КЪЫРЫМТАТАР МИЛЛИЙ ТЕАТРИМИЗНИНЪ ХIХ АСЫРНЫНЪ СОНЪУНДАКИ ИЛЬК АДЫМЛАРЫ АКЪКЪЫНДА МАЛЮМАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

ДРАМАТУРГИЯ - ДРАМАТУРГИЯ

С.А. Керимова. E-Mail: alimes@mail.ru

Къырымтатар миллий театримизнинъ Х!Х асырнынъ сонъундаки ильк адымлары акъкъында малюматлар

УДК: 070:82-92.792.2

Светлана Асановна Керимова.

Сведения о первых шагах крымскотатарского

национального театра в конце XIX века

В статье дается краткая историческая справка, связанная с становлением и развитием сценического искусства в Крыму. Анализируется крымскотатарская периодическая печать конца XIX и начала XX веков в которой отражается работа молодых театральных трупп Бахчисарая, Гёзлеве, Карасувбазара и Кефе. Характеризуется игра начинающих актеров таких, как Джелял Меинов, Исмаил Леманов, Сеит-Джелиль Хаттатов и Мансурский. Делается попытка оценки ранней драматургии С.А. Озенбашлы и А.С. Айвазова.

Ключевые слова: крымскотатарский театр и драматургия конца XIX и начала ХХ века, сценическая костюмерия, машинерия и декорации.

Svetlana Asanovna Kerimova.

The Information on the First Steps of the Crimean Tatar

National Theatre in the Late XIX-th Century

The article gives a brief historical background related to the formation and development of the Crimean Tatar stage art in the Crimea. An attempt is made to analyze the Crimean national periodical press of the late XIX-th and the early XX-th centuries, which reflects the work of the young theatrical companies of Bakhchisaray, Gozleve, Karasuvbazar and Kefe. The play of the novice actors, such as Jelyal Meinov, Ismail Lemanov, Seit-Jelil Khattatov and Mansurskiy, is characterized. The early drama (play-writing) of S.A. Ozenbashly and A.S. Ayvazov is considered.

Keywords: Crimean Tatar Theater, Drama, Actor's Skill, Stage Art.

Мевзумызгъа багълы янъы булунгъан бир чокъ материал ве хаберлерге эсасланаракъ, баягъы буюк ве кениш чалышмамызны девам этерек, эм де сонъ вакъытларда алынып барылгъан интенсив араштырмалар, занымызджа, даа бир чокъ нетиджелер бере билип, о заманда, яни XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында басылгъан къырымтатарджа пьесаларнынъ саныны чокълаштырыр. Ханлыкъ заманларына аит театримиз акъкъында баягъы меракълы малюматлар булунмакъта. театримизнинъ тарихи иле багълы библиография баягъы кенъ бир черчиве къапламакъта.

Къырым тарихининъ чокъ меракълы ве къыйметли левхаларындан бири - бу чешит сеяхатчыларнынъ асырлар девамында Къырым акъкъында къалдыргъан язылардыр. Кенди козьлеринен корюлип язылгъан шейлердир. Меселя, фламанд сеяхатчысы Виллем Рубрук Къырымгъа 1253 сенеси келип, корьгенлерини язылы шекильде къалдырды. Араб сеяхатчысы Ибн Батутта Къырымгъа 1334 сенеси, немсе сеяхатчысы И. Шильтбергер XV

Къырымтатар миллий театримизнинъ XIX асырнынъ сонъундаки ильк адымлары акъкъында малюматлар

асырнынъ башында, испан сеяхатчысы П. Тафур XV асырнынъ башында, католик Иоанн Галлифонтен XIV асырнынъ сонъу ве XV асырнынъ башында, лех сеяхатчысы Мартин Броневский XVI асырда Къырымда булунып, корьгенлерини тафсилятлы сюретте язып къалдырдылар. Франсыз алими ве сеяхатчысы Жак де Люкнинъ 1625 сенеси Парижде нешир этильген китабында Къырымнынъ турмушы ве медениети баягъы кениш косьтериле. Дортелли д'Асколли, Гийом де Боплан киби сеяхатчыларнынъ 1634 ве 1650 сенелери нешир этильген Къырым акъкъында китаплары айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътырлар [Прусаков, 1999]. Мешхур тюрк сеяхатчысы Эвлия Челебининъ (XVII асыр) 10 томлукъ «Сеяхат китабы»нынъ айры бир джылты Къырымгъа багъышланып сонъ дередже меракълы ве мундериджели олгъанындан, дефаларджа дигер тиллерге, шу джумледе бир къач кере рус тилине чевирильди [Эвлия Челеби, 1996].

Эбет, онлар ве юзьлердже бу ве бойле китапларда Къырымнынъ башкъа саалары иле берабер медениети де акс эттирилип, эски театримиз иле багълы парчалар да расткельмектедир. Меселя, маджаристанлы Барон де Тотт Франса консулы сыфатында 1767 - 1769 сенелери Къырымда булунгъаны акъкъында языларны Амстердамда 1784 сенеси нешир этти. Бир къач йыл эввель бу китап тюркчеге де чевирильди [Baron de Tott, 1784].

Театримизнинъ тарихинде мешхур франсыз комедиографы Мольер иле багълы даа бир меракълы факт белли. Немсе тарихчиси Теодор Мундтнынъ хаберине коре, 1760 сенеси Багъчасарайдан Парижге ёлланылгъан бир мектюпте Людовик Xy-нинъ шахсий кятиби Руфинге Мольернинъ «Тартюф» эсери къырымтатарджагъа чевирильмеси буюрыла!

Xанлыкъ девриндеки театримиз хусусында библиография тизилиркен, мутлакъ «Къаракозь» яхут «Къаракозь ве Аджыват» киби халкъ кольге оюнларына дикъкъат этмели. Бу оюнлар юзйылларджа халкъымызнынъ арасында юрип, миллий театримизнинъ ильк адымлары сайылыр. Къаракозь ве Аджыват киби персонажлар чешит типлерге уйып, эм ханларнынъ тарихий сеферлерини, эм халкъ агъзында юрьген масалларны, эм де чешит

лятифелерни сюжет ве сценарий оларакъ къулландылар. Къаракозь ве Аджыват персонажларынынъ ойнагъан классик сюжетлери тюрк алими Джевдет Къудрет тарафындан «Къаракозь» серлевасы алтында 1968, 1969 ве 1970 сенелери Истанбулда нешир эттирильгендир.

Къырымда «Къаракозь» оюнлары акъкъында В.В.Угриновичнинъ «Старые традиции крымских татар» макъалесинде де меракълы шейлер расткетиремиз [Арекет, 1994].

Бу сой халкъ оюнлары акъкъында профессор Севинч Сокуллынынъ «Тюрк театросында комедиянынъ эврими» (Анкара. «Кюльтюр Баканлыгъы Яйынлары». 1997. 369 с.) монографиясында тафсилятлыджа малюмат алмакъ мумкюн. Ве кене о девирлер иле багълы араштырмалардан А.З. Сойсалнынъ «^анлыкъ девринде Къырым-тюрк кюльтюрю» Истанбул, 1941. 27 с. китабыны бакъмалы [Сойсал, 1941].

1783 сенеси Къырым Русие империясы тарафындан басылып алынгъан сонъ, бинълердже адамларымызнынъ далгъа-далгъа хиджретлери Къырымны эртарафлама терен дургъунлыкъкъа алып кельди. Аман-аман 100 йыл девамында Ватанымызда медениетнинъ нефес алмасы хусусында биле малюмат ёкъ дереджесинде. 1832 сенеси Къазанда басылгъан Сеид Мухаммед Ризанынъ «Ас-себ-ус сейяр фи ахбар мулюки татар» («Еди сейяре яхут татар ханлары акъкъында хаберлер»),

1870 сенеси Истанбулда басылгъан Xалим Гирайнынъ «Гюльбюни ханан» («Xанларнынъ гуль багъчасы») ве Къырымнынъ озюнде рус рухунынъ яйылмасына хызмет эткен базы уфакъ-тюфек китапчелеринден башкъа ич бир шей корюнмей...

Бу дургъунлыкъ ве къара бошлукъ ялынъыз И.Гаспринскийнинъ 1883 сенеси мейдангъа кельген «Терджиман» газетасы иле артыкъ чекильмеге башлай.

1888 сенеси «Бахтияр» намлы пьеса айры китапчыкъ шеклинде нешир этильген эди, ве сонра сахнагъа къоюлгъан. Китапнынъ джылтында бойле языларны коремиз: «Бахтияр». Эсер Мустафа Xильмийнинъ. «Терджиман» джеридеси (газетасы - С.К.) мухаррири тарафындан нешир олунмыштыр. Шехр-и-Багъчасарай. Басмая рухсеттир: Петербург 20 март 1888 с.».

Х1Х асырнынъ сонъунда къырымтатар театро дестеси тарафындан ойналгъан спектакллерден даа бириси - тюрк языджысы Намикъ Кемалнынъ «Заваллы чоджукъ» пьесасыдыр. Бу учь пердели пьеса биринджи кере 1873 сенеси Истанбулда «Шаркъ матбаасы»нда нешир этильди.

Театримиз акъкъында къуру хаберлерден энъ устюн турып, сахна санатымызнынъ «ичтен» косьтерген, оны козь огюнде баягъы айдын джанландыргъан, эбет, Джелял Меиновнынъ 1925 сенеси «Енъи дюнья» газетасында ноябрь 17, ве девамы «Илери» журналы 1926. № 1. С. 40-45 [Neri, 1926]

басылгъан «Къырымда татар театросы» серлевалы макъалесидир. 1881 сенеси догъгъан Джелял Меинов генч чагъында театрге айрыджа авеслик косьтерип Багъчасарайда XIX асырнынъ сонъунда тешкиль этильген театр дестесине (труппасына) къошула. Чешит роллер ойнап озь артислик истидадыны вира арттыра. Шу вакъытларда ойналгъан пьесаларнынъ аман-аман эписинде иштирак эте. Бильгенимиз киби, сонъундан (1920-нджи сенелери) Джелял Меинов кендисини Къырымнынъ энъ мешхур артист ве режиссёры оларакъ танытты.

«Терджиман»да басылгъан театр акъкъында парчаларгъа келиндже, биринджи информация 1886 сенеси февраль 4 ве 7-де чыкъкъан нусхаларында Михайли эфендининъ эвинде татарджа къоюлгъан оюн, ве сейирджилер арасында татарларнен берабер къараим ве урум яшлары булунгъаны акъкъындадыр.

Сонъундан къырымтатар халкъынынъ белли эрбаплары оладжакъ И.Леманов, С. Хаттатов ве Мансурский киби генчлер тарафындан насылдыр татарджа «нумайышлар» косьтергенлери хусусында «Терджиман»нынъ 1897 сенеси март 3-те чыкъкъан нусхасында хабер бериле. Бу генчлер сонъундан да чешит спектакллерде иштирак эткен эдилер. И. Лемановнынъ исе «Зынджырлы медресе»де арапча дерс бергенини козь огюне алсакъ, дин хадимлерининъ арасында да о заманда бир чокъ прогрессив шахсларнынъ (шу джумледе «Зынджырлы»нынъ мешхур мудерриси Аджы Абибулла Эфенди) булунгъаныны коремиз.

О девирде сахна санатына сыджакълыкъ ве севги Акъмесджиттеки талебелер де беслей эдилер. 1898 сенеси январь 6-даки нусхада мезкюр талебелернинъ музыкаль тедбирлеринде (кендилерининъ мектеп оркестри де бар экен) декламация ве сахна санаты косьтерильгени ве давет этильген мусафирлернинъ гонъюллери гъает хош олгъаны хабер этиле.

Бир къач айдан айны мектепнинъ талебелери демиръёл иле Багъчасарайгъа келип, шеэрнинъ меркезий джаддесинден юзьлернен Багъчасарай талебелерининъ оздурылмасы ве музыка чалып кечмелери, ве акъшам Хансарай азбарында концерт иле чешит нумайышлар, иллюминациялар ве данс тешкиль эткенлери ерли джемааткъа бир байрам багъышлагъан киби олдулар. Музыка ве сахна оюнларына авесли яшларнынъ авторитети о къадар кучьлю эди ки, Кок-Козь коюнден мырза Сеидбек Булгаков шу мектеплилерни Кок-Козьге ве Яйлагъа кельмелери ичюн керекли микъдарда файтонлар йибергендир Терджиман». 1898. Майыс 10 [Илян, 1898].

Х1Х асырнынъ сонъундаки девир исе, театримизнинъ ве умумен миллий медениетимизнинъ янъыдан джанланма ве «уянма» деври эсап этилир.

Къырымнынъ медениети ве илими джанланыркен, миллий джемиетимизнинъ дюнья бакъышлары ве атта кийиниши, юрюши, отурышы-турушы да тюрлене. Асан Чергеевнинъ «Эшит, мевта не сёйлюёр» (1905 с.) поэмасындаки баш

къараман, башта о дюньягъа кетип, бир къач вакъытлардан сонъ исе кене бу дюньягъа «дёнип», къырымлыларнынъ артыкъ «узун къыркътырма сачлары, сыкътырма урбалары, эвлери ичиндеки маса ве скемлелери ве тарткъыларындаки чанакъ-тепсилерине» шашып къала. Артыкъ миллий чизгилер гъайып олгъанына яныкълай. Ама амансыз вакъыт кечтикче, табий ки, омюрнинъ денъишмелер иле ёнелишини, динамикасыны, эвримини токътатмакъ кимсенинъ къолундан кельмей... Иште, къырымтатар театрининъ джанланмасы бойле вазиет ве шараитлерде кечти, даа догърусы, бу шараитлернинъ махсулы эди.

Х1Х асырнынъ сонъунда Къырымда татарджа театр акъкъында ильк хабер 1886 сенеси пейда ола (Театр // Терджиман. 1886. Февраль 4). Газеттеки хаберден даа да анълашыла

Къырымтатар миллий театримизнинъ ХIХ асырнынъ сонъундаки ильк адымлары акъкъында малюматлар

ки, мезкюр театр оюны Багъчасарайда яшагъан Михайли адында бир зенгиннинъ залында олып, бир чокъ къырымтатар, къараим ве урум яшларыны джельп эткен.

Эбет, о заманда бир чокъ ерлерде, илля ки мусульман уммети яшагъан ерлерде, театр оюнлары, айры театр биналарынынъ ёкълугъы себебинден, буюкче заллары олгъан адамларнынъ эвлеринде кечириле эди. XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында Къырымда ойналгъан спектакллернинъ белли режиссёры ве артисти Джелял Меинов бу хусуста бойле хатырлай эди: «О заманда, Багъчасарайда, азыр къурулмыш бир сахна да ёкъ иди. Эр театро ичюн айрыджа олмалы ве ясалмалы бир сахна япылмакъ керек ола иди. Бу исе чокъ зорлукълар догъура иди. Чюнки сахнайы ялынъыз Управа заласында япмакъ икътиза (люзюмиет - С.К.) истедигинден ве бурада мемурлар (чиновниклер - С.К.) чалыштыкъларындан, эр сене галавадан (шеэр буюгинден - С.К.) изин алмакъ керек ола иди. Керчек, шеэр галавасы олан Мустафа-мырза Давидович бизи бир дефа ред итмедисе де, лякин мемурларын бунъа пек ачувы ките иди. Чюнки бутюн Управанынъ мобильяларыны (мебеллерини - С.К.) ве ишлерини башкъа одалара авуштырмакъ керек ола иди. Сонъра леснойлардан тахта ве агъач кетирилип сахна къурула. Акъшам ойнала, сабах сахна бозула. Мобильялар ве ишлер йине ерли-ерине кетириле иди... Багъчасарайда даимий бир меджлис ве театро ханелере земин олгъаныны ве бу хусуста Исмаил-беке (Исмаил Гаспринскийге -С.К.) мураджаат идильдигини сёйлеген идик. Иште, бу мураджаат нетиджеси оларакъ 1901 сенеси октябрь 14-те Багъчасарай театро ханеси ачылды. Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Илери. 1926. № 1. С. 42 [Меинов, 1926].

Эм базы театр хаберлеринден анълашылгъанына коре, эдебий-медений ве театр акъшамлары кечирильгенде, къадын-къызлар ве эркеклер айры-айры отургъанлар... Эбет, бу XIX асырнынъ сонъунда янъыдан джанланмагъа башлагъан театримизнинъ ильк адымлары эди. Меселе шунда ки, 1888 сенеси «Бахтияр» намлы пьеса айры китапчыкъ шеклинде нешир этильген эди. Китапнынъ джылтында бойле языларны коремиз: «Бахтияр». Эсер Мустафа Хильмийнинъ. «Терджиман» джеридеси (газетасы - С.К.) мухаррири тарафындан нешир олунмыштыр. Шехр-и-Багъчасарай. Басмая рухсеттир: Петербург 20 март 1888 с.». Багъчасарайда нешир этильген ве бир меджлистен (акттан) ибарет олгъан бу шиирий пьеса шаркъ усулында, эфсане услюбинде язылгъан.

Ишбу китапчедеки И. Гаспринскийнинъ кенди тарафындан язылгъан кириш сёзюнде бойле дениле: «Хош дилине рагъбет идуп, ишбу китапчеи Мустафа Хильми эфендининъ Истанбулда нешир иттиги «Бахтияр» нам манзум театро рисалесинден истихрадж иттик. Эр алда, эминликнен айтмакъ мумкюн ки, «Бахтияр» пьесасы къырымтатарджа нешир этильген пьесаларнынъ энъ эскилеринден биридир».

О заманнынъ матбуатында театр иле багълы яхут театрге якъын чешит нумайышлар акъкъында уфакъ-тюфек хаберлер чокътур/

1897 сенеси февраль 22-де Багъчасарай оджаларындан Исмаил Леманов, Сеит-Джелиль Хаттатов ве Мансурский къырымтатарджа махсус бир нумайыш акъшамы тертип этип бир чокъ генчлерни топлагъанлар. Леманов, Хаттатов ве Мансурскийнинъ акъшамда нумайыш эткен туманлы картиналары бир тарафтан сахна оюнларына теджрибе къошкъан олсалар, экинджи тарафтан сейирджилерни стандарт «камадия»лардан башкъа, джиддий сахна оюнларына алышкъанлыкъларыны арттыралар.

«Терджиман»нынъ хаберине коре, айны сенеси, яни 1897 сенесининъ сонъ куньлеринде, Акъмесджиттеки татар мектеби тарафындан махусус акъшам тертип этилип, музыка концерти иле берабер сахна санатына ашыкълыкъ нумайыш этильди. Эбет, бу ве бойле тедбирлернинъ башында белли зиялы ве эдиплеримиз турмакъта эди. Меселя, бу сонъкисини белли ичтимаий ве сиясий хадимимиз Исмаил мырза Муфтизаде тешкиль эткендир. Х1Х асырнынъ сонъунда къырымтатар турмушы сюжетине ойналгъан спектакллерден даа бири «Татар хорантасында мусафирни къабул этме мерасими»дир. Бу оюн Акъмесджитте 1899 сенеси февраль 18-де олып кечкендир. Энъ меракълысы шу ки, спектакльде къырымтатар ханымлары да иштирак эткендирлер.

1906 сенелери Багъчасарайлы Салпудай Ахмедин къызы Мерзие намында бир къадын къоджасындан айырыларакъ, бу арада Истанбулдан келен бир тюрк артисти иле эвленип,

Акъмесджитте ве Кавказда театроджылыкъ япып кезмишти. Сонърадан къыз къардашы Айше иле берабер Багъчасарайда дахи ойнамыш идилер. Бу заваллыларгъа къаршы не киби чиркин лакъырдылар сёйлендиги аля хатырымдадыр. Нихает, бу ики къадын Къырымдан бир тамам гъайып олып киттилер!»

Джелял Меиновнынъ хаберине коре, XIX асырнынъ сонъунда, яни 1899-1900 сенелери Багъчасарай генчлери тарафындан даа эки спектакль ойналды. Биринджиси, А.С. Пушкиннинъ «Саран пехливан» («Скупой рыцарь») ве экинджиси, тюрк языджысы Намикъ Кемалнынъ «Заваллы чоджукъ» эсерлеридир.

Иште, XIX асырнынъ сонъунда Къырымдаки миллий театрнинъ аяты къыскъадан бойле левхадан ибарет эди. Эм бу умумий левха, эвельден айтып кечкенимиз киби, там толулыкътан махрум олса да, о заманнынъ къаршылыкълы, къаранлыкъ вазиети ве шиддетли цензуранынъ бузлу мейданында янъыдан джанлангъан ве ешерип филиз атмагъа башлагъан медений бир нокъта эди.

Эдебият:

1. Арекет. 1994. Март 19.

2. Илян // Терджиман. 1898. Майыс 10.

3. ИТУАК - Известия Таврической Ученой Архивной Комиссии. 1909. № 43.

4. Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Илери 1926. № 1. С. 42.

5. Прусаков А., Козлов Е. Крым: книга рекордов. Симферополь: Сонат. 1999. 288 с. С. 195.

6. Сойсал А.З. Ханлыкъ девринде Къырым-тюрк кюльтюрю. Истанбул, 1941. 27 с.

7. Сокуллынынъ «Тюрк театросында комедиянынъ эврими». Анкара: Кюльтюр Баканлыгъы Яйын-лары,1997.369 с

8. Эвлия Челеби. Книга путешествий. Походы с татарами и путешествия по Крыму / пер. с польск.: М.Б. Кизилова. Симферополь: Таврия. 1996. 241 с.

9. Baron de Tott. Turkler 18 yuzyilda. istanbul: Kervan Kitapçilik, 1784. 327 s.

10. ileri. 1926. № 1. С.40-45.