CC BY
9
ЭЛЕУМЕТТ1К Ж¥МЫСТАГЫ КЭС1ЩОЙЛЬЩТЫЦ ЦАЛЫПТАСУ ФАКТОРЛАРЫ МЕН КЭРСЕТК1ШТЕР1
Кусаинова Айман Толеутаевна
Е.А. Бекетов ат. Караганды мемлекетт1к университеттгц элеуметтгк жумыс жэне элеуметтгк педагогика кафедрасыныц оцытушысы,гылым магистрi
Кендирбекова Жанар Хайдаровна
Е.А. Бекетов ат. Караганды мемлекеттiк университеттщ элеуметтiк жумыс жэне элеуметтж педагогика кафедрасыныц доцентi, п.г.к.
Мухтарова Шакира Мукашовна
Е.А. Бекетов ат. Караганды мемлекеттж университетiнiц элеуметтiк жумыс жэне элеуметтж педагогика кафедрасыныц профессоры, п.г.д.
АННОТАЦИЯ
Макалада элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлык мацыздылыгы, оньщ мэш мен KepceTKrnTepi карастырылады. Талдау не-ri3iHAe авторлар элеуметтiк кызметкер кэсткойлынынын калыптасу жолдарын нактылайды.
ABSTRACT
The article discusses the importance of formation of professionalism in social work, its essence and performance. Based on the analysis the authors examine ways of formation of professionalism of social worker.
Кшт сездер: элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлык, кэаби шеберлш, кэаби бiлiктiлiк, кэсшкойлык кeрсеткiштерi, кэаби кабшеттшк, элеуметтiк кызметкер.
Keywords: professionalism in social work, professional skills, professional performance, professional ability, social worker.
Элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлык - казiргi когамныц шыцайы кажеттiлiктерiнен шеттетшген дерексiз ^гым емес, бул элеуметпк кызмет керсету, элеуметтiк зерттеу, элеуметпк коргау, т.б. сиякты элеуметпк жумыстын ерекше тур-лерiнiн мшездемеа.
Элеуметтiк жумыстын калыптасуы мен дамуыныц казiргi кезенiнде басымдык элеуметтiк кызметкерлердщ кэсшкой-лыгынын калыптасуынын мэселелерiне, элеуметпк жумыс бойынша мамандардын эр тYрлi категорияларын, элеуметтiк педагогтарды, психологтарды жэне баска мамандарды дай-ындау мен кайта даярлау мэселелерiне берiлген [4, б. 371].
«Элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлык» узымы бiрден айналымга енген жок жэне ен алгаш бул угым АКШ пен Батыс Еуропа елдеренде колданыла бастады. XXf. басында элеуметпк жумыс бул мамандык емес, ал элеуметпк кызметкер ол косалкы кызмет делшген. Дегенмен, элеуметтiк жумыс пен элеуметпк кызметкерлердщ мэртебеа бiртiндеп eзгердi. Бул мамандыктын беделi айтарлыктай жогарылады, жэне ол гыл^1ми зерттеулерде, элеуметтiк тэж1рибеде, кеп-теген мемлекеттердщ зан негiздерiнде кeрiнiс тапты.
«Элеуметпк жумыстагы кэсiпкойлык» угымы кYнi бугш-ге дейiн объективтi жэне субъективп себептерге байланы-сты жеткiлiктi денгейде ашылган жок. Кейбiр зерттеушiлер кэсшкойлык - ол элеуметпк кызмет керсету кызметкер-лершщ кэсiби дагдыларды игеру денгеш деп санайды; баскалары «кэаби дайындык» пен «кэсiби бшктшк» -кэсштшктщ мiндеттi компоненттерi деп санайды; Yшiн-шiлерi бул компонентерге элеуметпк кызметкердщ кэсiби кызметiнiн айырылмас белт ретiнде «этикалык бiлiмдердi» косады; тeртiншiлерi элеуметтiк жумыстагы кэсiпкойлык элеуметтiк жумысты орындауга, адамдармен жумыска бел-гш икемдiлiксiз мYмкiн емес деп санайды [3, б. 77].
90 ж. басында ресейлк эр тYрлi авторлар - Н.С. Дава-кин, И.А. Зимняя, Л.В. Топчий, Н.Б. Шмелева, Е.А. Ябло-кова жэне т.б. элеуметпк жумыстагы кэсшкойлык угымына аныктама беруге тырысты.
Олардын эркайсысынын eзiндiк ерекшелiктерi бар:
- социологтар кэсiпкойлыктын тарихи калыптаскан, байланыстырушы элементтерiне, элеуметтiк жумыстагы кэсшкойлыктын жасырын аспекттерiне ерекше мэн бередi. Оларга кiретiндер: кэсiби кундылыктар, элеуметтiк ю-эре-кеттiн эдiстерi, кэсiби бейiмдiлiк, элеуметпк кызметкердщ ю-эрекетше терен мотивация, кэаби дайындык, кэаби ше-берлiк, кэаби мэдениет, енбекпк дагдылар, бiлiктiлiк;
- психологтар мен акмеологтар элеуметтiк кызметкерлердщ кэсшкойлыгынын калыптасуынын мынадай аспекттерше назар аударады: мамандыктын беделi; кэаби шеберлщ элеуметтiк бедел, кэсiби кызметтщ табыстылыгы; кэсiптiлiктiн дамуынын динамикасы, кезендер^ денгейлерi; жеке психологиялык касиеттер мен элеуметпк кызметкер тулгасынын жагдайы; тулганын багытталуы, мотивтердiн, кундылыктардын иерархиясы. Осы непзде олар кэсшкой-лыктын Yш компонентiн бeлiп кeрсетедi: iс-эрекеттiк кэсшкойлык, жеке тулгалык кэсiпкойлык, баскага (баска-ларга) катысты кэсшкойлык.
- педагогтар, олардын ойынша басымды касиеттерге мэн беред^ олар: мамандыкка катысты мотивациялык-кун-дылыктык катынас, тулганын кэсiби шартталган касиеттерi мен ерекшелiктерi, кэсiби кызметке дайындык. Педагогтар элеуметтiк жумыс мамандарынын кэсiби-тулFалык дамуынын «даму мен eзiн-eзi дамыту», «eзiн-eзi тану мен eзiн-eзi жобалау», «eзiн-eзi баскару», «^rn^i тYзету» сиякты каси-еттерш зерттеуге назар аударады.
Элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлыкка эр тYрлi аныкта-ма беретiн шетелдш авторлардын пiкiрлерiн карастырсак. Мысалы, АКЩ-та кэсiби бiлiктiлiк - бiлiктiлiктiн тYрлi Yлгiлерiнiн интеграциясы деп саналады, оньщ iшiнде: 1) тужырымдамалык ^ылыми) бшктшк; 2) инструменталды бiлiктiлiк (негiзгi кэаби датдыларды игеру); 3) интегра-тивп бiлiктiлiк (теория мен практиканы Yйлестiре бiлу).
Элеуметпк ж^мыстагы кэсшкойлыктын дамуыныц мэнi мен жолдары экономикалык, социологиялык, психо-логиялык, этикалык, т.б. сипаттагы кептеген факторлармен айкындалады. Мамандык бул адамнын элеуметгiк элемiн езгертетiн жэне киын емiрлiк жагдайларды шешуге, жеке емiр мен когамдык емiрдегi езгерютерге адекватты эрекетгi калыптаст^1руга эр адамнын потенциалын жогарылататын, элеуметгiк пайдалы кызметпен айналысуга дайындык екенi белгiлi [2, б. 94].
Жогарыда аталганнан мынадай тужырым жасауга бола-ды, элеуметпк жумыстаты кэсiпкойлык - бул адамдарга олардын емiрлiк мэселелерiн шешуге бшкп жэрдемдi камтамасыз ететiн маманнын бшш, дагдылары мен икемдiлiктерiнiн Yнемi жогары денгейде болуы, енбектiн жогары сапасы мен нэтижеге жету. Сонымен катар, Е.И. Холостова кэсштшк (шыгармашылык) - бул батылдык, ка-лыпты нэрседен ары карай баруга дайындык деп керсетедг
Кэсiпкой маман элеуметтiк кемек, адамды тYзету, кай-та калпына келтiруде калыпты емес, бiрaк тиiмдi шаралар, эдiстер мен тэсiлдердi колдануда тынымсыз болады. Ол эр-дайым элеуметгiк жумыстын оптималды эдiстерiн iздеуде болады, езiнiн эрiптестерiнiн тэжiрибесiн, отандык жэне шетелдiк тэжiрибенi зерттеуге умтылады. Онын эрiптестерi кейде онда кандай да бiр жаркын кэсiби касиетгердi бай-камайды, бiрак ол кэаби кызметтiн стратегияларын дербе-стейдi. Онын жанашылдыгы езгертушi эсерге ие.
Белгш бiр кэсiби ^станымга ие жанашыл-маман езiнiн кэсiби ортасында ерекшеленедi, ол ез кэаби кызметшщ ек1л1 болып табылады, онын идеологы ретiнде алга шыга-ды. Мундай типтегi элеуметпк кызметкер барлык кызыкты жэне пайдалы (тэж1рибеден, эдебиет, баспадан) акпараттар-ды ала отырып, жеке т^лгал^1к жэне кэаби кундылыктарды сактай отырып, езшщ кэсiби кызметiн тиiмдi кылу Yшiн ен-бектiн кэаби-тулталык концепциясын жасайды.
Жанашыл элеуметгiк кызметкер жана сыни ойлау мен колдану эдiстерiн таба бшеда. Жанашыл элеуметгiк кызметкер езiн-езi тану жолына т^рган, сешмдшкпен сейлейдi. Элеуметпк Кызметкерлердiн Халыкаралык Ассоциациясы-нын стандарты элеуметгiк кызметкерлердiн мэдени куярет-тi болуын жэне максатты тYPде бiлiм алуын еске салады [1, б. 2].
Жеке т^лга мен кызметтiн юсшкойлынына бага бер-гендегi объективтiлiк эр тYрлi параметрлердщ болуы мен колдануын талап етед^ Бiздiн ойымызша, теменде карасты-рылган кэсшкойлыктын керсеткiштерiн косымша-iлеспелi деп атауга болады. Сонымен коса олар кэсшкой т^лга мен онын кызметiн элеуметпк жумыс маманынын кызметiнiн т^лгалык-технологиялык керсетк^ ретiнде сипаттауга мYмкiндiк бередi. Оларга келесвдей параметрлердi жаткы-зуга болады.
Адамды тузету, калпына келтiру, элеуметпк кемек Yрдiсiнiн нэтижелiлiгiн тэжiрибелiк бакылау мен езiн-езi бакылауга ие болу керсеткiшi кэаби-технологиялык, зерт-теушiлiк сипатка ие жэне элеуметгiк кызметкердiн кэаби сaнa-сезiм мен езiндiк сана-сезiмнiн дамуымен езара бай-
ланысты. Элеуметпк кызметкердщ сaнa-сезiм мен езiндiк сaнa-сезiмнiн, эр тYрлi ендiрiстiк жагдайлардагы тэртiбiнiн адекватты керсеткiшi маманнын т^лгасынын езiн-езi тану, езiн-езi дамыту, езiн-езi баталау, езiн-езi сынауга ашыктыгын бiлдiредi. вз-езiн, езшщ эрекеттерш талдай бiлу, нэтижелерiн, табыстарын, сэтсiздiктерiн ^гына бiлу -жеке тулга мен кызметгiн кэсiпкойлыFынын кажетп компо-нентi.
Бiркaтaр шетелдiк зерттеулерде кэсiпкойлыктын керсет-кiшi ретiнде кэаби объективтшк пен нейтралитет усыныла-ды. Егер элеуметгiк кызметкер клиенттiн жатдайымен тым катты бiр пiкiрге косылса, карым-катынаста объективтiлiк пен перспективаны жогалту кaупi туындайды. Жэне керюш-ше, клиенттщ мэселесiн шешудегi элеуметгiк кызметкердщ жеткшказ денгейде кызыгушылык танытуы онда бершген жагдайдан шыгу, езгертi немесе шешу Yшiн кaжетгi эмоци-оналды энергияны тугызбайды. Элеуметпк кызметкердiн кэсштшп тэжiрибедегi жагдайга бакылаудаты эмоционал-ды косылуда Yйлесiмдiктi сактауда керiнедi.
Элеуметпк кызметкер кэсшкойлыгынын келесi маныз-ды керсеткiштерiнiн бiрi клиентгiн мYмкiндiктерiн колдану мен белсендендiру, керу, клиенгтiн езiн-езi белсендендiру эдiстерi мен тэсiлдерiн косу технологияларын табу, жэне оларды белгш бiр мэселенi шешуге тиiмдi колдана бiлу ка-сиетiнен тирады. Элеуметпк кызметкердiн кэсiпкойлыFы клиентке кемектi сырттан керсетуден герi, калыптаскан жагдайдан шыгу Yшiн клиентке езiнiн жеке ресурстарын косуга кемектесу икемдiлiгiнен турады.
Сапалы-оптималды карым-катынас та элеуметгiк кызметкердщ кэсiпкойлыFын, шеберлiгiн сипатгайды. Элеуметпк жумыс тэжiрибесiнде керсетiлген кызметгiн сапасы мен клиент жэне элеуметпк кызметкер арасында калыпта-сатын сaпaлы-тиiмдi карым-катынастын aйырмaшылыFын аныктау киын. Клиент-элеуметгiк кызметкер aрaсындaFы керi байланысты калыптастыратын карым-катынастардын сипаты, олардын aдеквaттылыFы мен этикалык нормалар мен принциптерге сэйкестiлiгi - элеуметпк жумыстын нэтижелiлiгi мен сапасы керсетшштершщ бiрi.
«Толыкканды сержтеспк» устанымы элеуметгiк кызмет-керге «жaFдaйды бaкылaуFa», «колдау мен кртмыщ», «рет-теу мен бакылау» релдершщ aрaсындaFы айырмашылыкты керуге мYмкiндiк бередi жэне соFaн сай езiнiн тэртiбiн aныктaуFa жэне керсетуге ыкпал етедi. ОсыFaн сэйкес, элеуметпк кызметкердщ кэсткойлыны, онын шеберлш «тек те-орияFa багынып кана коймай, жaFдaйлaрды ескере отырып икемдiлiк керсегудi» талап етедi.
Бершген аспектте кеп нэрсе элеуметгiк кызметкердщ накты тулFaсынaн, онын aдaмгершiлiк жэне кэаби кун-дылыктарына байланысты екеш сезсiз, дегенмен накты маман жумыс ютейпн уйымнын (кызметгiн, агенттшктщ, т.б.) мэдениетi де манызды компонент болып табылады [5, б. 87].
КaрaстырылFaн элеуметпк кызметкер тулFaсы мен кы-зметi кэсiпкойлыFынын керсеткiштерi технологиялык сипатка ие, жэне объективтi-толык емес. Дегенмен, олар элеуметпк кызметкердщ кэсткойлынынын сипаттамасын толыктырады, жэне берiлген кубылыстын эсiресе кэа-би-тулгалык жaFын айкындайды. Жеке тулFa мен кызметгiн кэсткойлынынын керсеткiштерi элеуметгiк жумыс мама-нына езiнiн кэсiби денгейiн тYзетуге, дами^а жэне жетш-дiруге мYмкiндiк береди
Сонымен, элеуметгiк кызметкердiн кэсiпкойлыFы онда мынадай сапалардын болуымен сипатталады:
- кэаби кабшеттшк;
- ецбектщ барлык турлерш орындауга терец мотивация;
- рухани-кундылыктык касиеттер, адамдармен жу-мыска бейiмдiлiк, адаммен жумыска элеуметпк-генетика-лык бейiмдiлiк;
- кэаби шеберлщ
- взiнiц кызметше объективтi, сыни тургыдагы ка-тынас;
- кэсiби бiлiмдер мен кэаби икемдшктер;
- вмiр бойы окуга жэне взiн-взi жетiлдiруге кабшет-тiлiк;
- тулганыц элеуметтiк-психологиялык жагдайы ретшде кэсiби абырой.
Элеуметпк жумыс взшде икемдiлiк пен мамандыкты бiрiктiредi, сондыктан кэсiпкойлык осы жасаушылардыц уйлесу децгешмен, олардыц тугастыгы мен жYЙелiлiгiмен влшенедг
КЩДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Ebony Hall, Ph.D., M.Div., LMSW, and Shelia Lindsey Teaching Cultural Competence.- The new social worker: the social worker careers magazine.
2. Отв. ред. Павленок П.Д. Основы социальной работы: Учебник/ - 2-е изд., испр. и доп. - М.: ИНФРА-М, 2004. - 395 с.
3. Технология социальной работы: Учеб.пособие для студ. высш. учеб. заведений. /Под. ред. Зайнышева И.Г. - М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2002. - 240 с.
4. Фирсов М.В., Студенова Е.Г. Теория социальной работы: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. -М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2001. - 432 с.
5. Холостова Е.И. Профессионализм в социальной работе: учебное пособие. - М.: «Дашков и К», 2007. - 233 с.
