 0,46mm
Cadvaldan göründüyü kimi biosidin М-14ГБ sürtkü kompozisiyasina alava edilmasi onun biozadalanmaya qar§i effektliyini tamin etmakla barabar, eyni zamanda bu yagin keyfiyyat göstaricilarina manfi tasir göstarmir.
Belalikla, müayyan edilmi§dir ki, institutumuzda sintez edilmi§ fenoksisirka tur§usunun etilendiaminin karbamid birla§masi yaglarda funqisid xassalalara malikdir. Bu birla§manin baza yaginda va elacada sürtkü kompozisiyasinda tadqiqi onun keyfiyyatli biosid olmaqla yana§i, eyni zamanda triboloji xassalarina manfi tasiri olmadigini tasdiq edir.
9D9BÍYYAT
1. Евдокимов А.Ю., Фукс И.Г. Облащикова И.Р. Экологические аспекты химмотологии смазочных материалов М.: Нефть и газ, 2001, c.197.
2. Ермоленко З.М., Штучная Г.В., Мартовецкая И.А. // Физиологические, ультраструктурные и морфо-популяционные особенности бактерий Mycobacterium flavesceus, утилизирующих нефть и нефтепродукты / Биотехнология, 1996, №5, c.17-24.
3. ГОСТ 9490-75. Материалы смазочные жидкие и пластичные. Метод определения трибологических характеристик на четырехшариковой машине.
4. Мельников В.Н. Технология биоцидной обработки смазочных масел // Сб. научн. тр. / СПГАУ. 2001.
5. Присадки компании Rohmax Evonik Industries, 2008, www.rohmax.com.
