CC BY
142
УДК 82.09 + 882.6.09
Н. Л. Бахано^^ч
Л1ТАРАТУРАЗНАУЧАЕ ДАСЛЕДАВАННЕ АСОБЫ: МЕТАДАЛАГ1ЧНЫ I АКС1ЯЛАГ1ЧНЫ АСПЕКТЫ
Анaлiзyеццa сyтнaсць паняцця «асоба», зваротнае )>здзеянне аб 'екта i cy6 'екта y працэсе даследавання чалавека, метад «рaзyмення» як галорны y гyмaнiтaрнaй нав)щы - з выкарыстаннем дасягнення)> лiтaрaтyрaзнayствa, фтасофи, антрапалогй, анергетьт.
Лiтaрaтyрa разглядаецца як кашто}тая крытца вывyчэння асобы. Апошняе надзвычай важна y белaрyскaй сiтyaцыi мяжы XIX-XX стст., кaлi yплывовaй была менaвiтa мастацкая канцэпцыя чалавека. Гэта надае aсaблiвaе значэнне лiтaрaтyрaзнayствy y гiстaрычным даследавант асобы, yсведaмленне неабходнасц кaнцэптyaльнaгa ажыцця)>лення якога ёсць паказчык дyхоyнaй стaлaсцi нацып.
Уводзшы
Непaзнaвaльнaсць фiзiчнaй i - y большaй ступеш - дyxоУнaй прыроды homo sapiens спpыялa yстaлявaнню поглядaУ ra яго як aA^ з цэнгpaльныx пpaблемay нaвyковыx ведay. Пpaдсгayнiкi гyмaнiтapныx дысцыплiн ^aß роздумы нaконт iснaсцi, мэты i сэнсу iснaвaння, гагэнцыялу i межay paзвiцця чaлaвекa кожны paз - i зayжды пa-pознaмy - гадькодзяць дa пpaблемы aсобы.
Рaзyменне aсобы сëнняшнягa чaсy i riстapычнaй - яе пpыяpытэтay i зменay y iеpapxii кaштоУнaсцяy - неaбxоднa для пayнaвapтaснaгa aжыццяyлення сaцыяльнaгa пpaгнaзaвaння, вылучэнне якогa y межax фiлaсофii выкл^та iмкненнем чaлaвецтвa быць пaдpыxтaвaным дa пaтpaбaвaнняy гpaмaдствa. Белapyскaя нaвyкa яшчэ не y поУнaй меры усвядом^ эфектыyнaсць кaнсaлiдaцыi Усix дысцыплш, y тым лiкy i фiлaлaгiчныx, y вывучэнш чaлaвекa.
Bmiiíkí дacлeдaвaння i ix aбмepкaвaннe
Для an^ram^i гapaнтaм фapмipaвaння aсобы было выкaнaнне пpaдпiсaння «na3H№ caмогa cябe», yвекaвечaнaгa ra фpaнтоне xpaмa Aпaлонa y Дэльфax. У структуры зaxодняй мaдэлi зayсëды кapыстaлaся aсaблiвым пpыяpытэтaм кaтэгоpыя cвaбоды, a вa Усxодняй, нaaдвapот, -тaтaльнaя пaдпapaдкaвaнacць гpaмaдствy. Для Э. Kama xapaктэpнa этычнae paзyменне aсобы, якое вымяpaеццa пaвaгaй дa мapaльныx ноpмaУ; стымyлявaнaя iмкненнем дa yзвелiчэння чaлaвекa фiлaсофiя Ф. В. Нщшэ пaдкpэслiвaлa тaкiя якaсцi aсобы, як yNiKa^Hac^, apыгiнaльнacць i cтвapaльнacць. У мapксiсцкaй тpaдыцыi чaлaвек можa CTaqb aсобaй толькi шляxaм yзaемaдaчыненняy з людзьмi - у гpaмaдcкix aдноciнax. Aсобнaе месцa y пaбyдове тэорып aсобы зaймaе пepcaнaлiзм (aд. лaц. 'persona' - aсобa) - «тэктычны кipyнaк у фiлaсофii, як1 прызгае aсобy пеpшaснaй твоpчaй pэaльнaсцю i вышэйшaй дyxоyнaй кaштоyнaсцю, a увесь свет - пpaявaй вышэйшaй твоpчaй aктыyнaсцi вяpxоУнaй aсобы - Бога» [1] (да гэтaгa к1рунку зaлiчвaюць paспpaцоУкi С. М. Бyлгaкaвa, М. А. Бяpдзяевa i iншыx). ^ния у якaсцi гaлоУнaгa крытэрыя aсобaснaгa paзвiцця вылyчaюць як гapмонiю вa yнyгpaным жыцщ чaлaвекa, тaк i гаяугасць кaнфлiктy. Tax звaнaя псixaлогiя тpэцягa тысячaгоддзя, пpaдстayленaя iмëнaмi С. М. Лaзapaвa, А. Р. Свiяшa, О. Г. Гaдзецкaгa, стaнayленне aсобы звязвaе з ведaннем i выкaнaннем чaлaвекaм вышэйшьк îaKOHay Коcмacy.
Пеpaлiчaныя вышэй пaдыxоды, уяуляючы сaбой riстapычra зaфiксaвaныя спробы вызнaчэння сyтнaсцi aсобы, yгpымлiвaюць aгyльны кaмпaнент paзyмення гэтaгa пaняцця -aсобaй стaновяццa. Апошняе ë^b прынцыповы момaнт, як1 не зayсëды вытpымлiвaецra сyчaсным лiтapaтypaзнayствaм - мaеццa нa yвaзе paзвядзенне ганяццяу «чaлaвeк» i «aco6a». Taкyю сiтyaцыю можнa тлyмaчыць як вынiк уплыву шшык дысцыплiн: homo sapiens як прычыга i нaстyпствa стaiць у цэнтры кожнaй гyмaнiтapнaй нaвyкi - ф^^фи, эстэтыш, этыш, тэaлогii,
мaстaцтвaзнayствa, псixaлогii, педaгогiкi, гiсторыi, экaномiкi, мовaзнaУствa, лiтaрaтyрaзнayствa. Але, як зayвaжылa С. Е. Пaнaмaровa, прадсгаушш розньк нaвyковыx сфер y свaix дaследaвaнняx грyнтyюццa нa розныx yяyленняx a6 aсобе. Тaк, для прaвaзнayцы звычaйным ëсць словaзлyчэнне «эсобэ злaчынцы», якое yтрымлiвaе y сaбе сyпярэчнaсць. ^ния нiводны з пяцi пaдaдзеныx y «Тлyмaчaльным слоУнiкy белaрyскaй мовы» y пяцi тaмax aртыкyлay не рaкрывaе yсëй сyтнaсцi пэняцця «aсобa», як i шводны з тлyмaчaльныx слоушкэу белaрyскaй мовы yвогyле. Aгyльнaя тэндэнцыя y вызнaчэнняx «эсобы» зaключaеццa y рaзглядзе яе як сiстэмы сaцыяльнa-yстойлiвыx рыс i aдпaведнa нaстрояy, поглядaУ, yчынкay, aбyмоУленыx y тым л^ i генетычнэ. Тым не менш фiлосaф, нaпрыклaд, пa-iншaмy рaзyмее гэтэ пaняцце: ëн не aдмayляе y нaяyнaсцi пэтэнцыялу для aсобaснaгa стaнayлення нiкомy, нaвaт злэчынцы, aле не можa нaдaць aпошнямy Taxi статус. Фiлaсофiя yлiчвaе этычны кaмпaнент, aле яго yключaюць y вызнaчэнне только не^торыи слоУнiкi, нaйбольш ayтaрытэтны з heíx пaстyлюе: «Тэрмiн "aсобa" неaбxоднa aдрознiвaць ад тэрмiнay "шдывщ" ^з^^вы прaдстayнiк чaлaвечaгa роду) i "iндывiдyaльнaсць" (сукупнэсць рыс, як1я адрозшввюць дaдзенaгa iндывiдa ад yсix iншыx). Асобэ yзнiкaе тольк1 сэ з'яуленнем свядомaсцi i сaмaсвядомaсцi i вызнaчaеццa iснyючaй сiстэмaй грaмaдскix aдносiн, культурэй i бiялaгiчнымi aсaблiвaсцямi» [2, 344].
Тэк, рaзвядзенне пaняццяy «чадэвек» i «эсо6э» грyнтyеццa Ha традыцыйным вылучэнш троx ступеняу у рaзвiццi чaлaвекa - iндывiд, iндывiдyaльнaсць, эсобэ. Iндывiдaм ëсць усяк1 новaнaроджaны чэлэвек; з цягэм чэсу, у прэцэсе рэзвщця ëн габывэе пэуныя якaсцi, xaрaктaр -iндывiдyaльнaсць. Асобэ ëсць той узровень стэлэсщ розуму i сэрцэ чaлaвекa, мaгчымaсць дaсягнення якога пaтэнцыяльнa прысyтнiчaе перaвaжнa y кожным i дэ рэaлiзaцыi якога неaбxоднa iмкнyццa кожнэму. Асобэ - чэлэвек, яш вэлодэе псixaфiзiчнaй энергiяй i здольны нaкiрaвaць яе Ha ствaрaльныя мэты, як1 бесперaпыннa знaxодзiццa y прэцэсе сaмaрaзвiцця i сaмayдaскaнaлення.
Ha метадэлогш дaследaвaння эсобы прaлiвaюць святло рaспрaцоУкi А. А. Брэгадзэ, як1 зaсяроджвaеццa Ha вылyчэннi пaняццяy «кнавання» i «сутнасщ» y, так бы мовщь, структуры чaлaвекa: «Чaлaвек вольны як сaмaвытворцa прэцэсу стaнayлення, свaiм iснaвaннем ëH ствэрэе улэсную сутнэсць. Лгакш, экзютэнцыя (iснaвaнне) пaпярэднiчaе эсэнцыi (сутгасщ)» [3, 24]. Пaколькi чэлэвек ^<утрымл1вэе i мaгчымaе, то ëH вэлодэе сутнэсцю y выглядзе мaгчымaсцi» [3, 27]. 1стотай, якой гэтыя пытанш не дэ^ид^, ëсць Бог, таму што y iм iснaвaнне i сутнэсць знaxодзяццa y гaрмaнiчным адзшстве, - таму што ëH дaскaнaлы. Чэлэвек ддскэндл^!, Ha думку шву^у^, тольк1 y бiялaгiчным i фiзiялariчным сэнсе, i вектар, дадзены яму для рэзвщця, ëсць вектар дyxоУны. Mенaвiтa прэз дyx, як1 юнуе y выглядзе мaгчымaсцi, чaлaвек мэе шэнц нaбыць сутнэсць - стаць эсобэй.
Але i гэтыя вывады не пaвiнны прэтэндэвэць Ha эбсэлютную нaвiзнy: прэз творчэсць у яе шырошм рaзyменнi - у тым л1ку i як ствэрэння сябе - Ha пэчэтку XX ст. бэчыу шляx габл1жэння чaлaвекa дэ Бога, мaгчымaсць стaнayлення чaлaвекa эсобэй M. А. Бярдзяеу; зыxодзячы з aнaлaгiчныx пaзiцый, рaспрaцоУвaУ улэсную кэнцэпцыю эсобы M. M. Бaxцiн. Лiтaрaтyрaзнayцa aбгрyнтaвay думку a6 тым, што чэлэвек Ha сэмэй спрэве ëсць не ташм, як1м уяуляеццэ шшым i HabaT як1м бэчыццэ сэмому сэбе, таму што увесь чэс yтрымлiвaе яшчэ i пaтэнцыяльнaе, вэлодэе так звэнэй магчымасцю. Апошняя дэзвэляе яму нiколi не сyпaдaць з сaмiм сэбою, i менaвiтa гэга несупадзенне ëсць месцэ здзяйснення эсобы - месцэ сaпрayднaгa жыцця, ëсць яе сaмaтрaнсцэндaвaнне - выxaд пэ-зэ улэсн^1я межы. Згоднэ з полiфaнiчнaй кэнцэпцыяй света- i чaлaвекaбaчaння M. M. Бaxцiнa, гэта aдбывaеццa пэд^эс «дыялогу» чaлaвекa з «iншым», шэкш кэжучы, падчэс кaмyнiкaцыi y шырошм сэнсе [4].
Дaследaвaнне эсобы уяуляе сэбой сиу^ым, выключную з таго пункту погляду, што чaлaвек выступэе aднaчaсовa y якaсцi аб'екта i суб'екта. З эднэго боку, нэвуковец эбо мэстэк, выяуляючы сябе як эсобэ прэз прaфесiйнyю дзейнэсць, эжыццяуляе несупынны пошук, ствэрэе улэсную кэнцэпцыю рэчaiснaсцi i чaлaвекa. З другога боку, жадэе чaлaвек як суб'екг дзеяння эбо не, «нэвуковыя дaсягненнi шмaтрaзовa перэрэбляюць творцу. Тэму што дэсягненню кожнэй грaмaдскa знaчнaй крыштaлiзaцыi ведэу aдпaвядaе крыштaлiзaцыя ^xa яго ствaрaльнiкa» [5, 219], шшыш словaмi, у прэцэсе дaследaвaння aдбывaеццa звэротны уплыу - эб'ектэ Ha суб'ект. Mетaдaлaгiчнa крытэрыем эсобы швшиэ быць тое, гакольш чэлэвек, будучы aб'ектaм уздзеяння iнфaрмaцыi, соцыумэ, aбстaвiн i г. д., зaстaеццa суб'екгам, шэкш кэжучы, эдчувэе aдкaзнaсць
зa yлaснyю нaвyковyю i творчую дзейнaсць, пaкiдaе зa сaбою ^aba выpaшaць aсaбiсты лëс. Aкpaмя тaго, aсобa здольнa свядомa дaстaсaвaць дa сябе як дa aб'ектa вынш yлaснaй дyxоyнa-фiзiчнaй пpaцы, тaмy што чaлaвек - aдзiнaя iстотa, якaя можa не толькi aжыццяyляць рэфлексш нaд светaм, гpaмaдствaм, нaд сaмiм сaбою, aле i aдпaведнa вынiкaм гэтaй рэфлексп ^Mwa^ aсaбiстaе paшэнне aдноснa свaйго сaмaвызнaчэння, сaмaпaбyдовы i сaмaaжыццяyлення у свеце (Ж.-П. Сapгp).
Дaследyючы мiнyлaе, нaвyковец aжыццяyляе гicтapычнyю pэкaнcтpyкцыю. Лдноснa яе aсaблiвaсцяy, iнaкш кaжyчы, методык1 дaследaвaння, у сaцыяльнa-гyмaнiтapныx нaвyкax В. С. Свдшн зaзнaчaе: «Kaлi дaследчык pекaнстpyюе тыя цi шшыя фpaгменты дyxоУнaй псторып, то ëн сyтыкaеццa з неaбxоднaсцю зpaзyмець aдпaведны тып дyxоУнaй цывiлiзaцыi, як1 можa быць paдыкaльнa шшым, чым яго yлaснaя кyльтypa. У гэтым выпaдкy нa пяpэднi плaн выxодзяць пpaцэдypы paзyмення, pyxy га герменеутычгаму колу, кaлi paзyменне шмaткpaтнa пеpaxодзiць aд чaсткi дa цэлaгa, a зaтым aд цэлaгa дa чaсткi, спaсцiгaючы aсaблiвaсцi iншaй культургай тpaдыцыi» [6, 41]. Taк, будучы сaмaй недaследaвaнaй i непpaдкaзaльнaй, сaмaй шмaтгpaннaй iстотaй у свеце, чaлaвек нaдaе гyмaнiтapнaй пpaцы спецыфшу - спецы^ку paзyмeння, што пaтpaбyе высо^й aдчyвaльнaсцi, пpaнiкнëнaсцi, iндывiдyaльнaгa i нaвaт iнтyiтыyнaгa пaдыxодy aд нaвyкоУцa aбо мaстaкa, aсaблiвa у стaсyнкax з псторыяй.
Л. М. Mixaйлaвa aдзнaчaе, што iснyе шмaт пaдыxодaУ дa вывучэння aсобы у нaвyцы, сярод heíx пеpaвaжнa вылyчaюццa кyльтypaлariчныя i сaцыялaгiчныя. Дaследчыцa aжыццяyляе спробу aб'яднaння гэтыx пaдыxодaУ шляxaм paзглядy aсобы як iнстpyментa сaцыякyльтypraгa дaследaвaння [7], пaдaеццa, пaкiдaючы пa-зa yвaгaй той фaкт, што iмaнентнa здольнaй дa пaдобнaгa сiнгэзy сфеpaй ëсць мaстaцвa. Яно, вaлодaючы здольнaсцю дa нaйбольшaгa aбaгyльнення, як крышга дaследaвaння aсобы, у тым лiкy i aжыццяyлення псгарычгай pэкaнстpyкцыi, уяуляе сaбою yнiкaльнyю з'яву, тaмy што дaзвaляе пpaводзiць рэфлексш aднaчaсовa у aспекце псixiчным, фiзiчным, сaцыяльным, культурным, riстapычным, нaцыянaльным, кaсмiчным i г. д. «У гэтaй pолi мaстaцтвa зaмянiць склaдaнa, бо тольк1 у iм iдэaл можa быць пpaдстayлены у выглядзе вобpaзa -у форме ^ыи^ос^, дзе пpaз aб'ектывaцыю кaштоyнaсцяy чaлaвекy дaюццa aбaгyльненыя узоры пaводзiн, yкaзвaеццa, як тpэбa aдносiццa дa свету, шшык людзей, сaмогa сябе» [8, 244].
Выключную газщыю у ^a^œ псгарычгай pэкaнстpyкцыi aсобы зaймaе першы сярод pоУныx вiдay мaстaцтвa - лiтapaтypa, якaя пpaдстayляе у яосщ aб 'ектa вывучэння тэкст. Апошш уяуляе сaбой дaволi спецы^чны пpaдмет дaследaвaння: у пpaцэсе чытaцкaгa сyдaкpaнaння з ii у свядомaсцi узн^е выяулены aб'ект - пpaдмет aпiсaння, paзмовы, a тaксaмa aкaзвaюццa зaдзейнiчaнымi pэцэптapы - aдчyвaеццa гук, rax, тэкстypa. Taк яpкa i нaтypaльнa дaзвaляе чaлaвекy aдчyвaць вобpaз yнiкaльнaсць будовы yлaснaй псixiкi.
Але pэкaнсгpyкцыя aсобы, у тым лiкy i riстapычнaя, пaвiннa выконвaццa кaнцэптyaльнa, што пaгpaбyе цэлaснaсцi i докaзнaсцi. Maстaцкaй плaтфоpме у гэтaй спpaве не зayсëды стaе нaвyковaсцi: «Mетaд лiтapaтypы, метaд мaстaцтвa у цэлым - гaвapыць чaлaвекy пpa кaнкpэтнaгa, iндывiдyaльнaгa чaлaвекa... метaд нaвyкi - гaвapыць пpa чaлaвекa увогуле, пpa "свядомaсць увогуле", пpa "aсобy" aбо "iндывiдyaльнaсць увогуле"» [9, 15]. Злyчaючыся, лiтapaтypa i нaвyкa aб ëй ствapaюць моцны пaдмypaк для пa-мaстaцкy пpayдзiвaй i дaклaднaй i пa-нaвyковaмy кaнкpэтнaй i aбгpyнтaвaнaй pэкaнстpyкцыi aсобы. Tara! чынaм, y aснове метaдaлогii лiтapaгypaзнayчaгa дaследaвaння aсобы пaвiннa быць згapмaнiзaвaнae cпaлyчэннe нaвyковaгa i мacтaцкaгa, кaнстpyктыyнaгa i вобpaзнaгa, paцыяraльнara i iнтyiтыyнaгa кaмпaнентay aнaлiзy.
Пpымaючы пaд yвaгy aгyльнyю нaкipaвaнaсць сyчaснaй нaвyкi ra пошуш aдзiнствa усяго iснaгa, у метaдaлaгiчнyю бaзy дaследaвaння aсобы нельга не уключыць paспpaцоyкi сiнеpгетыкi -гавук1 aб сaмaapгaнiзaцыi aдкpытыx астэм. Нaстyпны фaкт - чaлaвeк ёсць aiKpM'iau cicтэмa, здольнaя пpымaць, aпpaцоyвaць i paспayсюджвaць iнфapмaцыю, - глaбaльнa не aдкpывaе нiчогa новaгa i aзнaчaе только тое, што чaлaвек aдкpыты дa пpaгpэсiyныx i pэгpэсiyныx, эвaлюцыйныx i iнвaлюцыйныx зменay. «У aснове сшергетычгай метaдaлогii ляжыць уяуленне пpa спектр шляxоУ эвaлюцыi склaдaныx сiстэм, поле шляxоУ paзвiцця. Гэтa aзнaчaе неaднaзнaчнaсць бyдyчынi, iснaвaнне момaнтaУ няyстойлiвсцi, звязaныx з выбapaм шляxоУ дaлейшaгa paзвiцця, a тaксaмa aсaблiвyю ролю чaлaвекa у нелiнейныx сiгyaцыяx paзгaлiнaвaння шляxоУ i выбapy жaдaнaгa, спрыяльгага шляxy paзвiцця» [5, 165]. С^ргетыи aкцэнтyе yвaгy нa тым, што роля aсобы можa
быць вызначальнай у выпадку, калi сiстэма знаходзiцца у стане нестабтнасщ, неуладкаванасцг Апошняя тэза тлумачыць павышаную ва уам свеце увагу да чалавека на мяжы Х1Х-ХХ ст. Па-першае, гэты час у большасщ кра1н Еуропы акрэслiваецца шматлiкiмi даследчыкамi як пераходны перыяд, выктканы наспяваннем у грамадстве незадаволенасцi юнуючай сiстэмай, з аднаго боку, i экзютэнцыяльным крызiсам, з iншага. Па-другое, у гэты час, дзякуючы навукова-тэхнiчным дасягненням, чалавецтва усвядомша значнасць думш, слова, дзеяння, рашэння кожнага асобнага жыхара планеты - удзел кожнай адзiнкi у грамадск1х адносшах.
У сучаснай беларускай навуцы зварот да пачатку XX ст. як да вырашальнага перыяду з мэтай рэканструкцыi тагачаснай духоунай рэальнасцi з'яуляецца асаблiва значным. У другой палове XIX ст. нацыя уступша у новы этап развiцця: наноу стваралася культура, лггаратура, грамадства. Па-першае, рамантычная канцэпцыя асобы стала неактуальнай, i чалавек пачау складаць для сябе праграму дзейнасцi, рэал!зацыя якой дазволша б адчуваць сябе стабiльна у наступным пстарычным перыядзе. Па-другое, свядомасць сацыяльнага лiдэра была вольная ад навязаных пасля 1917 г. мадэляу жыцця. Пстарычная рэканструкцыя канцэпцыi асобы мяжы стагоддзяу прыцягвае увагу як нерэалiзаваны у «савецшх» умовах вектар духоунага развiцця: калi б не змяшуся курс дзяржавы, гэта канцэпцыя, народжаная ва умовах нацыянальнага i сацыяльнага Уцiску, атрымала б развщцё i абсалютную сферу уплыву на чалавека. Фактычна адносна лiтаратуры такую думку выказала I. У. Ювель: « ... менавiта беларуская сялянская проза выпрацавала б традыцыю стварэння рэалктычнай i псiхалагiзаванай карцiны рэчакнасщ, навучылася б адлюстроуваць жыццё без перакосау - не пакiдаючы па-за увагай нi сацыяльныя яго аспекты, ш тое, што тычыцца вдывщуальнага, асабiстага, псiхалогii чалавека. Як не даводзщца сумнявацца i у тым, што 1917 год павярнуу гэты працэс зусiм у iншае рэчышча, а, дакладней, запаволiy яго, прымуау памяняць шмат як1я каштоунасщ» [10, 330]. Па-трэцяе, з'яв1уся шэраг щкавых творчых асоб, што таксама характарызуе час як адзiн з няyстойлiвых i адпаведна адказных перыядау у жыцщ нацыi. «Уся культура быццам мае уласнае дыханне. Яна то расцвггае, то супакойваецца, пагружаючыся у сябе i вяртаючыся да сва1х вытокау. На грабянi хвалi да нас прыходзяць плеяды талентау i усплесш культурных iнавацый, разгараецца, выходзщь на паверхню творчая актыунасць» [5, 246].
Пакольш iнстытуалiзаванай беларускай навуш на мяжы XIX-XX ст. у вышку папярэдшх падзей не юнавала, мастацкая л1таратура - разам з прэсай, праз якую яна даходзша да чытача, -набыла значэнне аднаго з галоуных сродкау уздзеяння на грамадскую свядомасць. Таму менавгга мастацкая канцэпцыя асобы у гэты час пстарычна iстотная, што надае асаблiвую ролю лiтаратуразнаyчай навуцы у пстарычнай рэканструкцыi. У беларускай лггаратуры азначанага перыяду I. Багдановiч вызначае дзве щэйна-тэматычныя тэндэнцын, з яшх адносна даследавання чалавека больш щкавщь наступная - наданне статуса высокаадухоуленай i сацыяльна незалежнай асобы селяшну. Нягледзячы на розныя падыходы i !х мастацкае увасабленне, асобасны патэнцыял штэл!генцыя (у тых абставiнах пераважна творчая) адчувала у селянiне, што было цалкам заканамерна - ён складау асноуную частку нацыт 1снавала вострая неабходнасць масавай адукацш, актьшзацьп свядомасцi i самасвядомасцi, рацыянальнага сшравання псiхафiзiчнай энергii - неабходнасць фармiравання асобы з мэтай яе далейшага актыунага удзелу у пабудове дзяржаунасщ, набыцщ краiнай належнага мiжнароднага статусу. У гэтай справе адпрауным пунктам была шдывщуальная духоуная культура - у пстарычным вывучэнш чалавека даследчык судакранаецца са складанай грунтоунай катэгорыяй, якая патрабуе асцярожнага абыходжання. Зразумець сутнасць i ролю гэтай катэгорын дапамагае метадалогiя сiнергетыкi, у прыватнасщ, паняцце самападабенства, - разуменне цэлага (соцыума) як структуры, якая узнауляе сябе праз свае частк1 (асобныя людз!). На пачатку XX ст. беларуская нацыя стваралася шляхам духоуна-штэлектуальнага фармiравання кожнага яе прадстаyнiка.
Рэалiзацыя задачы ажыццяулялася двума лiтаратурна-мастацкiмi шляхамi: першы заключауся у рэалютычным паказе сярэднестатыстычнага чалавека эпох!, пры чым мэта дасягалася праз адмауленне неэстэтычных фрагментау рэчакнасщ; друг! пралягау праз эстэтызацыю станоучага, якое, выцягнутае з нацыянальных або сусветных глыбшь культуры, насаджалася у свядомасць пры дапамозе вобразау. Недарэмна якраз у гэты час узшкае у беларусшм мастацтве слова культ красы, здольнасць да якой была адным з крытэрыяу асобы.
Тым не менш трэба канстатаваць перавагу першага шляху, што можа пра1люстраваць, напрыклад, «нашашуская» дыскусш у прэсе. Цэнтральным пытаннем спрэчш было «чаму плача песня наша?», што узшмае глыбшную праблему адсутнасщ у лгтаратуры мяжы стагоддзяу сацыяльна актыунага героя - фактычна праблему пошукау асобы.
Вывады
У навуцы аб лiтaрaтуры iснуе неабходнасць размежавання паняццяу «чалавек» i «асоба», таму што апошняму уласщвыя момант станаулення, валоданне магчымасцю. Сярод iншых гумаштарных дысцыплiн менaвiтa лгтаратуразнауства, сiнтэзуючы кампаненты навуковага i мастацкага aнaлiзу, здольна усебакова даследаваць чалавечую асобу. У пачатку XX ст. такую функцыю выконвала беларуская лiтaрaтурa, таму сёння важна ажыццяуленне пстарычнай рэканструкцын мастацкай канцэпцьн асобы гэтага перыяду.
Усведамленне неабходнасщ канцэптуальнага лгтаратуразнаучага вывучэння асобы ёсць шдыкатар духоунай стaлaсцi нацын. Вынiкi так1х даследаванняу могуць быць кaрыснымi як тэарэтычна - для далейшых распрацовак у гумaнiтaрнaй галше ведау, а таксама у тэхшчнай, неабходнасць гумaнiзaцыi якой сёння канстатавана, так i практычна - служыць мэтам адшукання жыццёвых арыенщрау грамадству ва умовах iмклiвaгa памнажэння шфармацып i чалавеку ва умовах глaбaлiзaцыi.
Лтаратура
1. Персонализм // Википедия. Свободная энциклопедия [Электронный ресурс]. - Режим доступа : http://ru.wikipedia.org/wiki. - Дата доступа : 3.06.08.
2. Личность // Большая энциклопедия : в 62 т. / гл. ред. С. А. Кондратов. - М. : Терра, 2006. -Т. 26. - С. 344-345.
3. Брегадзе, А. А. Проблема сущности личности / А. А. Брегадзе // Отчуждение человека в перспективе глобализации мира : сб. филос. ст. / Рос.-груз. науч.-исслед. центр «Человек». - СПб : Петрополис, 2001. -Вып. 1. - С. 22-31.
4. Бахтин, М. Эстетика словесного творчества : сб. избр. тр. / М. Бахтин. - М. : Искусство, 1979. - 423 с.
5. Князева, Е. Н. Основания синергетики: Режимы с обострением, самоорганизация, темпомиры : науч. изд-е / Е. Н. Князева, С. П. Курдюмов. - СПб. : Алетейя, 2002. - 414 с.
6. Степин, В. С. Генезис социально-гуманитарных наук (философский и методологический аспекты) / В. С. Степин // Вопросы философии. - 2004. - № 3. - С. 37-43.
7. Михайлова, Л. Н. Концепция личности в социокультурном исследовании : автореф. дис. ... канд. культурол. наук : 24.00.01 / Л. Н. Михайлова ; Ин-т соц. и культ. антропологии Гос. акад. славянск. культуры. -М., 2006. - 27 с.
8. Янкоуская, Л. В. Фшасофш, лгтаратура, вдэалопя / Л. В. Янкоуская // Белорусская литература и мировой литературный процесс : Междунар. научн. сб. / Полоцк. гос. ун-т. - Новополоцк, 2005. - Вып. 1. -С. 244-247.
9. Гайдученок, И. А. Слово о личности. Философское эссе / И. А. Гайдученок ; под ред. А. В. Уварова. -Минск : Наука и техника, 1990. - 158 с.
10. Ювель, I. Праблема тыпалогп вобраза селяшна як цэнтральнага героя беларускай прозы / I. Ювель // Взаимодействие литератур в мировом литературном процессе (проблемы теоретической и исторической поэтики) : материалы Междунар. науч. конф., Гродно, 3-5 окт. 2000 г. : в 2 ч. / Гродн. гос. ун-т им. Я. Купалы ; редкол.: Т. Е. Автухович [и др.]. - Гродно, 2000. - Ч. 2. - С. 328-333.
Summary
The sense of the concept «personality», the object and the subject interaction during the process of human research, the method of «understanding» as the main one in the humanities are analyzed In the article. The achievements of the literature study, the philosophy, the anthropology, the synergy are used.
The literature is considered a valuable source of the study of the personality. This was typical for Byelorussian situation at the turn of the 19-20th century, when the artistic concept of the human being was influential. Such a situation attaches particular importance to the literature study concerning the historical personality study. To understand the need of the conceptual realization of the study means the result of spiritual nation maturity.
nacmyniyурэдакцыю 02.07.08.
