Научная статья на тему 'КУЧЛИ ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ЁКИ ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАРНИ ҚОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛАГА КИРИТГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК БЕЛГИЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ТАҲЛИЛИ'

КУЧЛИ ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ЁКИ ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАРНИ ҚОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛАГА КИРИТГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК БЕЛГИЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
529
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
кучли таъсир қилувчи модда / заҳарли модда / ноқонуний муомала / шариат / Ясо қонунлари / Темур тузуклари / жиноий жавобгарлик белгиланиши тарихи. / potent substance / poisonous substance / illicit trafficking / sharia / Yas laws / Temur’s code / history of establishing criminal liability.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — M. Xaydarov

Мақолада кучли таъсир қилувчи ёки заҳарли моддаларни қонунга хилоф равишда муомалага киритганлик учун жавобгарлик белгиланиши ва такомиллаштириб борилиши таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RETROPSECTIVE ANALYSIS OF THE ESTABLISHMENT OF LIABILITY FOR ILLEGAL TRAFFICKING OF HARD OR TOXIC SUBSTANCES

The article analyzes establishment and improvement of liability for illegal circulation of potent or poisonous substances.

Текст научной работы на тему «КУЧЛИ ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ЁКИ ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАРНИ ҚОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛАГА КИРИТГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК БЕЛГИЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ТАҲЛИЛИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

КУЧЛИ ТАЪСИР ЦИЛУВЧИ ЁКИ ЗА^АРЛИ МОДДАЛАРНИ ЦОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛАГА КИРИТГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК БЕЛГИЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ТА^ЛИЛИ Хайдаров Мирсаид Мирджаббарович

Ички ишлар вазирлиги Академияси мустацил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6983288

Аннотация. Мацолада кучли таъсир цилувчи ёки зауарли моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритганлик учун жавобгарлик белгиланиши ва такомиллаштириб борилиши та^лил цилинган.

Калит сузлар: кучли таъсир цилувчи модда, зауарли модда, ноцонуний муомала, шариат, Ясо цонунлари, Темур тузуклари, жиноий жавобгарлик белгиланиши тарихи. РЕТРОСПЕКТИВНЫЙ АНАЛИЗ УСТАНОВЛЕНИЯ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НЕЗАКОННЫЙ ОБОРОТ СИЛЬНОДЕЙСТВУЮЩИХ ИЛИ ЯДОВИТЫХ

ВЕЩЕСТВ

Аннотация. В статье анализируется установление и совершенствование ответственности за незаконный оборот сильнодействующих или ядовитых веществ.

Ключевые слова: сильнодействующее вещество, ядовитое вещество, незаконный оборот, шариат, законы Яса, уложение Темура, история установления уголовной ответственности.

RETROPSECTIVE ANALYSIS OF THE ESTABLISHMENT OF LIABILITY FOR ILLEGAL TRAFFICKING OF HARD OR TOXIC SUBSTANCES

Abstract. The article analyzes establishment and improvement of liability for illegal circulation of potent or poisonous substances.

Keywords: potent substance, poisonous substance, illicit trafficking, sharia, Yas laws, Temur 's code, history of establishing criminal liability.

КИРИШ

Бугунги кунда инсониятга хавф солиб турган трансмиллий жиноятчиликнинг энг хавфли учта тури мавжуд булиб, улар терроризм, одам савдоси ва гиёхвандлик воситалари айланмаси (наркобизнес) хисобланади. Шу билан бирга, хозирда кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларнинг ноцонуний муомаласи хам глобал мицёсда хавфли тус олмоцда. Бу эса уз навбатида мазкур жиноят учун жавобгарлик белгиланган нормаларни такомиллаштириб боришни тацозо этади.

Таъкидлаш жоизки, бирор-бир нормани такомиллаштириш истицболларини белгилаш учун унинг ривожланиш босцичларини урганиш лозим. Бу эса норманинг ретроспектив тахлили булиб, унинг цандай пайдо булганлиги, босцичлари ва бугунги холатини урганишни уз ичига олади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Кучли таъсир цилувчи ёки захдрли моддаларнинг ноцонуний муомаласининг тацицланиши узоц тарихга бориб тацалади. Тарихга назар ташлайдиган булсак, зардуштийлик динининг муцаддас китоби хисобланган "Авесто"да инсонни маст цилувчи ёки наркотик хусусиятга эга булган моддалар истеъмоли тацицланган. Бу даврларда инсонни маст цилувчи ичимлик "хаом" деб номланиб, баъзида уни ичириш орцали ёмон ишлар билан юрган бузгунчиларнинг афт-ангорини, дилидаги нопокликни фош этиш

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

мумкин, деб хисоблаганлар. Шунингдек, жазо синовлари тарикасида "хаом" ичимлигини ичириб (маст киладиган даражада эмас) синаш каби усул хам мавжуд булган [1].

Кучли таъсир килувчи ёки захарли моддалар истеъмоли ва муомаласи Ислом динида хам такикланган. Хусусан, бу каби такиклар Ислом динининг мукаддас китоби булмиш Куръони Каримда келтирилган. Унга кура, инсон акли, калби ва баданига зарарли булган нарсалар харом килинган.

Хусусан, Моида сурасининг туртинчи оятида Аллох таоло айтади: "(Эй Мухаммад), Сиздан узлари учун нималар халол килинганини сурайдилар. Айтинг: "Сизлар учун (барча) покиза нарсалар хдлол килинди".

Аъроф сурасида Набий соллаллоху алайхи васалламнинг памгамбарлик сифатлари келтирила туриб, шундан дейилади: "У (пайгамбар) уларни яхшиликка буюради, ёмонликдан кайтаради ва пок нарсаларни халол килиб, нопок нарсаларни уларга харом килади" (Аъроф сураси 157 оят).

Ушбу икки оятда Аллох таоло бандаларига факат ва факат пок нарсаларни халол килишини, хамр, гиёхванд моддалар, тамаки, нос ва шунга ухшаш узи нопок, акл ва калбга, баданга зарарли булган нарсаларни харом килишини таъкидламокда.

Бакара сурасининг бир юз туксон бешинчи оятида Аллох таоло айтади: "Узингизни уз кулингиз билан халокатга ташламанг".

Ибн Аббос розийаллоху анху Расулуллох соллаллоху алайхи ва салламдан ривоят килади: "(Исломда) узига хам, узгага хам зарар етказиш йук!" (Ибн Можа, Дарокутний ва Байхакий "Сунанул кубро"да ривоят килган).

Демак, мусулмон одам, аввало узига - иймонига, баданига, калбига зарарли булган нарсалардан сакланиб юради [2].

Шу билан бирга, Ислом динида инсониятга талофат етказадиган нарсалар савдоси билан шугулланиш, сотиш ва таркатишнинг хукми уларни тановул килишдан хам огиррокдир. Аллох таоло: "Мол-дунёларингизни ораларингизда нохак — харом йуллар билан емангиз!" (Бакара сураси, 188-оят) деб, инсонга зарар келтирадиган, исроф ва талофат етказадиган харом булган ботил ишлар билан топилган молларни емасликни буюради. Бу билан хар кандай зарарли нарсаларни истеъмол килиш бу ёкда турсин, улардан топилган маблагларнинг одамлар бир-бирлари билан бахам куришлари хам харом ишлардан хисобланади [3].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Ислом хукуки буйича тадкикот олиб борган олим Л.Р. Сюкияйненнинг фикрича, жиноятлар асосан учта гурухга булинади. Хусусан:

1-гурухга Аллох ва барча мусулмонларнинг хукукларига тажовуз киладиган жиноятлар - "худуд";

2-гурухга алохида шахсларнинг хукукларини бузадиган жиноятлар - "касос";

3-гурухга бошка жиноятлар - "таъзир" киритилган [4].

Гарчи, тадкик килинаётган нормада назарда тутилган жиноят бирор бир жиноятлар тоифасига киритилмаган булса-да, "худуд" жиноятлари тоифасида маст килувчи ичимликларни истеъмол килиш назарда тутилган.

Шу билан бирга, маст килувчи ичимликларни ичганлик учун куръони Каримда бирор бир жазо курсатилмаган. Бирок, пайгамбаримиз Мухаммад (с.а.в.) суннатлари

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

билан урнатилган коидаларга кура, бундай килмиш учун айбдор шахслар пальма дарахти шохлари билан 40 дарра уриб, жазоланган [5].

Мугуллар хукмдори Чингизхоннинг Ясо конунлари ва Биликларида кучли таъсир ёки зарарли моддаларнинг муомаласи хакида суз юритилмаган. Бирок, Биликларда шароб хакида тухтатилиб утилиб, уларни ичган одамда акл, шижоат ва яхши фазилатлар булмаслиги, умрини азобда утказиши, маст килувчи ичимлик юрак ва онгни заиф килиши баён килинган.

Бундан ташкари, бир ойда уч марта маст килувчи ичимликни ичиш жазоланадиган килмиш сифатида бахоланган, бир ойда икки марта ичиш эса яхши, бир ойда бир маротаба ичиш мактовга сазовор, умуман ичмаслик эса хар кандай хурматга лойик деб хисобланган [6].

Милодий XIV асрнинг иккинчи ярмида Мовароуннахрда хукмронлик килган буюк саркарда Амир Темур уз давлатини ислом дини, тура ва тузукка асосланган холда бошкарган. Хусусан, "Амир Темур тузуклари"да: "Уз тажрибамда куриб билдимки, давлат агар дину тартиб асосида курилмас, тура-тузукка богланмас экан, ундай салтанатнинг шукухи, кудрати ва тартиби йуколади. Бундай салтанат ялангоч одамга ухшайдирким, курган хар кимса (ундан) нигохини олиб кочади. Ёхуд хар хил каланги-касанги одамлар тап тортмай кириб чикадиган томсиз, эшиги-тусиги йук уйга ухшайди.

Шунинг учун хам мен салтанатим биносини ислом дини, тура ва тузук асосида мустахкамладим. Салтанатни бошкаришимда учраган хар кандай вокеа ва ишни тура ва тузук асосида адо этдим", деб таъкидланган.

Шу билан бирга, "Амир Темур тузуклари"да: "Агар кимда-ким тиш синдирса, кузни кур килса, кулок ва бурун кесса, шароб ичса, зино ишлар килса, девондаги шариат козиси ёки ажрим чикарувчи козига олиб бориб топширсинлар. Шариатга оид ишларни хал этишда ислом козиси хукм чикарсин. Урф-одат ишларини эса ажрим козиси тафтиш килиб, сунг менинг арзимга етказсин", дейилган.

"Амир Темур тузуклари"ни урганиш давомида маълум булдики, унда кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларнинг ноконуний муомаласи хакида суз юритилмаган. Бирок, шароб ичганлик учун шариат асосида чора курилган [7].

Марказий Осиё Чор Россияси томонидан босиб олингунига кадар минтакада мавжуд булган Бухоро амирлиги, ^укон ва Хива хонликларида хам шариат конунларига амал килинган.

Кейинчалик Россия Империясининг 1903 йил 22 мартдаги Жиноят конунининг [8]:

195-моддасида даволаш фаолияти билан шугулланиш хукукига эга булмаган ёки бундай хукукдан махрум килинган шахс томонидан кучли таъсир килувчи ёки захарли моддалар билан даволаганлик учун;

201-моддасида мураккаб фармацевтик препаратларни тайёрлаш учун мулжалланган аптека ёки фабрика, лаборатория ёки кимёвий заводнинг алохида булинмаси бошкарувчиси, хизматчиси, фармацевт, кимёгар ёки урганувчи томонидан кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларни ишлаб чикариш, саклаш ёки фойдаланиш ёхуд таркибида бундай моддалар булган дори воситаларини тайёрлаш ёки бериш коидаларини бажармаганлик учун;

202-моддасида эса 201-моддада назарда тутилган килмишларни такроран содир этганлик, шунингдек, ушбу килмишлар огир окибатларга олиб келганлиги учун;

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

204-моддасида кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни бунга хуцуци булмаган шахс томонидан сотиш мацсадида сацлаш ёхуд сотиш, шунингдек, бунга хуцуци булгани холда белгиланган цоидаларни бузиб, мазкур харакатларни содир этганлик учун;

205-моддасида кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни узида сацлаш ёки ишлаб чицаришда фойдаланиш хуцуцига эга булган шахс томонидан цонун ёки царорларда белгиланган сацлаш ёхуд фойдаланиш цоидаларини бузганлик учун жавобгарлик назарда тутилди.

Россия Совет Федератив Социалистик Республикасининг 1919 йил 12 декабрдаги "РСФСР жиноят хуцуци буйича бошцарув асослари"да жиноят хуцуцининг фацатгина умумий цоидалари белгиланди [9].

Шундан сунг, Россия Совет Федератив Социалистик Республикасининг 1922 йил 1 июнь куни цабул цилинган Жиноят кодексининг 215-моддасида кучли таъсир цилувчи ва захарли моддаларни бунга хуцуци булмаган шахслар томонидан тайёрлаганлик учун жавобгарлик белгиланди.

Мазкур норманинг 1903 йилдаги жиноят цонунида кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларнинг ноцонуний муомаласи учун жавобгарлик назарда тутилган нормалардан цатор фарцли жихатлари бор эди. Хусусан, 1903 йилги жиноят цонунида:

- жиноят субъекти сифатида фацатгина махсус субъект;

- жиноят предмети сифатида нафацат кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддалар, балки, таркибида бундай моддалар булган дори воситалари (201-модда);

- объектив томон харакатлари сифатида кучли таъсир цилувчи ва захарли моддаларни тайёрлашдан ташцари сотиш мацсадида сацлаш ёхуд сотиш, ишлаб чицариш, сацлаш ёки фойдаланиш ёхуд таркибида бундай моддалар булган дори воситаларини тайёрлаш ёки бериш цоидаларини бажармаслик хам назарда тутилган эди.

Шу билан бирга, хар иккала жиноят цонунида хам бу турдаги моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритганлик учун жавобгарлик назарда тутилмаган эди [10].

1922 йилдаги жиноят цонунига 1923 йил 10 июль куни киритилган узгартириш ва цушимчаларга кура, кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни бунга хуцуци булмаган шахс томонидан сацлаш ёхуд утказганлик учун хам жавобгарлик белгиланди [11].

Совет Социалистик Республикалари Иттифоцининг миллий-худудий демаркацияси натижасида 1924 йил 27 октябрь куни Узбекистон Совет Социалистик Республикаси ташкил этилиб, 1926 йил 16 июнь куни Узбекистон ССРнинг биринчи Жиноят кодекси цабул цилинди.

Мазкур Жиноят кодексининг "Халц саломатлигини, жамоат хавфсизлигини ва оммавий тартибни сацлаш цоидаларини бузиш" деб номлаган саккизинчи бобининг 250-моддасида кучли таъсир циладиган захарли моддаларни, унинг учун махсус рухсатсиз тайёрлаш, сацлаш, сотиб олиш ва сотиш хамда кучли таъсир циладиган захарли моддаларни ишлаш, сацлаш, бериш, хисобга олиш ва ташиш юзасидан белгиланган цоидаларни бузганлик учун жавобгар белгиланди [12].

Ушбу норманинг 1922 йилдаги жиноят цонунидан асосий фарци шунда эдики, жиноят объекти сифатида фацатгина кучли таъсир циладиган захарли моддалар назарда тутилиб, кучли таъсир цилувчи моддаларнинг узи назарда тутилмаган эди.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Бундан ташкари, объектив томонидан харакатлари кенгайтирилиб, бу турдаги моддаларни бунга хукуки булмаган шахс томонидан нафакат тайёрлаганлик, балки, саклаш, сотиб олиш ва сотиш хамда уларни ишлаш, саклаш, бериш, хисобга олиш ва ташиш коидаларини бузиш хам назарда тутилди.

Шундан сунг, 1959 йил 21 май куни Узбекистон ССРнинг иккинчи Жиноят кодекси кабул килиниб, унинг 216-моддасида кучли таъсир киладиган ва захарли моддаларни сотиш максадида гайриконуний тайёрлаш, сотиб олиш, саклаш, ташиш ёки жунатиш ёхуд сотиш учун жавобгарлик белгиланди.

Мазкур норма иккита мустакил таркибли жиноятни уз ичига олиб, икки кисмдан иборат эди. Жумладан, модданинг биринчи кисмида наркотик модда хисобланмаган кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларни сотиш максадида гайриконуний тайёрлаш, сотиб олиш, саклаш, ташиш ёки жунатиш, шунингдек бундай моддаларни гайриконуний сотганлик учун, иккинчи кисмида эса шундай моддаларни ишлаб чикариш, сотиб олиш, саклаш, хисобга олиш, бериш, ташиш ёки жунатиш юзасидан белгиланган коидаларни бузганлик учун жавобгарлик белгиланиб, 1926 йилдаги жиноят конунига нисбатан анча такомиллаштирилди.

Хусусан, жиноят предмети сифатида хам кучли таъсир килувчи, хам захарли моддалар назарда тутилиб, коида тарикасида уларнинг наркотик модда хисобланмаслиги лозимлиги белгиланди.

Шунингдек, килмишни квалификацияловчи белги сифатида норманинг 1 -кисмида назарда тутилган харакатлар сотиш максадида содир этилган булиши шартлиги назарда тутилди.

Бунда, объектив томонидан харакатлари хам кенгайтирилиб, бундай моддаларни гайриконуний ташиш ёки жунатиш, шунингдек, сотиш олиш ёхуд жунатиш коидаларини бузганлик учун хам жавобгарлик белгиланди.

Шу билан бирга, ушбу кодекснинг 2161-моддасида наркотик хисобланмаган кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларни талон-торож килганлик учун жавобгарлик назарда тутилиб, жиноятнинг огирлаштирувчи таркиблари хамда жиноят предметининг зарурий микдор курсаткичлари хам киритилди [13]. 1926 йилдаги жиноят конунида бундан килмишлар учун жавобгарлик белгиланмаган эди.

Бундан ташкари, 1959 йилги Жиноят кодексининг 216-моддасини хозирда амалда булган Жиноят кодексининг 2511-моддасидан бир катор фаркли жихатлари бор эди. Хусусан, амалдаги Жиноят кодексининг 2511-моддасида:

- кучли таъсир килувчи ёхуд захарли моддаларни утказиш максади мавжуд булиши лозимлиги белгиланган булса, 1959 йилги жиноят конунида факатгина сотиш максадининг мавжудлиги квалификацияловчи белги сифатида назарда тутилган эди;

- жиноятнинг объектив томони сифатида назарда тутилган кайта ишлаш, утказиш максадида тайёрлаш ёхуд кайта ишлаш учун асбоб-ускуналарни тайёрлаш, олиш, саклаш, ташиш, жунатиш ёки утказиш харакатлари учун 1959 йилги Жиноят кодексида жавобгарлик белгиланмаган эди;

- жиноятнинг огирлаштирувчи таркиблари назарда тутилган булса, 1959 йилги Жиноят кодексида назарда тутилмаган эди;

- кучли таъсир килувчи ёхуд захарли моддаларни ишлаб чикариш, олиш, саклаш, хисобга олиш, бериш, ташиш ёхуд жунатиш коидаларини бузганлик учун жавобгарлик

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

юзага келишининг асосий шарти сифатида оцибатнинг мавжуд булиши, яъни белгиланган цоидаларнинг бузилиши эхтиётсизлик орцасида моддаларнинг угирланишига ёки бошца тарзда жиддий зарар етказилишига олиб келган булиши шартлиги назарда тутилган булса, 1959 йилги жиноят цонунида оцибат талаб этилмай, жиноий жавобгарлик юзага келиши учун шундай моддаларни ишлаб чицариш, сотиб олиш, сацлаш, хисобга олиш, бериш, ташиш ёки жунатиш юзасидан белгиланган цоидаларни бузишнинг узи кифоя цилиши белгиланган эди.

Мустацил Узбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрь куни цабул цилинган Жиноят кодексида дастлаб кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларнинг ноцонуний муомаласига доир норма назарда тутилмади. Фацатгина бундай моддаларни цонунга хилоф равишда эгаллаганлик учун жавобгарлик белгиланди.

Кейинчалик, Узбекистон Республикасининг 2004 йилнинг 27 августдаги УР^-671-II-сон ^онуни билан Жиноят кодекси кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритганлик учун жавобгарликни назарда тутувчи 2511-модда билан тулдирилди [14].

Дастлаб мазкур нормада:

- гиёвандлик воситалари ёки психотроп моддалар хисобланмайдиган кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни утказиш мацсадида цонунга хилоф равишда тайёрлаш, цайта ишлаш, олиш, сацлаш, ташиш ёхуд жунатиш шунингдек уларни цонунга хилоф равишда утказиш;

- ушбу харакатлар такроран ёки бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб, шунингдек уюшган гурух томонидан ёки куп мицдорда содир этилиши;

- кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни ишлаб чицариш, олиш, сацлаш, хисобга олиш, бериш, ташиш ёхуд жунатиш цоидаларни бузиш, агар бу эхтиётсизлик орцасида уларнинг угирланишига ёки бошца тарзда жиддий зарар етказилишига олиб келганлиги учун жавобгарлик назарда тутилди.

Кейинчалик кучли таъсир цилувчи моддалар айланишини тартибга солиш, ахолининг соглигини сацлашни таъминлаш ва кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларнинг ноцонуний муомаласи учун жавобгарликни такомиллаштириш мацсадида жиноят цонунига бир нечта узгартириш ва цушимчалар киритилиши натижасида тадциц цилинаётган норма бугунги кунда амалда булган тахрирдаги холатга келтирилди. Жумладан:

1. Узбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги УР^-389-сон ^онуни билан модданинг 1-цисми санкциясига бир йилдан уч йилгача озодликни чеклаш, 2-цисми санкциясига уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш, 4-цисми санкциясига эса икки йилдан беш йилгача озодликни чеклаш тарицасидаги жазо турлари цушимча киритилди

[15];

2. Узбекистон Республикасининг 2018 йил 22 октябрдаги УР^-503-сон ^онуни билан модданинг биринчи цисми диспозицияси «Гиёхвандлик воситалари» деган сузлардан кейин «уларнинг аналоглари» деган сузлар билан тулдирилди [16];

3. Узбекистон Республикасининг 2019 йил 3 декабрдаги УР^-586-сон ^онуни билан Жиноят кодекси махсус цисмининг моддалари матнидаги, жумладан 2511-модданинг 4-цисми санкциясидаги «энг кам ойлик иш хацининг» деган сузлар «базавий хисоблаш мицдорининг» деган сузлар билан алмаштирилди [17];

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

4. Узбекистон Республикасининг 2020 йил 21 июлдаги УР^-629-сон ^онуни билан модданинг биринчи кисми диспозициясидаги «Гиёхвандлик воситалари» деган сузлар «Дори препаратлари, гиёхвандлик воситалари» деган сузлар билан алмаштирилди [18];

5. Узбекистон Республикасининг 2021 йил 25 августдаги УР^-711-сон ^онуни [19] билан модданинг биринчи кисми куйидаги тахрирда баён этилди:

«Гиёхвандлик воситалари, уларнинг аналоглари ёки психотроп моддалар хисобланмайдиган кучли таъсир килувчи ёхуд захарли моддаларни утказиш максадида конунга хилоф равишда тайёрлаш, кайта ишлаш, олиш, саклаш, ташиш ёки жунатиш, худди шунингдек уларни конунга хилоф равишда утказиш ёхуд уларни утказиш максадида тайёрлаш ёхуд кайта ишлаш учун асбоб-ускуналарни тайёрлаш, олиш, саклаш, ташиш, жунатиш ёки утказиш, —

базавий хисоблаш микдорининг юз бараваридан уч юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёки бир йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд бир йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади»; иккинчи кисмининг санкцияси куйидаги тахрирда баён этилди: «беш йилдан етти йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади». учинчи кисмининг санкциясида назарда тутилган беш йилдан ун йилгача озодликдан махрум килиш жазоси етти йилдан ун йилгача этиб белгиланди.

Шунингдек, Жиноят кодексининг саккизинчи булими куйидаги мазмундаги атама билан тулдирилди:

«Кучли таъсир килувчи моддалар билан конунга хилоф равишда муомалада булишдаги ёки таркибида кучли таъсир килувчи моддалар мавжуд булган дори воситаларини рецепт буйича чакана реализация килиш тартибини бузишдаги куп микдор - тегишли давлат органи томонидан белгиланади».

Тадкик этилаётган нормага киритилган сунгги узгартириш ва кушимчаларга Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 6 сентябрдаги "Дори воситалари ноконуний айланишининг олдини олиш чораларини кучайтириш тугрисида" П^-4438-сон карори асос булди [20].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мазкур карор билан:

2019 йил 1 декабрдан бошлаб Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланадиган кучли таъсир килувчи моддалар руйхатига киритилган алохида дори воситалари буюм-микдор жихатдан хисобга олиниши лозимлиги ва уларнинг чакана реализацияси (берилиши) факат ижтимоий дорихоналар, шунингдек, гиёхвандлик воситалари ва психотроп моддаларни саклаш ва реализация килиш (бериш) фаолиятига лицензияси мавжуд булган дорихоналар томонидан амалга оширилиши;

кучли таъсир килувчи моддалар руйхатига киритилган дори воситаларини бериш учун ёзилган рецептлар дорихоналарда бир йил давомида сакланиши;

мулкчилик шакли ва идоравий мансублигидан катъи назар тиббиёт ташкилотларида беморга рецептли дори воситаларини белгиланган тартибда рецептни расмийлаштирмасдан тайинлаш такикланиши. МУ^ОКАМА

2020 йил 1 январдан бошлаб дори воситалари ва тиббий буюмларнинг реализация (бериш) жараёнини узлуксиз равишда видеога ёзиб олиш ва бир ой давомида видео-ёзувларни саклаш дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация килишдаги

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

лицензия талаби хисобланиши (цишлоц оилавий поликлиникалари ва цишлоц врачлик пунктлари худудида жойлашган дорихоналар ва уларнинг филиаллари бундан мустасно), мазкур талабнинг мунтазам равишда (бир йил давомида икки ва ундан ортиц марта) бузилиши лицензиянинг амал цилишини урнатилган тартибда тугатиш учун асос булиши белгилаб цуйилди.

Бундан ташцари, царорда белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш ва кучли таъсир цилувчи моддалар муомаласини хуцуций тартибга солишни такомиллаштириш мацсадида 2019 йил 27 сентябрь куни Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Узбекистон Республикасида кучли таъсир цилувчи моддалар муомаласини тартибга солиш тугрисида"ги 818-сон царори цабул цилинди [21]. Ушбу царорнинг:

1 -иловаси билан кучли таъсир цилувчи моддалар руйхати;

2-иловаси билан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Наркотик моддаларни назорат цилиш миллий ахборот-тахлил маркази цошидаги Кучли таъсир цилувчи моддалар руйхатига узгартириш ва цушимчалар киритиш буйича таклифларни тайёрлаш эксперт гурухи таркиби тасдицланди.

Ушбу царор билан тасдицланган кучли таъсир цилувчи моддалар руйхатида уларнинг 78 тури ва жиноий харакатни таснифлашда куп мицдор курсаткичлари белгилаб цуйилди.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 2 октябрдаги "Саноат ва радиация хавфсизлиги сохасидаги айрим фаолият турларини лицензиялашни ва рухсат бериш тартиб-таомилларини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 782-сон царори билан "Портловчи ва захарли моддаларни, уларни цуллаган холда материаллар ва махсулотларни, шунингдек, портлатиш воситаларини яратиш, ишлаб чицариш, ташиш, сацлаш ва реализация цилиш фаолиятини лицензиялаш тартиби тугрисида"ги Низом тасдицланди.

Мазкур Низомнинг 1-иловаси билан яратиш, ишлаб чицариш, ташиш, сацлаш ва реализация цилиш фаолияти лицензияланиши шарт булган портловчи ва захарли моддалар, уларни цуллаган холда материаллар ва махсулотлар, шунингдек, портлатиш воситаларининг руйхати тасдицланди. Унга кура, захарли моддалар руйхатига 11 турдаги моддалар киритилди.

^онунчиликка бир цатор узгартириш ва цушимчалар киритилганлиги, гиёхвандлик воситалари, уларнинг аналоглари ёхуд психотроп моддалар хисобланмайдиган кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритиш билан боглиц жиноят ишларини куриб чицишда суд -тергов амалиётида зиддиятли масалалар келиб чицаётганлиги сабабли 2021 йил 27 ноябрь куни Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритиш билан боглиц жиноят ишлари буйича суд амалиёти тугрисида"ги 33-сон царори цабул цилиниб, бу тоифадаги жиноят ишларини куриб чицишда амал цилиниши лозим булган тушунтиришлар берилди [22]. ХУЛОСА

Кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларнинг ноцонуний муомаласи ахоли саломатлигига жиддий хавф тугдириши билан доимий назорат марказида булиб келган.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Бу турдаги моддаларнинг конунга хилоф муомаласи учун турли даврларда узига хос жиноий такиб урнатилиб, замон ва вазият узгариши, бу турдаги жиноятларни содир этишнинг янги усуллари ва моддаларнинг янги турлари пайдо булиши натижасида жиноий жавобгарлик масалалари хам такомиллаштириб борилган.

Урганиш ва тахлил натижаларидан келиб чиккан холда кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларнинг ноконуний муомаласи учун жиноий жавобгарлик белгиланиши ва такомиллаштирилиб борилиши шартли равишда куйидаги учта боскичларга булиш мумкин:

1-боскич. Зардуштийлик акидалари амал килган даврлар (VII аср боши - XIX аср охирлари).

2-боскич. Ислом дини пайдо булган даврдан Чор Россияси томонидан Марказий Осиё босиб олгунига кадар булган давр (VIIаср боши - XIXаср охирлари).

Бу даврда шариатга кура инсониятга талофат етказадиган нарсалар савдоси билан шугулланиш, сотиш ва таркатишнинг хукми уларни тановул килишдан хам огиррок килиб белгиланди. Аллох таоло: "Мол-дунёларингизни ораларингизда нохак - харом йуллар билан емангиз!" (Бакара сураси, 188-оят) деб, инсонга зарар келтирадиган, исроф ва талофат етказадиган харом булган ботил ишлар билан топилган молларни емасликни буюрди.

Уз узидан маълумки, кучли таъсир килувчи ёки захарли моддалар одам саломатлигига зарар етказади. Шу сабабли, ^уръони Каримда келтирилган оятда аналогик жихатдан бундай моддалар истеъмоли ва муомаласи такикланди.

3-боскич. Туркистон улкасида Чор Россиясининг хукмронлиги урнатилишидан Совет Социалистик Республикалари Иттифокининг парчаланишига кадар булган давр (XIX асрнинг бошлари - XX асрнинг 20-90-йиллари).

Мазкур боскичнинг узини куйидаги кичик боскичларга булиш мумкин:

а) дастлабки боскичда квалификациянинг зарурий белгиси сифатида махсус субъект назарда тутилиб, дорихоналар ва ишлаб чикаришнинг масъул шахси, мураккаб фармацевтик препаратларни тайёрлаш учун мулжалланган аптека ёки фабрика, лаборатория ёки кимёвий заводнинг алохида булинмаси бошкарувчиси, хизматчиси, фармацевти, химик ёки урганувчиси, кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларни ишлаб чикариш, саклаш ёки фойдаланиш хукукига эга булган шахс томонидан бу турдаги моддалар билан муомалада булиш коидаларини бузганлик учун жавобгарлик назарда тутилди;

б) кейинги боскичда кучли таъсир килувчи ва захарли моддаларни бунга хукуки булмаган шахслар томонидан тайёрлаганлик учун жавобгарлик белгиланди;

в) урта боскичда жиноят предмети сифатида факатгина бир турдаги, яъни, кучли таъсир киладиган захарли моддалар назарда тутилиб, объектив томон харакатлари кенгайтирилди. Хусусан, таъкидланган моддаларни махсус рухсатсиз тайёрлашга кушимча равишда уларни саклаш, сотиб олиш ва сотиш хамда бундай моддаларни ишлаш, саклаш, бериш, хисобга олиш ва ташиш юзасидан белгиланган коидаларни бузганлик учун жавобгарлик белгиланди;

г) сунгги боскичда жиноят предмети сифатида наркотик модда хисобланмаган икки турдаги, яъни кучли таъсир килувчи ва захарли моддалар назарда тутилиб, квалификациянинг зарурий белгиси сифатида сотиш максади булиши лозимлиги

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

белгиланди. Шунингдек, объектив томон харакатлари кенгайтирилиб, цушимча равишда гайрицонуний ташиш ёки жунатиш, шунингдек сотиб олиш ёки жунатиш юзасидан белгиланган цоидаларни бузганлик учун жавобгарлик назарда тутилди. Шу билан бирга, норма санкцияси енгиллаштирилди.

Бундан ташцари, кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни талон-торож цилганлик учун жиноий таъциб урнатилиб, норманинг огирлаштирувчи таркиблари хам назарда тутилди.

4-боскич. Мустацил Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси цабул цилинишидан бугунги кунга цадар булган давр (1994 йил 22 сентябрдан хозирга цадар).

Бу даврда дастлаб кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни фацатгина цонунга хилоф равишда эгаллаганлик учун жавобгарлик белгиланди.

Кейинчалик кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддаларни цонунга хилоф равишда муомалага киритганлик учун алохида нормада жавобгарлик назарда тутилди. Мазкур нормада жиноят предмети хисобланган кучли таъсир цилувчи ёки захарли моддалар нафацат гиёхвандлик воситалари, балки, психотроп моддалар туркумига киритилмаган булишлиги, квалификациянинг зарурий шарти сифатида эса бундай моддаларни утказиш мацсади кузланган булиши лозимлиги назарда тутилиб, объектив томон харакатлари 1959 йилдаги Жиноят кодексининг 216-моддасига нисбатан янада кенгайтирилди. Хусусан, цушимча равишда бу турдаги моддаларни цайта ишлаш, олиш ёки уларни цонунга хилоф равишда утказиш, шунингдек шундай моддаларни олиш цоидаларни бузганлик учун, агар бу эхтиётсизлик орцасида уларнинг угирланишига ёки бошца тарзда жиддий зарар етказилишига олиб келганлиги учун жавобгарлик белгиланди.

Бундан ташцари, нормада жиноятнинг огирлаштирувчи таркиби ва жиноят предметининг мицдор курсаткичлари хам назарда тутилди.

Шу билан бирга, тадциц этилаётган норма жазо тури ва мицдорини купайтириш, жиноят предмети ва объектив томон харакатларига цушимчалар киритиш нуцтаи назаридан такомиллаштирилди.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

REFERENCES

1. X,. Бобоев. "Авесто"да жиноят ва жазо масалалари. Электрон манба. Кириш йули: https://proacademy.uz/postfiles/sets/eu/tt/index.html. (мурожаат санаси: 09.08.2022).

2. Тамакининг ухровий ва дунёвий зарарлари. Электрон манба. Кириш йули: https://islom.uz/maqola/1358 (мурожаат санаси: 15.06.2022).

3. Гиёхвандлик турига илинманг. Электрон манба. Кириш йули: https://www.bukhari.uz/?p=5568 (мурожаат санаси: 15.06.2022).

4. Ислам о преступлении и наказании. Электронный ресурс. Режим доступа: https://publications.hse.ru/pubs/share/folder/6lqo5hacx5/95813109.pdf (Дата обращения: 17.06.2022).

5. Чингизхан. Имперская идея. Электронный ресурс. Режим доступа: https://flibusta.site/b/459257/read (Дата обращения: 15.06.2022).

6. Угиллар, набиралар, цавм-цариндошлар, амирлар ва вазирларни жазолаш йули билан салтанатда интизом сацлаш хацида тузук. Электрон манба. Кириш йули: http://www.temurtuzuklari.uz/uz/clause/42 (мурожаат санаси: 15.06.2022).

7. Уголовное уложение. Электронный ресурс. Режим доступа: https:// upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/Code_of_criminal_law_of_Russia0/o2C_19 03.pdf?uselang=ru (Дата обращения: 17.06.2022).

8. Постановление НКЮ. Руководящие начала по уголовному праву РСФСР от 12.12.1919 г. Электронный ресурс. Режим доступа: http://museumreforms.ru/ node/13751 (Дата обращения: 17.06.2022).

9. Уголовный кодекс РСФСР 1922 г. Электронный ресурс. Режим доступа: https://nnov.hse.ru/ba/law/igpr/sov_gos/ugkod_22 (Дата обращения: 18.06.2022).

10. Шмелева Е.Г. Ответственность за незаконный оборот сильнодействующих и ядовитых веществ. Электронный ресурс. Режим доступа: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=11781896 (Дата обращения: 18.06.2022).

11. Узбекистон Совет Социалистик Республикасининг Жиноят кодекси. - Т.: УзССР Министрлар совети ишлар мудирлигининг босмахонаси, 1930. Б. 108.

12. Уголовный кодекс Узбекской ССР: С изм. и доп. на 1 окт 1988 г. / сост. Г. Абдумаджидов. - Т.: Узбекистан, 1988. С. 157-158.

13. Узбекистон Республикасининг 2004 йил 27 августдаги "Узбекистон Республикасининг айрим цонун хужжатларига узгартиришлар ва цушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-671-II-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/111453?ONDATE=29.09.2004 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

14. Узбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги "Узбекистон Республикасининг айрим цонун хужжатларига узгартиш ва цушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-389-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/2717325 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

15. Узбекистон Республикасининг 2018 йил 22 октябрдаги "Узбекистон Республикасининг айрим цонун хужжатларига жамоат хавфсизлигини таъминлашга царатилган узгартиш ва цушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-503-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/ru/docs/ 4011752 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

16. Узбекистон Республикасининг 2019 йил 3 декабрдаги "Мехнатга хак тулаш, пенсиялар ва бошка туловлар микдорларини аниклаш тартиби такомиллаштирилганлиги муносабати билан узбекистон республикасининг айрим конун хужжатларига узгартишлар киритиш тугрисида"ги УР^-586-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/4625125 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

17. Узбекистон Республикасининг 2020 йил 21 июлдаги "Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-629-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/4905547 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

18. Узбекистон Республикасининг 2021 йил 25 августдаги "Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-711-сон ^онуни. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/uz/d0cs/5601201?0NDATE=26.08.2021%2000 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

19. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 6 сентябрдаги "Дори воситалари ноконуний айланишининг олдини олиш чораларини кучайтириш тугрисида"ги П^-4438-сон карори. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/4501278 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

20. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 27 сентябрдаги "Узбекистон Республикасида кучли таъсир килувчи моддалар муомаласини тартибга солиш тугрисида"ги 818-сон карори. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/4532164 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

21. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 27 ноябрдаги "Кучли таъсир килувчи ёки захарли моддаларни конунга хилоф равишда муомалага киритиш билан боглик жиноят ишлари буйича суд амалиёти тугрисида"ги 33-сон карори. Электрон манба. Кириш йули: https://lex.uz/docs/5809125 (мурожаат санаси: 18.06.2022).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.