CC BY
11УДК 665.612.2-027.22
G9MI DIZELL9RI U£UN М-12ВБ TIPLI MOTOR YAGININ BIODAVAMLI SURTKU KOMPOZISIYASININ ISTISMAR XASS9L9RININ T9DQIQI
CAVADOVA H8QIQ8T 9LI9§R9F
Texnika elmlari doktoru
AMEA akad. 9.Quliyev ad. A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §., Azarbaycan
9LiYEVA N9RMiN9 T
Azarbaycan Dovlat Neft Sanaye Universiteti, Baki §., Azarbaycan Texnika elmlari uzra falsada doktoru
YUSIFZAD9 GUL§9N QALIB
Elmi i§9i
AMEA akad. 9.Quliyev ad. A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §., Azarbaycan M9H9RR9MOVA Z9KTY9 KAMIL Elmi i§9i
AMEA akad. 9.Quliyev ad. A§qarlar Kimyasi institutu, Baki §., Azarbaycan
Abstract. Motor yaglarinin asas istismar xassalari onlarin oksidla§ma, korroziya, yeyilma, yaglayici vd yuyuculuq xassalaridir. Yeni М-12ВБ tipli biodavamli motor yaginin a§qar kompozisiyasina optimal qatiliqda daxil olan a§qarlar bu motor yagi ugun ГОСТ uzra qoyulan talablari odayir. Mdqalddd a§qar kompozisiyasina dlavd daxil edilan komponentin - biosidin qeyd olunan motor yaginin asas istismar xassalarina tasirinin oyranilmasi ugun aparilan sinaqlarin naticalari verilmi§dir. Muayyan edilmi§dir ki, а-furil-P-nitroeten biosidini 0,25% qatiliginda alava edilmasi tacrubi yagin istismar keyfiyyatini xarakteriza edan oksidla§maya, korroziyaya qar§i, yaglayici va s. xassalarina manf tasir etmir.
Agar sozlzr: Biodavamli motor yagi, a§qar, oksidla§ma, korroziyaliq, yaglayici xassa, yuyuculuq xassa.
Motor yaglarinin B qrupuna daxil olan gami, teplovoz va stasionar dizellari u9un M-12By motor yagi hal-haziradak Azarbaycan Respublikasi Neft Emali Zavodunda M-12BБ adi ila istehsal olunur [1,2]: Bu yagin ilk surtku kompozisiyasi AMEA A§qarlar Kimyasi institutunun alimlari tarafindan i§lanmi§ va tarkibindaki muxtalif funksional xassalari tamin edan a§qarlar yeni daha tasirli, muasir a§qarlarla avaz edilmi§dir. Bela ki, ilkin kompozisiyada yagin tarkibinda olan va uzun illar istifada edilan ИХП-101, СБ-3, ИХП-21, depressator АзНИИ a§qarlari yuksak qalavili, a§agi kullu alkilfenol, formaldehid va muxtalif aminlarin kondensla§mi§ mahsulunun kalsium duzlari olan AKi seriyali a§qar va 9oxfunksiyali a§qar paketlari ila avaz edilib va geni§ tadqiqatlar naticasinda M-12BБ motor yaginin bir sira yeni surtku kompozisiyalari yaradilmi§dir [ 3,4]:
1) ИХП-101, ИХП-21,СБ-3, depressator АзНИИ , ПМС-200А.
2) ИХП-101, ДФ-11, ИХП-301 , Viscoplex-2-670, Viscoplex-5-309, ПМС-200А.
3) SAP-2055z, АМГ-3, Viscoplex-2-670, Viscoplex-5-309, ПМС-200А.
4) AKi-114, ДФ-11, С-400, Viscoplex-2-670, Viscoplex-5-309, ПМС-200А.
M-12ВБ motor yaginin tatbiq sahasinin geni§liyi onun biodavamli kompozisiyasinin i§lanmasi sahasinda tadqiqatlarin aparilmasini aktual edir. Odur ki, mikrobioloji zadalanmaya qar§i davamligini artiran muayyan tarkibli uzvi birla§malarin - biosidlarin se9ilmasi va onlarin a§qar kompozisiyasiina daxil edilmasi ila M-^ВБ motor yaginin yeni biodavamli surtku kompozisiyasi yaradilmi§dir [5]. Biosid kimi mikroorqanizmlara qar§i davamliliq xassasina malik va mineral yaglarda hall olan а-furil-P-nitroetenin 0,25% qatiliginda istifada edilmi§dir. M-12ВБ motor yaginin yeni biodavamli yag
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
nümunasi Azarbaycan neftlarindan alinan M-8:M-15(60:50) nisbatinda kompaundla§dirilmi§ baza yagi, detergent-dispersedici alkilfenolyat tipli a§qari AKi-114(alkilfenolun formaldehid va amonyakin kondensla§ma mahsulunun kalsium duzu), oksidla§maya va korroziyaya qar§i ДФ-11(dialkil ditiofosfat tur§usunun Zn duzu) , yuyucu-dispersedici С-400, özlülük a§qari Viscoplex-2-670, biosid a-furil-ß-nitroeten, depressator Viscoplex-5-309, köpüklanmaya qar§i ПМС-200А a§qarlardan ibaratdir va ГОСТ üzra qoyulan normalara tam cavab verir.[5] Cadval 1.
Cadval 1.
M-12BБ tipli biodavamli motor yaginin fiziki-kimyavi xassalari
Göstaricilarin adi Norma Sinaq usulu
1. Kinematik özlülük, mm2/s 1000C 11,5-13,0 ГОСТ 33 uzra ASTM D 445
2. Özlülük indeksi, az olmamali 77 ГОСТ 25371 uzra ASTM D 2270
3. Mexaniki qari§igin kütla payi, %, 9ox olmamali 0,015 ГОСТ 6370 va bu T§ 5.2. b.uzra
4. Suyun kütla payi, %,9ox olmamali iz ГОСТ 2477 uzra ASTM D 95
5. Ali§ma temperaturu, bagli putada tayin olunmu§, 0C, a§agi olmamali 205 ГОСТ 4333 uzra
6. Donma temperaturu, 0C, yuxari olmamali Manfi 15 ГОСТ 20287 uzra
7. Korroziyaliq, ГОСТ 3778 üzra C1 va ya C2 markali qurgu§un lövhalarda, q/m2, 9ox olmamali 10 ГОСТ 20502 Metod A, variant 2 uzra
8. Yuyucu xassasi, ПЗВ ila, bal, 9ox olmamali 0,5 ГОСТ 5726 uzra
9. Qalavi adadi, mq KOH/1q, az olmamali 5,0 ГОСТ 11362 uzra ASTM D 4739
10. Sulfat külü, %, 9ox olmamali 1,3 ГОСТ 12417 uzra ASTM D 874
11. £öküntü amala gatirmayin induksiya dövrüna asasan davamliq, 40 saat Davam gatirir ГОСТ 11063 uzra
12. Rang, ЦНТ kolorimetrinda, ЦНТ vahidi, (durula§dirilmi§ 15:85) 9ox olmamali 4,0 ГОСТ 20284 uzra ASTM D 1500
13. Sixliq, 200C, 9ox olmamali 910 ГОСТ 3900 uzra ASTM D 4052
14. Bakteriyalarin mahv edilmasi zonasinin diametri, az olmamali 3,0 ГОСТ 9.052 uzra
15. Göbalaklarin mahv edilmasi zonasinin diametri, az olmamali, sm 3,0 ГОСТ 9.082 uzra
Yaradilmi§ yeni М-12ВБ tipli biodavamli a§qar kompozisiyalarina optimal qatiliqda daxil olan a§qarlar yaglarin keyfiyyat göstaricilarina qoyulan talablari ödayir. Bu kompozisiyaya daxil edilan alava komponentin - biosidin yagin digar istismar xassalarina manfi tasirin müayyanla§dirilmi§dir.
Tacrübi yagin oksidla§ma, korroziya, yaglayici, yuyuculuq va s. xassalari müvafiq olaraq ГОСТ 11063, ГОСТ 20502, ГОСТ 9490-75 üzra aparilmi§dir. .[6,7,8]
Yag nümunasinin oksidla§maya qar§i xassalarinin tayininda asas rollardan biri baza yaginin oksidla§maya qar§i xassasinin müayyanla§dirilmasidir. Adatan baza yaglarinin bu xassasi 2000C, 30 saat arzinda oksidla§ma prosesi zamani amala galan 9öküntünün tayinina asaslanir. Sinaq naticasi
çôkûntû этэ1э gatirmayin induksiya dövrüna asasan davamliliq çôkûntûnûn miqdarinm faizla ö^ülmasi ila tayin edilir. Sürtkü yaglarinin tarkibina daxil olan karbohidrogenlar havanin oksigeninin tasiri ila yüksak temperatur, agirliq, metallarin katalitik tasiri ila oksidlaçma, destruksiya, polimerlaçma va bir sira kimyavi birlaçmalara maruz qalir. Naticada oksigenli birlaçmalar va qurum amala galmasinin sababindan yaglarin tarkibi dayiçir va onlarin istismar xassalari korlanir. Oksidlaçma mahsullari yaglarda hall olmur, metal hissalar yeyilmaya va korroziyaya sabab olur. Yaglarin oksidlaçma prosesini yox etmak, yaxud açagi salmaq, nahayat istismarini tamin etmak ^ün oksidlaçmaya qarçi açqarlardan istifada edilir. Yaglarin tarkibinda oksidlaçmaya qarçi açqarlar oksidlaçmadan amala galan sarbast radikallarla reaksiyaya girir, yaxud onlari hidrooksigenlara çevirir. Alkilfenol va onun müxtalif töramalari oksidlaçma prosesinin qarçisini alan açqarlardir. Eyni zamanda biosidin yagin istismari zamani manfi tasirin etmamasi müayyanla§dirilmalidir. Bu maqsadla alkilfenol tipli açqarlarin - alkilfenollarin formaldehid va müxtalif aminlarla kondenslaçma mahsulunun kalsium duzlarinin a-furil-ß-nitroeten biosidi ila yaradilan açqar kompozisiyasinin oksidlaçma xassalari tayin edilmiçdir. Tadqiq edilan açqarlarin tarkibi va quruluçundan asili olaraq tövsiya edilan qatiliqlarda M-8:M-15(60:50) baza yaginda biosidli va biosidsiz nümunalarinin sinaqlar aparilmiçdir. Cadval 1.
Cadval 1.
Tacrübi yag nümunasinin oksidlagmaya qargi xassalarinin tayini
M-8:M-15(60:50) + açqarlar kompozisiyasi Çöküntü amala gatirmayin induksiya dövrüna asasan davamliliq, (30 saat), çöküntü, %
Biosidsiz nümuna 0,25% a-furil-ß-nitroeten biosidi ila
AKI-114, ДФ-11, С-400, Viscoplex-2-670, Viscoplex-5-309, ПМС-200А. 0,5 0,48
Cadval 1-dan göründüyü kimi açqar kompozisiyalarinin biosidsiz nümunalarinda sinaq arzinda yaranan çöküntünün miqdari 0,5% taçkil edir. Tarkibinda 0,25% biosid - a-furil-ß-nitroeten biosidla olan nümunada çöküntünün miqdari demak olar ki, eyni saviyyadadir va 0,48% taçkil edir. Müayyan edilmiçdir ki, a-furil- ß-nitroeten biosidin yagin funksional xassalarina manfi tasiri yoxdur. Bela ki, 2000C va 30 saat sinaq arzinda aparilan oksidlaçma prosesinda alinan çöküntünün miqdari 0,5%-dan yüksak olmamiçdir. Alinan naticalar göstarir ki, digar funksional xassali açqarlarla biosidlarin birga kompozisiyasi asasinda yaradilan yag nümunasinda biosidin manfi tasiri yoxdur.
Daxili yanacaq müharriklarinda istifada olunan yaglar üçün qoyulan talablar içarisinda yaglarin korroziyaligi an mühüm xassadir. Adatan baza yaglarinin keyfiyyat göstaricilari onlarin emal olunan neftin mançaindan, habela hidro- va selektiv tamizlanma üsulundan asilidir. Bela ki, §arq neftlarinin emalindan texnologiyaya riayat olunmaqla alinan baza yaglari ila Azarbaycan neftlarindan alinan baza yaglarinin fiziki-kimyavi göstaricilari kifayat daracada farqlidir. Bela ki, §arq neftlarindan alinan M-8 §arq baza yaginin korroziyaya qarçi xassanin tayininda korroziyanin vahidi 120-130q/m2 oldugu halda Baki neftlarindan alinan M-8 Baki baza yaglarinin korroziya göstaricisi 170-180 q/m2 hadlarindadir. Korroziya xassasi baza yaglainin karbohidrogen tarkibindan va ona alava edilan oksidlaçma, korroziyaya qarçi açqarlardan va metal deaktivatorun keyfiyyatindan asilidir. Korroziyaya qarçi açqarlar müharrikda asasan metal sathinda yaratdigi adsorbsiya sababindan tasir yaradir. Adsorbsiya prosesi eyni zamanda açqarin tarkibindaki aktiv elementlarin quruluçundan asilidir. Yaradilan yeni biodavamli M-12BБ motor yaginin tarkibinda olan oksidlaçma, korroziya,
