CC BY
13
AZ9RBAYCAN KÍMYA JURNALI № 4 2013
101
UOT 547.56.563:264
1-(m-BROMFENOKSÍ)-2-DEKANOLUN SÍNTEZÍ, CEVRÍLM9L9RÍ УЭ CEVRÍLMa MЭHSULLARININ MÍKROB ЭLEYHiNЭ XASSЭLЭRÍNiN TЭDQiQi
V.S.Hasanov, Э.Э-Mahmudova, G.V.Babayeva, Ü.§.Bax$iyeva
Azdrbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti
m_adela@mail.ru
Redaksiyaya daxil olmu§dur 20.06.2013
1-Brom-2-dekanolun m-bromfenolla qar§iliqli tasirindan 1-(m-bromfenoksi)-2-dekanol sin-tez edilmi§dir. Sonuncunun a-xloretilmetil efiri, asetilxlorid, aromatik izosianatlar va izo-tiosianatlarla kondensla§masindan müvafiq sada va mürakkab efir, karbamatlar va tiokarba-matlar alinmi§dir ki, onlarin da fiziki-kimyavi xassalari öyranilmi§ va mikrob aleyhina xas-salari tadqiq edilmi§dir.
Agar sözfor: 1-brom-2-dekanol, m-bromfenol, a-xloretilmetil efiri, asetilxlorid, aromatik izosianat, karbamat, tiokarbamat.
Tarkibinda aktiv hidroksil qrupu saxlayan avazli alkanollarin, elaca da onlar asasinda apari-lan 9evrilma mahsullarinin i9arisinda hayatimizin bir 9ox sahalarinda istifada olunan birla§malara rast galinir. Tababatda i§ladilan antiseptiklar, kand tasarrüfatinda istifada olunan pestisidlar, sana-yeda korroziya, yeyilma va mikrob aleyhina tatbiq olunan a§qarlar va digar maqsadlar ü9ün istifada olunan üzvi birla§malar mahz bu qabildan olan va asanliqla sintez edila bilan ucuz sanaye mahsul-laridir. Bu tip birla§malarin sintezinda istifada edilan avazli alkanollar i9arisinda ariloksialkanollarin xüsusi 9akisi daha 9oxdur. Bu bir ne9a istiqamatda sintezlarinin mümkünlüyündan, digar tarafdan isa reaksiya mahsullarinin 9iximinin 9ox olmasi ila da saciyyalanir. Hala ke9an asrin avvallarindan ba§-lanmi§ bu sinif birla§malarin sintezi bu gün da müvaffaqiyyatla davam etdirilir. Bu bir tarafdan yeni qurulu§lu va xassali preparatlara olan ehtiyacdan, digar tarafdan isa avvallar istifada olunan pre-paratlara qar§i yaranan immunitet baximindan onlarin yenilari ila avaz edilmasi talabindan irali galir.
Tadqiqat i§inda maqsad tarkibinda funksional karbamoil, tiokarbamoil, alkoksi va karbok-si qruplari olan yeni üzvi preparatlar sintez etmak va onlarin faydali xassalarini öyranmak ol-mu§dur. Fenoksietanol ilk dafa fenol va etilenxlorhidrinin qalavi mühitda kondensla§masi da alinmi§dir [1]. Müller, Bann va Trouer [2] müayyan etmi§lar ki, etilen oksidi ila fenol arasinda reaksiya qalavi mühitda iki marhalada gedir, ilk marhalada fenoksietanol alinir.
Bakarev S.K. va Melnikov N.N. [3] ariloksialkanollarin sintezi va tadqiqi ila atrafli ma§-gul olmu§lar. Onlar ariloksialkanollardan 2- va 3-metoksifenoksietanol, 4-bromfenoksietanol, 2,4-dixlorfenoksietanol, 2,4,6-tribromfenoksietanol, pentaxlorfenoksietanol va digar fenoksieta-nollar alminar. Bu tip birla§malardan alaq otlarina qar§i mübarizada istifada edilir.
3-fenoksi-1-propanol ilk dafa fenolla trimetilenxlorhidrinin qalavi mühitda qar§iliqli tasirindan alinmi§dir. ölakbarov R.Q. va amakda§lari tarafindan [4-10] fenollarin qalavi mühitda halogenhidrinla qar§iliqli tasirindan bir sira avazli alkanollar sintez edilmi§ va onlar atrafli tadqiq edilmi§dir.
1-(m-Bromfenoksi)-2-dekanolun (I) sintezi va tadqiqi. Tadqiqat i§inda maqsad ilkin reaksiya mahsulu kimi istifada olunan 1-(m-bromfenoksi)-2-dekanolun alinmasi, 9evrilmalari va tadqiqi olmu§dur. Bu i§lari icra etmak ü9ün ilk növbada a§agidaki reaksiya tanliyi üzra 1-(m-to-liloksi)-2-dekanol alinmi§dir:
m-BrC6H4OH + BrCH2CH(OH)C8Hi7 Na°H m-BrC6H4OCH2CH(OH)C8H17 + NaBr + H2O.
(I)
1-(m-Bromfenoksi)-2-dekanol I suda hall olmayan efir iyli, üzvi halledicilarda yax§i hall olan kristallik maddadir. Birla§manin tamizlik daracasi qaz-maye xromatoqrafiya üsulu ila öyranilmi§ va 99.3% olmu§dur. 1-(m-Bromfenoksi)-2-dekanolun tarkibi, element analizi va qu-
102 1-(w-BROMFENOKSi)-2-DEKANOLUN SiNTEZi, CEVRiLMeLeRi Ve
rulu§u iQ spektroskopiya usulu ila tasdiq edilmi§dir. Birla§manin iQ spektrinda 3400-3440 sm-1 udulma zolaginda assosiyala§mi§ hidroksil qrupunun movcudlugu gorunur [11].
Reaksiya kolbasina 43.25 q (0.25 mol) w-bromfenol va 25 q (0.25 mol) 40%-li natrium hidroksid mahlulu daxil edilir. Reaksiya kutlasina qari§dirmaqla 80-850C temperaturda 59.29 q (0.25 mol) 1-brom-2-dekanol damciladilir. Bromhidrinin tamamila verildikdan sonra reaksiya kutlasi 4 saat hamin tempraturda qari§dirilir. Sonra benzolla durula§dirilir, avvalca 10%-li qalavi mahlulu ila sonra neytral muhit (pH 7) yaranana qadar su ila yuyulur. Susuz natrium-sulfatla qurudulur, halledicisi qovulur. Qalan kutla vakuumda fraksiyala§dirilir. 180-1810C/2 mm c.s. tazyiqda qaynayan fraksiya tadqiq edilir, n2 =1.5134, d2° =1.1902, MRDhes = 83.88, MRDtap = 83.20, C16H25 BrO2. Tapilmi§, %: C 58.22, H 7.50, Br 24.20. Hesablanmi§, %: C 58.36, H 7.65, Br 24.26.
1-(m-Bromfenoksi)-2-etoksimetoksidekanin (II) sintezi va tadqiqi. Uzvi sintezlarda geni§ istifada olunan a-halogeneflrlarin aktiv hidrogen atomu saxlayan uzvi birla§malarla asan reaksiyaya daxil olma qabilliyina istinad edarak 1-(w-bromfenoksi)-2-dekanol ila asasi muhitda a-xloretilmetil efirinin kondensla§dirilmasi reaksiyasi aparilmi§dir:
PhNMe2
w-BrC6H4OCH2CH(OH)C8H17 + C2H5OCH2Q -►
* w-BrC6H4OCH2CH(OCH2OC2H5)C8H17 + PhNMe2HCl. II
Reaksiya kolbasina 9.87 q (0.03 mol) 1-(w-bromfenoksi)-2-dekanol, 40 ml susuz benzol va 4.30 q (0.035 mol) taza qovulmu§ dimetilanilin daxil edilir. Reaksiya qari§igina 15-200C temperaturda qari§dirmaqla 20 ml susuz benzolda hall edilmi§ 3.30 q (0.035 mol) a-xlormetiletil efiri damciladilir. Efir verilib qurtardiqdan sonra bir saat hamin temperaturda, 3-4 saat isa 40-500C temperaturda qari§dirilir. Susuz natrium-sulfatla qurudulur, benzol adi §araitda qovulur, qalan kutla isa vakuumda fraksiyalara ayrilir. 181-1820C (3 mm c.s. tazyiqinda) qaynayan
fraksiya tadqiq edilir, n¿° =1.4974, d42° =1.1962, MRDtap = 94.82, MRDhes = 95.1. C^^rOs. Tapilmi§, %: C 58.78, H 7.92, Br 20.48. Hesablanmi§, %: C 58.91, H 8.06, Br 20.61.
Sintez olunmu§ 1-(w-bromfenoksi)-2-etoksimetoksidekan (II) nisbatan axici, uzvi halledicilarda yax§i hall olan mayedir.
1-(m-Bromfenoksi)-2-asetoksidekanin (III) sintezi va tadqiqi. Uzvi tur§ularin murakkab efirlari xalq tasarrufatinin bir 9ox sahalarinda, o cumladan sintetik yaglarin istehsalinda va s. istifada olunur. Aparilan tadqiqatlarin davami kimi 1-(w-bromfenoksi)-2-dekanol dimetilaniln i§tiraki ila asetilxloridla kondensla§dirilmi§ va murakkab efir sintez edilmi§dir:
w-BrC6H4OCH2CH(OH)C8H17 + CH3-C ^ + PhNMe2 —►
XCl
* w-BrC6H4O CH2CH(OC O CH3 )C 8H17 + PhNMe2 HCl . III
Reaksiya kolbasina 9.87 q (0.03 mol) 1-(w-bromfenoksi)-2-dekanol, 40 ml susuz benzol va 4.30 q (0.035 mol) taza qovulmu§ dimetilanilin daxil edilir. Reaksiya qari§igina 15-200C temperaturda qari§dirmaqla 20 ml susuz benzolda hall edilmi§ 2.74 q (0.035 mol) asetilxlorid
damciladilir. Efir verilib qurtardiqdan sonra bir saat Иэшт temperaturda, 3-4 saat ¡бэ 50-550C temperaturda davam etdirilir. Soyudulmus reaksiya тэЬБи1и эууэ1сэ dimetilanilinin artigindan azad olmaq u9un 5%-li xlorid tur§usu ¡1э sonra ¡бэ neytral reaksiya alinana qэdэr su ib yuyulur. Susuz natrium-sulfatla qurudulur, benzol adi §эгаМэ qovulur, qalan kutb ¡бэ vakuumda fraksi-
yalara ayrilir. 186-1870C (3 mm c.s. tэzyiqindэ) qaynayan fraksiya tэdqiq edilir, n2 =1.4950,
d420=1.1674, MRotap = 93.20, MR^hes = 93.11. С18Н27ВЮ3. Tapilmi§, %: C 58.14, H 7.90, Br 21.40. Hesablanmi§, %: С 58.26, H 8.05, Br 21.52.
ВЫэ§тэ III xarakterik efir iyli, uzvi hэ11edici1эrdэ yax§i hэ11 olan mayedir. TэrkiЬi уэ qurulu§u flziki-tэdqiqat usullari 11э tэsdiq edllml§dlr.
1-Oktil-2-(m-bromfenoksi)etil-N-arilkarbamatlarm (IV-VI) sintezi va tadqiqi. ADPU-nun uzvi kimya vэ kimya texnologiyasi kafedrasinda ke9эn эsrln yetml§lncl lllэrindэn ba§layaraq karbamin tur§usunun yeni qurulu§lu vэ xassэ1i efir1эrinin sintezi sahэsindэ genl§ tэdqlqat aparilir. №min Ьir1э§mэ1эrin Ьэzi1эrl u9un hэtta tэtbiq sahэ1эri dэ muэyyэn1э§dlri1-ml§dlr. Tэdqiqatlarl davam etdlrэrэk tэrэfimizdэn 1-(m-bromfenoksi)-2-dekanolla aromatik izo-slanatlarin kondenslэ§mэsl reakslyasi aparilmi§dir:
rn-BrC6H4QCH2CH(QH)C8H17 + R'C6H4NCQ -►
-►rn-BrC6H4QCH2CH(QCQNHC6H4R')C8H17 ,
IV-VI
R' = H (IV), 0-CH3 (V), m-CH (VI).
Reaksiya kolbasina 3.29 q (0.01 mol) 1-(m-bromfenoksi)-2-dekanol уэ 20 ml susuz benzol daxil edilir. Qari§iga 80-850C temperaturda 20 ml susuz banzolda hэ11 edllml§ 1.19 q (0.01 mol) fenilizosianat э^уэ edilir. Fenlllzoslanatin hamisi veri1dikdэn sonra kutb 4-5 saat hэmin temperaturda qari§dirilir. Sonra benzolun u9dэ iki hissэsi qovulur уэ 15 ml susuz heksan экуэ olunur. Bir muddэtdэn sonra rэngsiz kristallar 9okur ki, onlar 1:3 nisbэtindэ benzol-heksan qari§iginda yenidэn kristalla§dirilir. Karbamat 62-63°C^ эriyir. C23H30BrNQ3. Tapilmi§, %: C 61.52, H 6.60, N 3.05. Hesablanmi§, %: C 61.60, H 6.74, N 3.12.
Analoji olaraq ЬЫэ^эЬг (IV-VI) slntez olunmu§dur. Fiziki-kimyэvi saЬit1эri cэdyэ1 1-dэ verllml§dlr.
Karbamatlar IV-VI ag rengli kristallik Ьir1э§mэdir. Aseton уэ xloroformda yax§i hэ11 olur. Karbamatlarin IV-VI qurulu§u infraqirmizi spektroskopiya usulu ib, tэrkiЬi element analizi ¡1э tэsdiq edllml§dlr. Spektr1эrdэ Ьir1э§mэnin IV-VI tэrkibindэ 3400-3440 sm-1 udulma zolaginda mu§ah^ olunan sahэnin yerindэ 1700-1715 sm-1 udulma zolaginin olmasi hidroksil qrupunun yerindэ karbamat qrupunun yaranmasini g6stэrэn sahэ movcuddur [12].
Cadval 1. m-BrC6H|QCH2CH(QCQNHC6H|R')CxH|- umumi formullu birbsiTObrin fiziki-kimyэvi saЬit1эri
§ifr R' T -L ЭГ? 0C Umumi formulu Tapilmi§/Hesablanmi§, %
C H N
IV H 62-63 C23H30BrNQ3 61.52 6.60 3.05
61.60 6.74 3.12
V 0-CH3 57-58 C24H32BrNQ3 62.25 62.33 6.90 6.97 2.94 3.02
VI m-CH3 56-57 C24H32BrNQ3 62.20 62.33 6.86 6.97 2.90 3.02
Sintez olunan birla^malarin surtku yaglarinda mikrob aleyhina xassalarinin tadqiqi.
Karbamin уэ tiokarbamin tur§usunun t6rэmэ1эrinin bakterisid уэ fungisid xassэ1эrэ malik olmasi
104
1-(m-BROMFENOKSi)-2-DEKANOLUN SiNTEZi, CEVRiLMeLeRi УЭ
ila yana§i, bu preparatlarda digar faydali xassalarin da mövcudlugu müayyanla§dirilmi§dir. Bu manada sintez olunmu§ karbamat va tiokarbamatlar sürtgü yaglarinin tarkibinda laborator sina-gindan ke9irilmi§dir.
Sintez olunmu§ karbamin va tiokarbamin tur§usunun töramalari ma§in va mexanizmlarda i§ladilan "M-11" markali müharrik yaglarinda müxtalif qatiliqda (0.4-1%) hall edilarak bakteriya va göbalaklara qar§i tasiri tadqiq olunmu§dur. Tadqiqatlarin naticalari cadval 2-da verilir.
Cadval 2. Sintez olunmu§ karbamin va tiokarbamin tur§usunun töramalarinin IV-VI "M-11" markali müharrik yaginda bakterisid va fungisid xassalari_
§ifr Qatiliq, % Mikroorqanizmlarin öldürülma diametri, mm
bakteriya göbalak
Pseuolomonas aeruginosa Mycobacterium lacticola Aspergillus niger Candida tropicalis
IV 0.5 108 108 106 106
1.0 200 190 200 190
V 0.5 90 90 90 90
1.0 180 170 180 170
VI 0.5 112 112 112 112
1.0 208 208 208 208
"M-11" ya^ a§qarsiz 0 + + + +
Qeyd: (+) - inki§afin oldugunu göstarir
Cadvaldan göründüyü kimi, tadqiq olunan nümunalar bakterisid va fungisid xassalara malikdir. Bioloji material kimi bakteriyalardan (Mycobacterium lacticola, Pseuolomonas alruginosa) va göbalaklarda (Aspergillus niger, Candida tropicalis) istifada edilmi§dir. Tadqiq olunan preparatlar mineral yaglarda yax§i hall olur va bu da onlarin daqiq tadqiq edilmasina va real naticalar alinmasina imkan verir.
Birla§malarin laborator tadqiqi göstarir ki, tadqiq olunan karbamin va tiokarbamin tur§usunun töramalari yagin fiziki-kimyavi xassalarina tasir etmir. Temperatur artiqca va rütubat 9oxaldiqca bu birla§malarin bioloji tasiri uzun müddat dayi§maz qalir. Tadqiq olunan karbamin va tiokarbamin tur§usunun töramalarindan hazirlanmi§ nümunalarin har biri ü9 dafa hamin sinaqlardan müxtalif vaxtlarda ke9irilmi§ va cadvalda verilan raqamlar hamin tacrübalarin orta qiymatidir. Bu da gözla görünan xatalarin minimum oldugunu tasdiq edir. Bu baximdan tadqiq olunan nümunalarin bakterisid va fungisid xassali preparatlar kimi tövsiyya edilmasi ü9ün onlarin geni§ laborator tadqiqatlarina ugradilmasi tövsiyya edilir.
eDeBiYYAT SiYAHISI
1. Bentley, Howarth and Perkin. // J. Amer. Chem. Soc.1986. V. 69. P. 164-169.
2. Moller S.A., Bann B., Thraoer R.D. // J. Amer. Chem. Soc. 1950. V. 33. P. 3623-3628.
3. Бакарев С.К., Мельников Н.Н. // Журн. общ. химии. 1954. Т. 24. № 11. С. 2014-2019.
4. Алекперов Р.К., Гасанов В.С. // Журн. орган. химии. 1981. Т. 17. № 10. С. 2180-2085.
5. Гасанов В.С., Алекперов Р.К. // Журн. орган. химии. 1983. Т. 19. № 6. С. 1208-1214.
6. А.с. 1426042 СССР. 1985.
7. А.с. 1426045 СССР. 1986.
8. Алекперов Р.К., Гасанов В.С., Джафаров И.А., Мустафаев Ш.А. // Материалы III республиканской конф. молодых ученых--химиков, посвящ. 80-летию академика М.Ф.Нагиева. Баку. 24-26 мая 1988. С. 185.
9. Гасанов В.С., Джафаров И.А., Алекперов Р.К., Гасанова С.М. // Тез. докл. II республиканской конф., посвящ. 25-летию ИХП АН Аз.Р. Баку. 1990. С. 56.
10. Алекперов Р.К., Мустафаев Ш.А.., Гасанов В.С., Джафаров И.А. // Изв. Вузов СССР. Сер. хим. и хим. технол. 1990. № 6. С. 100.
11. Наканиси К. Инфракрасные спектры и строение органических соединений. М.: Мир, 1965. С. 60.
12. Беллами Л. Новые данные по ИК спектрам сложных молекул. М.: Изд-во иност. лит., 1971. 186 с.
СИНТЕЗ, ПРЕВРАЩЕНИЕ И ИССЛЕДОВАНИЕ АНТИМИКРОБНЫХ СВОЙСТВ ПРОДУКТОВ ПРЕВРАЩЕНИЙ 1-(.-БРОМФЕНОКСИ)-2-ДЕКАНОЛА
В.С.Гасанов, А.А.Махмудова, Г.В.Бабаева, У.Ш.Бахшиева
Взаимодействием 1-бром-2-деканола с м--бромфенолом в шелочной среде синтезирован 1-(м-бромфенокси)-2-деканол, конденсацией последнего с а-хлорметилэтиловым эфиром, ацетилхло-ридом, ароматическими изоцианатом и изотиоцианатом синтезированы простой и сложный эфи-ры, карбаматы и тиокарбаматы. Исследованы физико-химические и антимикробные свойства синтезированных соединений.
Ключевые слова: 1-бром-2-деканол, м-бромфенол, а-хлорметилетиловый эфир, ацетилхлорид, ароматический изоцианат, карбамат, тиокарбамат.
THE SYNTHESIS, TRANSFORMATION AND STUDY OF THE ANTIMICROBIAL PROPERTIES OF PRODUCTS OF TRANSFORMATION OF 1-(m-BROMPHENOXI)-2-
DECANOL
V.S.Hasanov, A.A.Mahmudova, G.V.Babayeva, U.Sh.Bakhshiyeva
By the interaction of 1-bromo-2-decanol with m-bromophenol in alkaline condition,1-(m-bromphenoxi)-2-decanol was synthesized, as a result of condensation of the latter with а-chloro-methyl-ethyl, acetyl chloride, aromatic isocyanate and with isothiocyanate, simple and complex esters, carbamates and thiocarbamates were synthesized. The physico-chemical and antimicrobial properties of the synthesized compounds were investigated.
Keywords: 1-bromo-2-decanol, m-bromophenol, а-chloro-methyl-ethyl, acetylchloride, aromatic isocyanate, carbamat, thiocarbamat.
