CC BY
26LANDSHAFT TUSHUNCHASI: TARIXIY LANDSHAFTLARNI
O'RGANISHDA ARXEOLOGIYANING O'RNI
1 2
Abduraxmonov Mirzabek Akram o'g'li, Shonazarov Shuxrat Bo'riyevich
1O'zMU, 1 - kurs arxeologiya yo'nalishi talabasi Ilmiy rahbar: Arxeologiya kafedrasining katta o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.12621395
Landshaftshunoslik tabiiy geografiya fanlari tizimiga kiradi. Tabiiy geografiya fani ilgari surgan, tabiatdagi barcha komponentlari o'zaro bog'lik, bir-biriga doimo ta'sir etib turadi degan g'oya landshaftshunoslik nazariyasining negizini tashkil qiladi. Landshaftshunoslikning obyekti tabiiy geografiyaning o'rganish obyekti bilan bog'liq va uning tarkibini tashkil qiladi. Landshaft so'zi aslida nemischa bo'lib, (Land - yer va schaft - o'zaro aloqadorlik va bog'liqlikni aks ettiruvchi suffiks), umumadabiy tilda manzara, joyning ko'rinishi degan ma'noni anglatadi [Sh.S.Zokirov: 47].
XVIII-XIX asrlarda "landshaft" atamasi hududning landshaftini yoki ko'rinishini bildirgan [A.G.Saregorodseva, M.A.Alkeyev: 4]. Landshaft fani mustaqil fan sifatida gidrologiya, iqlimshunoslik, geomorfologiya, biogeografiya kabi alohida fizik-geografik fanlar bilan bir qatorda turadi. Ularning barchasi tadqiqot obyekti bo'lib, geografik konvertni tashkil etuvchi alohida komponentlarga ega gidrosfera, atmosfera, landshaft sferasi, rel'ef, o'simlik va hayvonot dunyosi [F.N.Milkov: 28]. Landshaftshunoslik fizikaviy geografiyaning bir tarmog'i sifatida XX asrning 40-60 yillarida shakllangan bo'lib, bu davrda terminologiya va tushunchalarning mohiyati oydinlashtirildi, dala tadqiqot usullari takomillashtirildi. Ko'pgina olimlarning fikriga ko'ra, tabiiy landshaft deganda bir xil geologik asosga, bir xil rel'ef turiga, bir xil iqlimga, tuproq va o'simlik qoplamining ma'lum bir umumiyligiga ega bo'lgan tabiiy geografik majmua, harakterli yovvoyi tabiat bilan yer yuzasining bir jinsli maydoni tushuniladi. Landshaft ichida barcha tabiiy komponentlar murakkab o'zaro ta'sirda bo'ladi. Landshaftning tabiiy komponentlari havo, tuproq, suv, o'simliklar, hayvonlar, ona jinslar va odamlardir. Landshaft organizmning o'ziga xos turiga o'xshaydi, unda qismlar butunlikni belgilaydi va butun barcha qismlarga ta'sir qiladi. Agar biz landshaftning bir qismini o'zgartirsak, butun landshaft o'zgaradi [A.G.Saregorodseva, M.A.Alkeyev: 14-15].
Landshaftning ijtimoiy-iqtisodiy nuqtayi nazardan kelib chiqib A.G.Isachenko quyidagicha ta'riflaydi: "Landshaft - mahalliy ko'lamda geotizimlarning o'ziga xos yig'indisidan iborat bo'lib, o'zining zonal va azonal belgilari bo'yicha bir butun hamda genetik jihatdan yaxlit geotizimdir. Har bir landshaft tabiiy resurslarning individual kompleksini o'z ichiga oladi -termal, suv, mineral, biologik. Shunday qilib, u ma'lum iqtisodiy va ekologik salohiyatga ega" [A.G.Isachenko: 123]. L.S.Berg landshaftni "relef, iqlim, o'simlik va tuproq qoplamining tabiati yagona uyg'un yaxlitlikka qo'shilib ketadigan, odatda Yerning ma'lum zonasida takrorlanadigan hudud" - deb ta'riflagan [L.S.Berg:123].
Landshaftshunoslikka oid eng dastlabki fikrlarning manbai V.V.Dokuchayev va uning ilmiy maktabiga mansub bo'lib, tabiatshunoslik va geograf olimlarning izlanishlariga borib taqaladi. Tuproqshunos geograf olim, geografik zonallik qonuniyatini birinchi bor ilmiy asoslab bergan V.V.Dokuchayevning ta'kidlashicha tabiatda bir jism, kuch yoki hodisa ikkinchisi bilan doimo o'zaro murakkab aloqada bo'ladi va bu aloqadorlik vaqt o'tishi bilan o'zgarib turishi mumkin. Uning fikricha tabiiy komponentlar, hodisalar alohida-alohida holda emas, balki bir butun hududiy majmua sifatida o'rganilishi kerak. Tabiat zonasi iqlim, tuproq, o'simlik,
hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy mujassamlashtirgan. V.V.Dokuchayevning tabiatning barcha jonli va jonsiz komponentlar orasidagi o'zaro nisbatlar va aloqadorliklarni hamda ularni birgalikda rivojlantirish qonunlarini tabiatshunoslik fanlari ichida o'ziga xos, yangi bir fan o'rganishi kerak degan xulosaga kelgan. Ammo V.V.Dokuchayev "landshaft", "landshaftshunoslik" so'zlarini ishlatmagan bo'lsa ham, o'z fikrlari bilan tabiiy komponentlar haqidagi "Yangi geografiya"ni yuzaga kelishiga sababchi bo'ldi [Sh.S.Zokirov: 31]. V.V.Dokuchayev "landshaft" atamasi o'rniga "geoaxborot" atamasini qo'llagan va undagi genetik bog'lanishlarni o'rganishni zarur deb hisoblagan. Olimning asosiy kashfiyoti yer yuzi kengliklarni rayonlashtirish qonuni bo'lgan. Tuproq orqali u landshaft dinamikasini o'rgandi va geotizim komponentlari o'rtasidagi murakkab munosabatlarni ochib beradi [A.G.Saregorodseva, M.A.Alkeyev: 5].
Landshaft tushunchasi to'g'risida geograflar orasida bir xil fikrga kelinmagan. Bu tushunchaning mohiyati quyidagilardan iborat: 1) geografik landshaft regional tabiiy hududiy kompleks bo'lib, u dinamik bog'langan va qonuniy takrorlanib turadigan morfologik birliklardan tarkib topadi; 2) geografik landshaftning ajralib turishiga asosiy sabab nisbatan bir xil geologik-geomorfologik sharoit hisoblanadi; 3) landshaft bir xil iqlimga ega bo'ladi; 4) bunday bir xil sharoit shu joyga xos o'simlik va hayvonlarning shakllanishiga imkoniyat yaratadi [A.Raxmatullev, R.Mamajonov, B.Meliyev: 53].
Arxeologlar orasida "landshaft" atamasi o'tmishda odamlarning tevaragidagi antropogen manzara deb tushuniladi [F.A.Maqsudov: 34]. Antropogen landshaft - insonning doimi faoliyati natijasida yoki tabiiy landshaftning beixtiyor o'zgarishi natijasida hosil bo'lgan geografik landshaftning genetik turlaridan biri [A.G.Saregorodseva, M.A.Alkeyev: 144]. Antropogen landshafshunoslikning asoschisi F.N.Milkov antropogen landshaftlar deb, inson tomonidan yangidan yaratilgan landshaftlarni shuningdek, inson xo'jalik faoliyati ta'sirida uning har qanday komponentini, jumladan o'simligi, hayvonot dunyosi tubdan o'zgartirilgan tabiiy komplekslarni ham tushtiradi. Antropogen landshaftlarning xususiyatlari inson faoliyati natijasida vujudga kelgan landshaftlar bo'lib, ular o'zlarining tabiiy tavsiflarini saqlab qolgan holda ham o'zida madaniy o'simliklar, o'zgargan tuproq xususiyatlari, yer usti va osti suvlari rejimi ko'rinishida "antropogen" mazmuni kasb etgan bo'ladi. Yana shu narsani alohida ta'kidlash lozimki, antropogen landshaftlar tabiiy sifatlaridan tashqari yangi ijtimoiy sifatlarga ega bo'ladi [A.A.Abdulqosimov, M.G.Nazarov: 17].
Landshaft arxeologiyasi esa landshaftga antropogen ta'sirni o'rganadi. Bunda paleoklimatologiya, arxeobotanika va arxeozoologiya hal qiluvchi ro'l o'ynaydi [L.N.Koryakova:19]. Antropogen - vaqti bo'yicha to'rtlamchi davrga to'g'ri keladi. Bu davrda Yerning geografik qobig'i yashash joyiga - insonning geografik muhitiga, uning iqtisodiy faoliyati maydoniga aylanadi. Nisbatan qisqa vaqt ichida yerning geografik qobig'i insonning eng kuchli ta'siriga tushdi. Ayniqsa, inson faoliyati bilan bog'liq katta o'zgarishlar landshaft sferasining tuzilishida sodir bo'ladi [F.N.Milkov:19]. Antik va o'rta asrlarning aksariyat aholisi landshaftga moslashgan va uni o'zgartirishga harakat qilmagan. Bularga ovchilar, baliqchilar, chorvadorlar va terimchilar, shuningdek, sun'iy sug'orishdan foydalanmaydigan ba'zi dehqonchilik jamoalari kiradi. Intensiv dehqonchilik bilan shug'ullangan xalqlar bundan mustasno: misrliklar, shumerlar, qadimgi eronliklar va xitoylar. Ular landshaftni o'z ehtiyojlariga moslashtirdilar va ba'zan hatto shamollar oqimini ham buzdilar [A.A.Kazdim: 39].
Landshaft arxeologiyasi arxeologiyaning muhim sohasi bo'lib, landshaftlarni tahlil qilish orqali inson faoliyati tarixini o'rganadi, madaniy meros va texnogen ekologik o'zgarishlar bilan
bog'liq o'tmishning ko'plab sirlarini ochishga imkon beradi. Tarixni tabiat orqali o'rganish o'zining afzalliklariga ega. Tabiiy obyektlar va landshaftlar uzoq vaqt davomida o'zgarmagan tabiiy ma'lumot manbaidir. Ular o'tmishda bu hududda yashagan odamlarning madaniyati, turmush tarzi va faoliyati haqida hikoya qiladi. Misol uchun, qadimgi daraxtlar, qadimgi qishloqlar yoki aholi punktlarini ko'rsatishi mumkin va landshaftdagi o'zgarishlar urushlar yoki tabiiy ofatlar kabi tarixiy voqealarni ko'rsatishi mumkin. A.A.Kazdim va L.N.Gumilyov ma'lumotlarida quyidagilar keltiriladi, "...inson va landshaft o'rtasidagi munosabat moslashish bilan belgilanadigan doimiy qadriyatdir... Yer yuzidagi barcha xalqlar tabiat hisobiga landshaftlarda yashaydi, lekin landshaftlar qanchalik xilma-xil bo'lmasin, tabiatning ko'rinishi bilan bog'liq. Ularda turli xil xalqlar ham xilma-xil tarzida istiqomat qiladi, chunki ular landshaftni qanchalik o'zgartirmasin, antropogen relef yaratish, o'simlik va hayvonot dunyosini qayta tiklash orqali odamlar faqat ma'lum bir hududning tabiati ta'minlay oladigan narsalar bilan oziqlanadi. Inson nafaqat landshaftlarga moslashadi, shuningdek landshaftlarni o'z ehtiyojlari va talablariga muvofiq tarzida o'zgarganda ham moslashtiradi - antropogen yoki tabiiy omillar ta'sirida odamlar yoki moslashib, ketishadi, yoki halok bo'lishadi..." [A.A.Kazdim: 40].
Arxeologik qazishmalarda qo'lga kiritilgan artefaktlardan tashqari barcha qadimiy biofakt, ekofakt va geofaktlarni o'rganish orqali inson xulq-atvorini tiklash landshaft arxeologiyasi kabi yangi yo'nalish yordamida amalga oshiriladi [F.A.Maqsudov: 34]. Tarixiy va arxeologik landshaftlar o'tmish haqida qimmatli ma'lumotlar manbai bo'lib xizmat qiladigan maxsus hududlardir. Ular qadimiy aholi manzillarining izlari, shuningdek, tabiiy va tarixiy obidalar saqlanib qolgan yer maydonlarini ifodalaydi. Ko'pgina tadqiqotchilar insonning atrof-muhitga ta'sir qilish jarayonlarini faqat oxirgi 100-200 yoki eng yaxshi 300 yil ichida ko'rib chiqdilar. Biroq, bir qator taxminlarga ko'ra, qadimgi davrlarda inson ham yaratuvchi bo'lmagan va tabiat bilan o'zaro ta'sirda rivojlanmagan, aksincha, buzg'unchi bo'lgan va bu haqida hozirgi ta'sirning oqibatlari Yerning bir qator mintaqalar ekotizimidagi qadimgi sivilizatsiyalarda uchramoqda. Ekotizimga antropogen ta'sir bosqichlari u yoki bu darajada insoniyat jamiyati rivojlanishining tarixiy bosqichlariga to'g'ri keladi: paleolit (2,6-6,5 million yil oldin - taxminan 11-12 ming yil oldin) va mezolit (epipalayeolit ), 14-8 ming yil oldin; Neolit (12(10)-5 ming yil avval), odamlarning ovchilik va terimchilikdan dehqonchilikka o'tishi; Bronza davri-ilk temir davri (6 (4) - 1,5 ming yil oldin); oldingi o'rta asrlar - o'rta asrlar - zamonaviy davrlar (1500 yil oldin hozirgi kungacha) [A.A.Kazdim: 39].
Aslini olganda, landshaft arxeologiyasi - bu arxeologik tadqiqotlar va talqin qilish sohalarini tavsiflash uchun keng tarqalgan atama bo'lib, landshaftni obyektdan farqli o'laroq, obyektlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni va ularni ajratib turadigan fizik bo'shliqlarni ko'rib chiqadi. Aslini olganda, arxeologik tadqiqotlarning barcha sohalaridan olingan ma'lumotlar arxeologik landshaftlarni o'rganish uchun ishlatilishi mumkin, lekin eng ko'p qo'llaniladigan usullarga kartografik tadqiqotlar, hujjatli tadqiqotlar, dalada yurish va so'rov kiradi [H.Chapman: 11]. Umuman olganda, tarixiy landshaftlarni o'rganishda arxeologiya asosiy o'rin tutadi. Uning tadqiqot usullari tarixiy sirlarni ochishga va odamlarning turli davrlarda qanday yashaganliklari va ular bilan qanday munosabatda bo'lganliklarini yaxshiroq tushunishga yordam beradigan o'tmish haqida qimmatli ma'lumotlarni beradi. Bu jarayon uchun namunalar olish, zondlash, geofizik tadqiqotlar va yuqori aniqlikdagi xaritalash kabi turli xil vositalar va usullardan foydalaniladi. Bu yo'nalishda bir qator turli yondashuvlar qo'llanilib kelinmoqda. Birinchidan, keng hududlar bo'ylab arxeologik xususiyatlarni xaritada aks ettirish va ularning o'tmishda va bugungi kunda yoyilish qonuniyatlarini aniqlashdir. Ikkinchidan, o'tmish jamoalar tomonidan
makonning ijtimoiy qo'llanilishini, ularning o'z tevaragini anglashini talqin qilishdir [F.A.Maqsudov: 35].
Turar-joy arxeologiyasi doimiy va vaqtinchalik yashash joylari va ularning landshaft va atrof-muhit bilan aloqasini (o'zaro ta'sirini) o'rganadi. Bundan tashqari, u aholi manzilini shunday (joy ichidagi tahlil) va uning tashqarisidagi makonni (yodgorlikdan tashqari tahlil) o'rganishni nazarda tutadi. GIS (Geografik axborot tizimlari) paydo bo'lishi bilan, o'tmishda turli davrlarda aholi manzillari va yerdan foydalanish turlarini qayta qurish imkoniyatlarini ochib berdi. 1970 -yillarda arxeologik yodgorliklar va ularning atrof-muhit bilan aloqalarini fazoviy tahlil qilishning yangi usuli vujudga keldi. U iqtisodiy geografiyadan olingan va Site Catchment Analysis deb nomlangan. Bu usul qadimda aholi manzillari landshaftda xaotik tarzida emas, balki eng qulay joylarda paydo bo'lgan deb tahmin qilishni o'rgatadi. Tadqiqotlar turli xil ekologik zonalarning geografik va etnografik ma'lumotlaridan foydalanib, odamlar resurslardan foydalanish uchun bosib o'tishlari mumkin bo'lgan masofani taxmin qiladi. Natijada, ma'lum radiusli doirani (qadimgi aholining iqtisodiy yo'nalishiga qarab) belgilaydigan model ishlab chiqiladi. Bu modelning markazida aholi manzili yoki aholi manzillari guruhi joylashtiriladi. Shunday qilib, ovchilik uchun radiusi 10 km (2 soatlik yurish), dehqon jamoalari uchun - 5 km radiusli (1 soatilik yurish) shartli hudud deb belgilangan. Ta'riflangan usul iqtisodiy hudud doirasida manzil aholisining asosiy kundalik (iqtisodiy) faoliyatini amalga oshirish uchun ichki va tashqi resurslardan foydalanganlik haqidagi ma'lumotlarni birlashtirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, 1920 yillarda Britaniyalik arxeolog Foks Kembrij yaqinidagi hududda arxeologik tadqiqot olib borar ekan, yodgorliklarning ayrim turlari va landshaftning ayrim xususiyatlari o'rtasidagi bog'liqlikni topishga harakat qiladi [L.N.Koryakova: 9-10].
Shunday qilib, landshaft arxeologiya - bu arxeologik, tarixiy- geografik, ijtimoiy-geografik, paleoekologik, antropologik va toponimik izlanishlarni olib boradigan asosiy arxeologik yo'nalishlardan biridir. Bu yo'nalishda bir qator turli yondashuvlar qo'llanilib kelinmoqda. Birinchidan, keng hududlar bo'ylab arxeologik xususiyatlarni xaritada aks ettirish va ularning o'tmishda va bugungi kunda yoyilish qonuniyatlarini aniqlashdir. Ikkinchidan, o'tmish jamoalar tomonidan makonning ijtimoiy qo'llanilishini, ularning o'z tevaragini anglashini talqin qilishdir [f.a.maqsudov: 35].
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Абдулкосимов А.А., Назаров М.Г. Антропоген ландшафтларни таджик; этишнинг назарий асослари Узбекистан География жамияти ахбороти // 40-Жилд. Илмий маколалар туплами. Тошкент. 2012.
2. Берг Л.С. Предмет и задачи географии// Известия Русского геогр. об-ва. 1915. Т. 51. Вып. 6.
3. Зокиров Ш.С. Ландшафтшунослик. Укув кулланма. Университет. Тошкент 2009.
4. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование: Учеб. М.: Высш. шк., 1991.
5. Каздым А. А. Экологические проблемы древности - историческая ретроспектива // Вестник Международной академии наук (Русская секция). №1. 2007.
6. Корякова Л.Н. Формирование и развитие археологии поселений (зарубежный опыт) // Уральский исторический вестник. № 4 (37). 2012.
7. Максудов Ф.А. Урта асрларда тогли Уструшона кучманчи маданияти.тарих фанлари доктори (DSc) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. Тошкент. 2020.
8. Мильков Ф.Н. Физическая география: учение о ландшафте и географическая зональность. Монография. Воронеж: Изд-во ВГУ. 1986.
9. Рахматулгаев А., Мамажонов Р., Мелиев Б. Ландшафтларни карталаштиришда географик информацион тизимларни куллаш хдкида // Узбекистон География жамият ахбороти. 51-жилд. Тошкент. 2017. Царегородцева А.Г., Алькеев М.А. Ландшафты Павлодарской области. Монография. Павлодар. Кереку. 2015. С. 144. 186 с.
10. Chapman H. Landscape Archaeology and GIS. Tempus. 2006.
