CC BY
0KUZGI BUG'DOYDA ATLAS-126 WDG S.E.KUK. ("ANGLO GYLF FZE" BIRASHGAN ARAB AMIRLIGI) GERBISIDINI BIR VA KO'P YILLIK IKKI PALLALI BEGONA O'TLARGA QARSHI SAMARADORLIGI 1Axadjon Jamolov, 2Baxrom Eshonqulov, 3Anvarjon Xaydarov
1O'simliklar karantini va himoyasi ITI Farg'ona filiali katta ilmiy xodimi, 2O'simliklar karantini va himoyasi ITI Farg'ona filiali kichik ilmiy xodimi, 3O'simliklar karantini va himoyasi ITI
Farg'ona filiali katta ilmiy xodimi https://doi.org/10.5281/zenodo.10937965
Annotasiya. GERBISIDLAR (lot. herba - o't, o'simlik va caedo — o'ldiraman) — begona o'tlarniyo'qotishda qo'llaniladigan kimyoviy moddalar. Q. x. da dala, bedazor, bog' va tokzorlar, o'tloqlardagi, yo'l yoqalaridagi begona o'tlarga qarshi qo'llaniladi. Gerbisidlarning bir nech xil preparat ko'rinishlari mavjud: suvda eriydigan kukunlar (dalapon va b.), suv bilan aralashib suspenziya hosil qiluvchi kukunlar (paxton, kotoran, kotofor, prometrin, gezagard, atrazin, agelon va b.), suv bilan aralashib emulsiya hosil qiluvchi emulsiyalanuvchi konsentratlar (treflan, dual, banol va b.), to'ldirgich hamda ta'sir qiluvchi moddalardan tashkil topgan granula (donador preparat)lar (granulali dalapon va b.).
Kalit so'zlar: Bug'doy, ikki pallali, traktor, OVX, qo'l apparat, suv, dala, begona o't, bir yillik, ko'p yillik, xashorat, sepish, qarshi kurash, gerbisid, granula, kukun, urug', ximiya, tajriba, sinov.
Kirish. O'zbekistonda g'alla etishtirishni ko'paytirish, birinchi navbatda, hosildorlikni oshirish kerak. Buning uchun zamonaviy intensiv dehqonchilik sharoitida mavjud barcha zahiralardan foydalanish zarur, begona o'tlarga qarshi kurash qishloq xo'jaligining eng muhim elementlaridan biridir. Tadqiqotlar natijalari va amaliyotchilarning ilg'or tajribasi shuni ko'rsatadiki, fermer xo'jaliklarining energiya bilan ta'minlanishini oshirish, almashlab ekishlarni ixtisoslashtirish, o'g'itlar miqdorini ko'paytirish, sug'orish, tuproqqa ishlov berishni minimallashtirish, g'alla ekinlarining intensiv qisqa poyali navlarini joriy etish va boshqalar maxsus, bevosita begona o'tlarga qarshi kurashga qaratilgan, begona o'tlarning zararliligini kamaytirishga yordam bermaydi va dalalarning zararlanishini kamaytiradi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida hozirgi vaqtda ekinlarni etishtirishda zararkunandalar, kasalliklar va begona o'tlarga qarshi kurashish uchun pestisidlarning har xil turlari mavjud.
Biroq, jahon tajribasi ko'rsatmoqdaki, bir xil ta'sir etuvchi moddaga ega kimyoviy preparatlardan doimiy va keng miqyosda foydalanish hasharotlarning insektoakarisidlarga, fitopatogenlarni tizimli fungisidlarga, begona o'tlarning doimiy qo'llaniladigan Gerbisidlarga chidamliligini keskin ortishiga olib keladi.
Don etishtirishni intensivlashtirish orqali yuqori va barqaror hosil olish mumkin. Bu texnologiyaning mohiyati ekinlarni eng yaxshi o'tmishdoshlariga joylashtirish, ekinlarni muvozanatli oziqlantirish hamda begona o'tlardan tizimli himoya qilishdan iborat. Doimiy begona o'tlarga qarshi kurashga qaramay, ularning tarqalish maydoni kamaymayapdi. Bu begona o'tlardan faqat agrotexnik usullar bilan yoki respublikada qo'llaniladigan preparatlar yordamida tozalash mumkin emas. Ushbu global muammoni hal qilishda selektiv gerbisidlarni izlash va joriy etish muhim o'rin tutadi. O'simliklar begona o'tlar va madaniy o'simliklar gerbisidlarga chidamlilik darajasi bilan farqlanadi. O'simliklarning chidamliligi ularning gerbisidlarni biotransformasiya qilish qobiliyati bilan bog'liq va fermentlar ta'sirining o'ziga xosligini belgilaydi. Bu gerbisidlarning turli xil so'rilishi, harakati, parchalanishi va zararsizlantirilishida
ifodalanadi. Ma'lumki, ba'zi gerbisidlar nuklein kislotalarning almashinuviga xalaqit beradi va o'simlik metabolizmining ko'plab boshqa aloqalarini buzadi, bir qator mualliflar (Chkanikov D, Sokolov M. 1973), chidamli o'simliklarni amalga oshirish oqibatlarini bartaraf etadigan mexanizmlarga ega ekanligini taklif qiladilar, galofenoksi kislotalarning gormonal faolligini amalga oshirish oqibatlarini bartaraf etish, darhaqiqat, ko'pincha gerbisid bilan ishlash dastlab ekinlarning o'sishiga to'sqinlik qiladi va quruq moddalarning to'planishiga olib keladi, ba'zan metabolizmda sezilarli o'zgarishlarga olib keladi, lekin asta-sekin bu o'zgarishlar normallashadi, o'simliklarning holati normal holatga qaytadi, ba'zan esa o'simlikning o'sishi kuzatiladi. Shuning uchun chidamli o'simliklar qandaydir tarzda gerbisidlarning dastlabki namoyon bo'lgan fitotoksik ta'sirini qoplashi va to'liq hosilni ta'minlashi mumkin.
Dala maydonida o'sadigan begona o'tlarning qisqacha tavsifi
Qo'ypechak - Convolvulus arvensis asosan so'g'oriladigan maydonlarda uchraydi. Mart oyida urug'idan unib chiqadi va ildizi orqali ham ko'payadi. Ildizi baquvvat, tuproqda 40 sm chuqurlikkacha boradi. Iyul- sentyabrda gullaydi, meva beradi. Tuproqni urug'lari hamda ildizlari bilan ifloslantiradi, ekinlarga tirmashib o'sadi.
Semiz o't - Portulaca aliracca L. Bir yillik begona o't, bo'yi 35 sm gacha bo'ladi. Poyasi etli, tuksiz, tarvaqaylagan yarim yotib o'sadi, poyasining pastki qismida o'rnashgan barglari navbatlanib joylashgan. Ko'sakchalari tuxumsimon yoki dumaloq 5-8 sm uzunlikda. Semizo'tning gullashi, urug'lashi iyun-oktyabr oylariga to'g'ri keladi.
Sho'ra - Amaranthus retroflexuss lalmi va sug'oriladigan maydonlarda uchraydigan bir yillik ikki pallali begona o't. Bahorda havo harorati 200C ga etganda qishlagan urug'dan unib chiqadi. Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-sentyabrda meva tugadi. Bo'yi 100 sm gacha o'sadi va bir tup o'simlik bir milliongacha urug' beradi. Qulay sharoitda har bir m2 da 1000 gacha maysa unib chiqishi mumkin. Urug'i donni va tuproqni ifloslantiradi.
Olabo'ta - Chenopodiaceae. Asosan sug'oriladigan, ba'zan esa lalmi erlarda uchraydigan bir yillik begona o't. Mart-aprel oylarida unib chiqadi. Bo'yi 30-90 sm gacha o'sadi. Donni va tuproqni ifloslantiradi.
Sariq o't- Erubimum cheiratnoidis L. Sug'oriladigan maydonlarda uchraydigan bir yillik ikki pallali begona o't. Mart-aprel oyida urug'idan unib chiqadi. Bo'yi 20-70 sm gacha o'sadi va may oyida gullab, iyul-oktyabr oylarida urug'i pishadi. Urug'i donni va tuproqni ifloslantiradi.
Bo'ritaroq - Hibiscus trionum L. - asosan sug'oriladigan erlarda 1 m2 da o'rtacha 3-4 dona uchraydigan bir yillik begona o't. Mart-aprel oylarida unib chiqadi. Gullashi, meva berishi erta bahordan to kech kuzgacha davom etadi. Urug'lari orqali tarqaladi va 1500 donagacha urug' beradi.
Shiqildoq o't - Capsella bursa-pastoris L. Bir yillik ikki pallali begona o't bo'lib, ildizi to'g'ri o'sadi. Shiqildoq o't asosan sug'oriladigan erlarda uchrab, shu bilan birga bahorgi va qishlovchi formalari uchraydi. Bahorgi formasining urug'lari faqatgina bahorda o'sadi. Ularning urug'ini o'sishi uchun uzoq muddat kerak. Shiqildoq o'tning urug'ini pishish muddati bug'doyning pishish davriga to'g'ri kelishi natijasida tuproqni ifloslantiradi. Bir tup shiqildoq o't o'suv davrida 2000 dan 4000 donagacha urug' beradi.
Tadqiqot o'tkazish joyi hamda usuli
Tajriba sinovlari 2023 yil Farg'ona viloyati sharoitida o'tkazildi. ATLAS-126 WDG s.e.kuk.("Anglo Gylf FZE" Birashgan Arab Amirligi) gerbisidining biologik samaradorligini dala sharoitida «Qishloq xo'jaligi ekinlarida Gerbisidlarni davlat sinovidan o'tkazish bo'yicha
yo'riqnoma» (Toshkent - 2007) bo'yicha amalga oshirildi. Tasdiqlangan ishchi dasturiga muvofiq va buyurtmachi bilan kelishilgan holda, tajribalar quyidagi sxema bo'yicha o'tkazildi:
1. Atlas-126 WDG - 0.025 kg /ga
2. Atlas-126 WDG - 0.03 kg/ga
3. Andoza Atlantc-3.6 % s.e.g.-0,3 kg/ga
4. Nazorat - Dorisiz
Sinov natijalari
Gerbisidlarni qo'llashdan asosiy maqsad vegetasiya davrida bir yillik ikki pallali begona o'tlarni hosilga zarar etkazmasdan maksimal darajada yo'q qilishga erishishdan iborat.
Bu madaniy ekinlar rivojlanishining dastlabki o'suv davrida, begona o'tlar uning o'sishidan sezilarli darajada oshib ketgan va rivojlanishini kechiktirishi mumkin bo'lgan davrda katta ahamiyatga ega.
Ushbu tajribalar jadvallarda keltirilgan. Unda ekinlarda paydo bo'ladigan bir yillik ikki pallali begona o'tlarga qarshi Atlas-126 WDG - 0.03 kg/ga gerbisidi 93.4% ta'sir etib samarali ekanligini ko'rsatadi.
Atlas-126 WDG - 0.025 kg /ga gerbisidining biologik samaradorligi tajribada 15, 30 va 60 kunlarda bug'doyni bir yillik ikki pallali begona o'tlarga qarshi 3 ta nazoratni o'rtachasi 92.1% ni tashkil etdi.
Atlantc-3.6 % s.e.g.-0,3 kg/ga. (andoza) variantida 0,3 kg/ga sarf me'yorida qo'llanilganda 15 kundan so'ng 1 m2 da 0,30 dona, 30 kundan keyin 0,32 dona, 60 kundan keyin 0,28 dona qoldi.
Kuzgi bug'doyga ATLAS-126 WDG s.e.kuk.bir va ko'p yillik ikki pallali begona o'tlarga qarshi biologik samaradorligi
Farg'ona viloyati, Bog'dod tumani, OKvaHITI Farg'ona filiali, 04.04.2023y.
Begona Ishlovdan Nazorat Atlants 3,6% с.э.г.- Atlas-126 . 0,25 Atlas-126.
o'tlarning oldin dorisiz 0,3kg/ga (Andoza) kg/ga 0,03 kg/ga
nomi dona /м2 dona/ м2 dona/м2 % dona/м2 % dona/м2 %
Ishlovdan 15 kub so'ng
Machtak 5,1 3,5 0,3 91,4 0,3 91,4 0,2 94,2
sho'ra
Shora 4,8 3,1 0,2 93,5 0,3 90,3 0,2 93,5
Ituzum 3,9 4,0 0,2 95,0 0,4 90,0 0,3 92,5
Yovvoyi 6,2 3,9 0,4 89,7 0,3 92,3 0,2 94,8
suli
Yovvoyi 5,4 3,6 0,3 91,6 0,2 94,4 0,2 94,4
arpa
Kurmak 4,9 3,9 0,4 89,7 0,3 92,3 0,2 94,8
Ortacha 5,1 3,5 0,3 91,4 0,28 91,9 0,22 93,3
Ishlovdan 30 kub so'ng
Machtak 5,1 3,7 0,3 91,8 0,4 89,1 0,3 91,8
sho'ra
Shora 4,8 3,3 0,2 93,9 0,3 90,9 0,2 93,9
Ituzum 5,5 3,3 0,4 87,8 0,3 90,9 0,3 90,9
Yovvoyi 4,9 3,8 0,3 92,1 0,3 92,1 0,2 94,4
suli
Yovvoyi 5,4 4,2 0,4 90,4 0,3 92,8 0,2 95,2
arpa
Kurmak 6,2 2,7 0,3 88,8 0,2 92,5 0,2 92,5
Ortacha 5,1 3,6 0,32 91,9 0,3 91,5 0,24 93,0
Ishlovdan 60 kub so'ng
Machtak 5,5 2,7 0,3 88,8 0,2 92,5 0,2 92,5
sho'ra
Shora 4,9 3,1 0,2 93,5 0,3 90,5 0,2 93,5
Ituzum 5,4 4,1 0,2 95,1 0,3 92,6 0,2 95,1
Yovvoyi 6,2 3,9 0,4 89,7 0,3 92,3 0,3 92,3
suli
Yovvoyi 3,9 3,6 0,3 91,6 0,3 91,6 0,2 94,4
arpa
Kurmak 5,1 3,5 0,2 94,2 0,2 94,2 0,2 94,2
Ortacha 5,1 3,5 0,28 91,7 0,27 92,9 0,21 93,8
Ortacha 5,1 3,5 0,3 91,7 0,28 92,1 0,21 93,4
III- hisobda
XULOSALAR
1. Farg'ona vodiysining sug'oriladigan erlari sharoitida kuzgi bug'doy ekinlarida bir yillik ikki pallali begona o'tlarga qarshi ATLAS-126 WDG gebisidini ishlab chiqarish sinovidan o'tkazish begona o'tlar sonining kamayishiga yordam berdi.
2. ATLAS-126 WDG gerbisidi 0,025 - 0,03 kg/ga qo'llanilganda bir yillik ikki pallali va boshoqli begona o'tlarga qarshi etarlicha samarali dori bo'lib, hosilga fitotksik ta'sir ko'rsatmagan. Kuzgi bug'doy ekinlarida bir yillik boshoqli begona o'tlarga qarshi ATLAS- 126 WDG gerbisidini "O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligida foydalanishga ruxsat etilgan gerbisidlar va agrokimyo moddalar ro'yxati"ga kiritish uchun Davlat kimyo komissiyasiga 0,025 - 0,03 kg/ga qo'llash stavkalari bilan tavsiya etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
REFERENCES
1. Hamraev A.Sh, Hasanov B.A va boshqalar. G'alla va sholini zararkunanda, kasalliklar va begona o'tlardan himoya qilish.- Toshkent, 2000.
2. Ochilov R.O., Sagdullaev A.U va boshqalar. G'allazorlarda gerbisidlarni qo'llashga doir tavsiyanoma / Toshkent, 2010.
3. Kuznesov N. I. Opit izucheniya soobshestv sornoy rastitelnosti // Trudi Vladimirskogo obshestva lyubiteley estestvoznaniya. — Vladimir, 1904. — T. 1,vip. 2. — S. 1—9.
4. Fisyunov A. V. Opredelitel vsxodov sornyakov — K.: Urojay, 1987. — 248 s.
5. Sheptuxov V. N., Gafurov R. M., Papaskiri T. V. i dr. Atlas osnovnix vidov sornix rasteniy Rossii. — M.: Koloss, 2009. — 192 s. — 10 000 ekz. — ISBN 978-5-9532-0609-9. — UDK 631.5
6. Luneva N. N. O botanicheskix naimenovaniyax sornix rasteniy // Zashita i karantin rasteniy. — 2003. — № 11. — S. 17—20.
7. «Metodicheskim ukazaniyam po Gosudarstvennim ispitaniyam gerbisidov na posevax selskoxozyaystvennix kultur», Tashkent, 2007
