Научная статья на тему 'Понятие торговли людьми и ее социальная опасность'

Понятие торговли людьми и ее социальная опасность Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
277
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
торговля людьми / общественная опасность / человек / честь / достоинство / преступление / ответственность / наказание / организованная группа / предупреждение. / human trafficking / social danger / human / honor / dignity / crime / responsibility / punishment / organized group / prevention.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ниёзова Cаломат

В статье описывается концепция торговли людьми и ее социальные риски, в связи с чем анализируются мнения и комментарии ученых. В статье также анализируется Конвенция о борьбе с транснациональной организованной преступностью, принятая резолюцией 55/25 Генеральной Ассамблеи ООН от 15 ноября 2000 г. В статье также рассматривается концепция торговли людьми, которая включает угрозы применение силы или других форм принуждения, воровство, мошенничество, обман, злоупотребление властью или риск возникновения ситуации, получение согласия другого контролирующего или заинтересованного лица нанимать, транспортировать, передавать, скрывать или принимать людей с целью их эксплуатации в обмен на вымогательство. Эксплуатация человека основана на использовании проституции или других форм сексуальной эксплуатации, принудительного труда или услуг, рабства или сходных с рабством привычек, состояния свободы или сегрегации человеческих органов, тканей и (или) клеток. В статье также анализируются понятия «торговля людьми», «наем», «транспортировка», «сокрытие», «прием», предусмотренные Законом Республики Узбекистан «О противодействии торговле людьми» и статьей 135 Уголовного кодекса. Даны предложения и рекомендации по совершенствованию законодательства в этой сфере.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The concept of human trafficking and its social risks

This article describes the concept of human trafficking and its social risks. In this regard, the opinions and comments of scholars such as V.B.Shakin and Yu.M.Buryakn are analyzed. The article also examines the Convention for the Suppression of Transnational Organized Crime, adopted by UN General Assembly Resolution 55/25 of 15 November 2000. The article also deals with the concept of human trafficking, which includes threats or use of force or other forms of coercion, theft, fraud, deception, abuse of power or risk of a situation, or obtaining the consent of another controlling or interested person to hire, transport, hand over, conceal, or receive people for the purpose of exploiting them by means of extortion. Human exploitation is based on the use of other persons’ prostitution or other forms of sexual exploitation, forced labor or services, slavery or slavery-like habits, a state of liberty, or the segregation of human organs, tissues, and (or) cells. This article also discusses the concepts of «trafficking in human beings», «hiring», «transportation», «concealment», «acceptance» provided for in the Law of the Republic of Uzbekistan «On Combating Trafficking in Human Beings» and Article 135 of the Criminal Code and suggestions and recommendations are made to improve the legislation in this area.

Текст научной работы на тему «Понятие торговли людьми и ее социальная опасность»

UDC: 343.4 (042)(575.1)

Ниёзова Саломат

Тошкент давлат юридик университета «Жиноят хукуки, криминология ва коррупцияга карши курашиш» кафедраси профессори вазифасини бажарувчи, юридик фанлари доктори

ОДАМ САВДОСИ ТУШУНЧАСИ ВА БУ ЖИНОЯТНИНГ ИЖТИМОИй ХАВФЛИЛИГИ

Аннотация. Мазкур мацолада одам савдоси концепцияси ва мазкур жиноятнинг ижтимоий хавф-лилигига доир масалалар баён этилган булиб, олимларнинг бу борадаги фикр ва мулоуазалари тащил этилган. Мацолада БМТБош Ассамблеясининг 2000 йил 15 ноябрдаги 55/25-резолюцияси билан цабул ци-линган Трансмиллий уюшган жиноятчиликка царши кураш тугрисидаги конвенция уам таулил этилган. Шунингдек, мазкур мацолада куч билан таудид цилиш ёки куч ишлатиш ёхуд мажбурлашнинг бошца шаклларидан фойдаланиш, угирлаш, фирибгарлик, алдаш, уокимиятни суиистеъмол цилиш ёки вази-ятнинг цалтислигидан фойдаланиш орцали ёхуд бошца шахсни назорат цилувчи шахснинг розилигини олиш учун туловлар ёки манфаатдор этиш эвазига огдириб олиш йули билан одамлардан фойдаланиш мацсадида уларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки цабул цилиш каби одам савдоси концепцияси куриб чицилган. Одамлардан фойдаланиш бошца шахсларнинг фоуишалигидан фойдаланишни ёки улардан шаувоний фойдаланишнинг узга шаклларини, мажбурий меунатни ёки хизматларни, цулликни ёхуд цулликка ухшаш одатларни, эрксизлик уолатини ёхуд инсон аъзоларини, туцималарини ва (ёки) уужайраларини ажратиб олишни англатиши асосланган. Ушбу мацолада Узбекистон Республикаси-нинг "Одам савдосига царши курашиш тугрисида"ги цонуни ва ЖКнинг 135-моддаси диспозицияси-да назарда тутилган "одам савдоси", "ёллаш", "ташиш", "топшириш", "яшириш", "цабул цилиш" каби тушунчалар уам таулил этилган уамда бу борадаги цонунчилик нормаларини такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар берилган.

Калит сузлар: одам савдоси, ижтимоий хавфлилик, инсон, шаън, цадр-циммат, жиноят, жавобгарлик, жазо, уюшган гуруу, олдини олиш.

Ниёзова Саломат

и.о. профессора кафедры «Уголовное право, криминология и противодействие коррупции» Ташкентского государственного юридического университета, доктор юридических наук

ПОНЯТИЕ ТОРГОВЛИ ЛЮДЬМИ И ЕЕ СОЦИАЛЬНАЯ ОПАСНОСТЬ

Аннотация. В статье описывается концепция торговли людьми и ее социальные риски, в связи с чем анализируются мнения и комментарии ученых. В статье также анализируется Конвенция о борьбе с транснациональной организованной преступностью, принятая резолюцией 55/25 Генеральной Ассамблеи ООН от 15 ноября 2000 г. В статье также рассматривается концепция торговли людьми, которая включает угрозы применение силы или других форм принуждения, воровство, мошенничество, обман, злоупотребление властью или риск возникновения ситуации, получение согласия другого контролирующегоилизаинтересованноголицананимать, транспортировать, передавать, скрыватьили принимать людей с целью их эксплуатации в обмен на вымогательство. Эксплуатация человека основана на использовании проституции или других форм сексуальной эксплуатации, принудительного труда

или услуг, рабства или сходных с рабством привычек, состояния свободы или сегрегации человеческих органов, тканей и (или) клеток. В статье также анализируются понятия «торговля людьми», «наем», «транспортировка», «сокрытие», «прием», предусмотренные Законом Республики Узбекистан «О противодействии торговле людьми» и статьей 135 Уголовного кодекса. Даны предложения и рекомендации по совершенствованию законодательства в этой сфере.

Ключевые слова: торговля людьми, общественная опасность, человек, честь, достоинство, преступление, ответственность, наказание, организованная группа, предупреждение.

Niyozova Salomat

Acting Professor of the Department of Criminal Law, Criminology and Anti-Corruption, Tashkent State University of Law, DSc

THE CONCEPT OF HUMAN TRAFFICKING AND ITS SOCIAL RISKS

Abstract. This article describes the concept of human trafficking and its social risks. In this regard, the opinions and comments of scholars such as V.B.Shakin and Yu.M.Buryakn are analyzed. The article also examines the Convention for the Suppression of Transnational Organized Crime, adopted by UN General Assembly Resolution 55/25 of 15 November 2000. The article also deals with the concept of human trafficking, which includes threats or use of force or other forms of coercion, theft, fraud, deception, abuse ofpower or risk ofa situation, or obtaining the consent ofanother controlling or interested person to hire, transport, hand over, conceal, or receive people for the purpose ofexploiting them by means ofextortion. Human exploitation is based on the use of other persons 'prostitution or other forms of sexual exploitation, forced labor or services, slavery or slavery-like habits, a state of liberty, or the segregation of human organs, tissues, and (or) cells. This article also discusses the concepts of «trafficking in human beings», «hiring», «transportation», «concealment», «acceptance» provided for in the Law of the Republic of Uzbekistan «On Combating Trafficking in Human Beings» and Article 135 of the Criminal Code and suggestions and recommendations are made to improve the legislation in this area.

Keywords: human trafficking, social danger, human, honor, dignity, crime, responsibility, punishment, organized group, prevention.

Жахонда глобаллашувнинг тезлашиши, но^о-нуний миграция жараёнлари кучайиши, давлат-ларнинг щтисодий ривожланишидаги тафовут, ишсизлик ва ^ашшо^ликнинг усиши, "оммавий маданият" таъсири ортиши, трансмиллий жиноий ташкилотларнинг фаоллашуви натижасида одам савдосининг кулами кенгайиб, инсоният таравди-ёти ва хавфсизлигига тахдид солаётгани боис, унга ^арши курашишнинг хал^аро ва миллий ме-ханизмларини такомиллаштириш объектив зару-риятга айланди.

Муста^иллик йилларида мамлакатимизда одам савдосига ^арши курашишнинг узига хос миллий тизими яратилди. Жумладан, миллий ^о-нунчилик нормалари такомиллаштирилиб, одам савдосига ^арши курашиш буйича республика ва худудий идоралараро комиссиялар, одам савдоси жабрдийдаларига ёрдам бериш ва уларни химоя

^илиш буйича республика реабилитация маркази, ички ишлар органлари таркибида одам савдосига ^арши курашиш ва унинг профилактикасига оид тузилмалар ташкил этилди. Бунинг натижасида мамлакатимизда одам савдоси билан богли^ жи-ноятларнинг кескин камайишига эришилди.

Шундай булса-да, бу жиноятга ^арши ку-рашда жахонда одамга нисбатан конунга хилоф битимни амалга ошириш, гайри^онуний фаолият билан шугулланишга мажбурлаш сингари одам савдосининг янги шакллари учун жавобгарлик белгилаш, жабрланган ожиз ахволдаги шахслар, хомиладор аёллар ва болаларнинг манфаатларини жиноят-ху^у^ий воситалар ор^али мухофаза ^и-лишни кучайтириш, жиноятни фош этишда фаол хамкорлик ^илганларнинг жазосини енгиллашти-риш, мажбурлаш остида гайри^онуний фаолият-да иштирок этган жабрланганларни жазодан озод

килиш, етказилган зарарни ундириш, жиноят про-филактикаси механизмлари, хорижий давлатлар конунчилиги, халкаро хукук нормалари, миллий конун хужжатлари ва хукукни куллаш амалиёти билан боглик муаммоларнинг илмий ечимини то-пиш долзарб ахамият касб этмокда.

Бугунги кунда одам савдосининг усиши, улар-ни уюшган гурухлар, жиноий уюшмалар томони-дан узаро тил бириктирилган холда содир килиш холлари купаймокда. Жиноят ишлари буйича суд-лар томонидан курилган ишлар буйича хукмлар тахлили одам савдоси жиноятлари иштирокчи-ликнинг оддий иштирокчилик (15%), мураккаб иштирокчилик (45 %), уюшган гурух томонидан (25 %;), жиноий уюшма томонидан (15%) содир этилганини курсатади.

Конституциямизнинг 13-моддасида "Узбекистон Республикасида демократия умуминсоний прин-ципларга асосланади, уларга кура инсон, унинг ха-ёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади", дейилган. Уларнинг хукук ва эркинликлари дав-лат мухофазасида экани белгилаб берилган.

Узбекистонда одамлардан конунга хилоф тарзда фойдаланишга, уларнинг гайриконуний мехнат миграциясига ва одам савдосига карши курашиш юзасидан давлатимиз томонидан тадри-жий, аник чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Аммо бугунги кунда тез суръатлар билан ри-вожланиб бораётган уюшган трансмиллий жи-ноятчилик куринишларидан бири одамлардан конунга хилоф тарзда фойдаланиш ва одам сав-досидир [1].

Мазкур муаммо куп киррали булиб, унинг ечимини топиш хам куп киррали ёндашувни та-лаб килади. Одамлардан халкаро микёсда фой-даланиш учун уларни ёллаш, яъни одам савдоси деб аталадиган бу жиноят хам курол-ярог ва ги-ёхвандлик воситалари ёки психотроп моддалари билан боглик сердаромад жиноятларга ухшаш булиб, бу борадаги уюшган жиноий фаолият му-май даромад келтириши, амалга ошириш усулла-ри эса ута махфий ва хавфли экани билан ажра-либ туради.

Одам савдоси инсон, унинг шаъни, кадр-ким-мати, осойишта турмуши хамда келажагига тах-дид солаётган трансмиллий уюшган жиноятчилик куринишларидан бири булиб, узининг чегара бил-маслиги хамда гирдобига асосан ёшларни ва аёл-

ларни тортаётгани билан барчада катта ташвиш ва хавотир уйготмокда.

Шу уринда хукукшунос А. Шарофутдинов-нинг ушбу жиноятларни содир этилиши нафакат бир шахснинг шаъни ва кадр-кимматини поймол килади, балки у давлатимизнинг халкаро микёсда-ги обру-эътиборига хам катта путур етказади, [2] деган фикрларига кушиламиз.

Одам савдоси бугунги кунда энг катта глобал муаммолардан биридир. Хукукшунос М.А. Ража-бованинг фикрича, утган асрдан йигирма биринчи асрга трансмиллий ташкилий жиноятчиликнинг учта энг хавфли тури "мерос" булиб утди. Улар терроризм ва дин никоби остидаги зуравонлик, куч ишлатиш, яъни эстремистик, фундаментали-стик, сепаратистик хуружлар, наркобизнес ва энг сунггиси одам савдоси, траффик билан шугулла-нувчи йирик-йирик жиноятчи ташкилотлардир [3].

Келтирадиган даромади жихатидан дунёда учинчи уринда турадиган одам савдоси жинояти жахоннинг хар бир мамлакатида содир этила-ди. Шу боис, одам савдоси жиноятини аниклаш, ушбу жиноятни содир этганларни жиноий жа-вобгарликка тортиш оркали жазонинг мукаррар-лигини курсатиш, унинг олдини олиш, окибатла-рини имкон кадар камайтириш, одам савдосидан жабрланганларга нисбатан профилактик чоралар-ни куриш зарур хисобланади.

Одам савдоси жиноий фаолиятнинг ута хавфли ва шахсни тахкирловчи туридир. Тахкирланиш шунда намоён буладики, мазкур жиноят куллик-ка ухшаш шаклларда содир килинади. Бундан ташкари, инсонни эксплуатация килиш, товар сифатида сотиш, инсон омилидан фойдаланиш йули билан даромад орттириш билан богликлиги сабабли тахкирловчи мазмун касб этади.

Бундай фаолиятнинг инглиз тилидаги номи дунёнинг куп тилларига узгаришсиз утиб келган. Хусусан, халкаро жиноят хукукида жиноий фао-лиятнинг бу турига нисбатан "траффик" атамаси ишлатилади. Аслида "траффик" лотин тилидаги "traffiso" сузидан олинган булиб, дастлаб уни италияликлар муомалага киритган. "Траффико" итальянча "тижорат", "савдо" маъносида ишла-тилган [4]. Дастлаб бу атама "табак траффик" шаклида кулланилиб, тамаки савдоси, тамаки би-лан тижорат килиш маъносида ишлатилган. Шу суз узаги асосида траффикант, яъни савдо килади-ган дукон эгаси, дукондор сузи келиб чиккан [5].

Одам савдоси тушунчасига таъриф ва ушбу жиноят учун жавобгарлик Узбекистан Республи-каси Жиноят кодекси 135-моддасида берилган бу-либ, 2008 йил 17 апрелда "Одам савдосига ^арши курашиш тугрисида'ги ^онун ^абул ^илиниши муносабати билан ушбу модда Жиноят кодексига янги тахрирда берилди.

Бундан таш^ари, "Одам савдосига ^арши курашиш тугрисида'ги конунга узгартиш ва ^у-шимчалар киритилди [6].

2020 йил 17 августда "Одам савдосига ^арши курашиш тугрисида'ги ^онун янги тахрирда ^а-бул ^илинди.

Жиноят кодексининг 135-моддаси аввалги тахририда фа^ат эксплуатация ^илиш ма^садида алдаш йули билан одам ёллаш учун жавобгарлик назарда тутилиб, унда хал^аро ху^у^ий хужжат-ларда зикр ^илинган одамлар савдоси билан бог-ли^ булган жиноий ^илмишлар комплекси ^амраб олинмаган эди. Бу хол амалда фу^аролар эркин-лиги, шаъни ва ^адр-^имматининг тули^ мухофа-за ^илинишини таъминлай олмас эди. Шу боис, БМТнинг фохишаларни эксплуатация ^илиш ма^садида амалга ошириладиган одам савдоси тугрисидаги 1949 йилги конвенциясидан фар^-ли равишда, ЖКнинг 135-моддаси янги тахририда одамларни хар ^андай ма^садда эксплуатация ^илганлик учун ани^ жавобгарлик назарда тутил-ди [7].

Жиноят кодексининг 135-моддасида назарда тутилган одам савдоси жинояти - инсонларнинг озодлиги, шаъни ва ^адр-^имматига ^арши ^ара-тилган жиноятлардан биридир.

Одам савдоси одамни олиш-сотиш ёхуд одам-ни ундан фойдаланиш ма^садида ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки ^абул ^илиш - угир-лаш, зурлик ишлатиш ёки зурлик ишлатиш билан ^ур^итиш ёхуд мажбурлашнинг бош^а шаклла-рини ^уллаш ор^али, бир гурух шахслар томо-нидан олдиндан тил бириктириб, хизмат мав^е-идан фойдаланиб, жабрланувчини Узбекистон Республикасининг давлат чегарасидан олиб утиш ёки уни чет элда конунга хилоф равишда уш-лаб туриш, ^албаки хужжатлардан фойдаланиш, жабрланувчининг шахсини тасди^ловчи хужжат-ларни олиш, яшириш ёхуд йу^ ^илиб юбориш, киши аъзоларини кесиб олиш, бош^а кишига кучириш (трансплантация) каби харакатларини ^амраб олувчи ижтимоий хавфли ^илмишдир [8].

БМТ маълумотларга кура, 2014 йилнинг узи-да дунё буйича одам савдоси жиноятидан жабр-ланганларнинг 51%ини аёллар, 21%ини эркаклар, 20%ини вояга етмаган кизлар, 8%ини болалар ташкил этди [9].

БМТ Бош Ассамблеясининг 2000 йил 15 ноябрдаги 55/25-резолюцияси билан кабул килинган Трансмиллий уюшган жиноятчиликка карши курашиш тугрисидаги конвенцияда (маз-кур халкаро хужжат Узбекистон Республикаси томонидан 2001 йил 28 июнда ратификация ки-линган) эса одам савдоси тушунчасига куйидаги-ча таъриф берилган: "Одам савдоси - одамлардан фойдаланиш учун уларни ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ёки одамларни куркитиш асосида куч билан бошка воситаларни куллаш оркали ёки бошка мажбурлов воситалари, угирлик, товламачи-лик, алдов, хокимиятни суиистеъмол килиш, ёхуд мансаб мавкеидан фойдаланиб, сотиб олиш йули билан кулга киритишни англатади" [10].

Одам савдоси - бу алохида шахсни (ёки гу-рухни) ёллаш, уларни бир давлат чегараси доира-сида ёки чегарасидан ташкарига олиб кетиш билан боглик булган барча харакат ёки максадлар булиб, у уз ичига сотиш, сотиб олиш, топшириш, бундай харакатларни фойда куриш ёки шунчаки бундай шахсни кейинчалик алдаб ёки мажбурлаб (зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб), шунингдек, хизмат мавкеини суиистеъмол килиш йули билан ишлатиш максадида ушлаб туришни, шахсни хохишига карши холда кулчилик шарои-тида хак тулаш ёки туламаслигидан катъи назар, ушлаб туришни хам уз ичига олади [11].

Одам савдоси халкаро хамжамият томонидан инсон, оила ва жамият фаровонлигига хавф туг-дирувчи акт сифатида бахоланади [12].

Юкоридаги таъриф ва тушунчаларга кура, одам савдоси куйидаги хатти-харакатларни уз ичига олади:

а) одамлардан фойдаланиш максадида уларни жисмоний куч ишлатиш, рухий таъсир курсатиш, алдаш, фирибгарлик килиш йули билан угирлаш;

б) угирланган ёхуд алданган одмларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки кабул килиш;

в) шахснинг моддий кийин ахволга тушиб колганидан фойдаланган холда уни моддий ман-фаатдор килиш йули билан узига огдириб олиш;

г) одам савдосига кулай шарт-шароит яратиш мак-садида хокимият ваколатини суиистеъмол килиш;

д) одам савдосини амалга ошириш учун фохи-шалардан фойдаланиш;

е) болалар ва аёллардан одам савдосида фой-даланиш учун уларнинг якинларини (ота-онаси, хомий ёки васийлари, эри ёхуд хотини ёки бошка якин кариндошларини пул эвазига огдириб олиш;

ж) инсон органлари ёки тукималарини ажра-тиб олиш;

з) инсонни эрксиз ёки куллик холатига туши-радиган хатти-харакатларни содир килиш.

Одам савдоси деганда одамни олиш-сотиш ёки одамни экспулатация килиш максадида ёл-лаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки кабул ки-лиш тушунилади.

Олди-сотди тарикасидаги одам савдоси одам-нинг бир шахс томонидан бошкасига пул, бошка моддий кимматликлар (мулк), мулкий характерда-ги хизматлар, мулкий ёки пул шаклидаги карздан воз кечиш ва хоказолар сифатидаги хак эвазига бе-рилиши тугрисида ёзма ёки огзаки битим тузили-шини назарда тутади. Бундай куринишдаги одам савдосида одам кандай максадларда сотиб олин-гани (сотилгани) хукукий ахамият касб этмайди.

2008 йил 17 апрелдаги "Одам савдосига карши курашиш тугрисида'ги [13] конунда "одам савдо-си" тушунчаси "ёллаш", "ташиш", "топшириш", "яшириш", "кабул килиш" килмишлари (харакат шакли) холда берилган. 2020 йил 17 августдаги "Одам савдосига карши курашиш тугрисида"-ги конуннинг 3-моддасида "Одам савдоси - куч билан тахдид килиш ёки куч ишлатиш ёхуд маж-бурлашнинг бошка шаклларидан фойдаланиш, угирлаш, фирибгарлик, алдаш, хокимиятни суи-истеъмол килиш ёки вазиятнинг калтислигидан фойдаланиш оркали ёхуд бошка шахсни назорат килувчи шахснинг розилигини олиш учун тулов-лар ёки манфаатдор этиш эвазига огдириб олиш йули билан одамлардан фойдаланиш максадида уларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки кабул килиш. Одамлардан фойдаланиш бошка шахсларнинг фохишалигидан фойдаланишни ёки улардан шахвоний фойдаланишнинг узга шакл-ларини, мажбурий мехнатни ёки хизматларни, кулликни ёхуд кулликка ухшаш одатларни, эрк-сизлик холатини ёхуд инсон аъзоларини, тукима-ларини ва (ёки) хужайраларини ажратиб олишни англатади", дейилади.

Шу уринда одам савдосига оид хукукий хуж-жатларда учрайдиган айрим атамаларга тухтал-

сак. Одам савдосида куп ишлатиладиган узбек тилидаги "одамлардан фойдаланиш учун уларни ёллаш" деган юридик атама рус тилидаги матни-га тула мос деб булмайди. Хусусан, рус тилидаги тахрирдаги "эксплуатация" деган суз узбек ти-лида "фойдаланиш" сифатида ишлатилган. Фойдаланиш сузи лугавий маънода мехнатнинг би-рор бир фойдали тури билан ихтиёрий равишда шугулланишни англатади. Эксплуатация эса одам кучидан фойдаланиш, ишлаб чикариш воситала-ри эгаларининг бошкалар мехнати махсулотини узлаштириб олишига олиб келувчи мажбурий ишлатишдир [14].

Демак, "эксплуатация" деган суз "фойдала-ниш" сузидан маъно ва мазмун жихатидан мут-лако фарк килади. Шунинг учун мазкур жиноят тушунчасини узбек тилида ифода этишда, биз-нингча, "эксплуатация" сузини ишлатиш урин-ли. Зеро, Жиноят кодексининг "Атамаларнинг хукукий маъноси" деб номланувчи саккизинчи булимида одамлардан фойдаланиш бу "бо-шка шахсларнинг фохишалигидан фойдаланиш ёки улардан шахвоний фойдаланишнинг бошка шакллари, мажбурий мехнат ёки хизматлар, кул-лик ёки кулликка ухшаш одатлар, эрксиз холат ёхуд инсон аъзолари ёки тукималарини ажратиб олиш", деб берилган.

Бу борада "ёллаш" тушунчасига тухталиб утадиган булсак, куплаб юридик адабиётларда мазкур жиноят хакида суз юритилганда, айрим олимлар "одамларни ёллаш" тушунчаси урнига "одамлар контрабандаси" деган тушунчадан фой-даланганлар [15].

Бизнингча, "одамлар контрабандаси" деган тушунча тугри эмас, чунки ушбу жиноят предмети, хусусан, Жиноят кодекси 246-модда-сида курсатиб утилган. Унга кура, контрабанда предметига кучли таъсир килувчи захарли, захарловчи, радиоактив, портловчи моддалар, портлатиш курилмалари, курол-ярог, укотар курол ёки ук-дориларни, шунингдек, гиёхванд-лик воситалари ёки психотроп моддаларни ёки диний экстремизм, сепаратизм ва акидапараст-ликни таргиб килувчи материаллар киритилган. Шу сабабли биз инсонни бевосита бу жиноят предмети каторига киритишни тугри деб хисо-блай олмаймиз. Крлаверса, одам савдоси, яъни одамни олиш-сотиш алохида жиноий таркибни ташкил этади.

Россиялик хукукшунос олимлар томонидан одамларни эксплуатация килиш куринишида-ги жиноят турлича талкин килинади. Жумладан, В.Б. Шакиннинг таъкидлашича, бундай жиноят замирида одамни келажакда сотиш ёки шахвоний максадларга жалб килиш учун давлат худудидан конуний ёки гайриконуний тарзда олиб чикиш ётади [16]. Лекин биз ушбу фикрга кисман куши-ламиз, чунки ушбу турдаги жиноятлар юкоридаги холатлар билан бир каторда аксарият холларда жабрланувчининг ишончини суиистеъмол килган холда алдов йули билан содир этилади, алданган шахс нафакат шахвоний максадларда, балки маж-бурий мехнатнинг хар кандай турига жалб этили-ши мумкин.

Е.В. Евстифееванинг фикрича, "жабрланувчи-ни мажбурий мехнатга жалб килиш, шахвоний мак-садларда ёллаш, жисмоний ва рухий азоблаш кури-нишидаги харакатларнинг барчаси одам савдоси жиноятининг зарурий белгиси хисобланади" [17].

Ушбу таъриф хам тулик эмас. Чунки, бирин-чидан, одамларни келажакда сотиш авваламбор одамлардан эксплуатация килиш учун уларни жалб этгандан кейингина содир этилиши мумкин. Иккинчидан, хар доим хам ёлловчилар томони-дан ёлланган жабрланувчилар сотилавермайди, балки ёлловчиларнинг узлари томонидан хам жа-брланувчилар эксплуатация килиниши мумкин.

Узбек тадкикочиларидан И.Ю. Фозилов хам бу борада уз фикрини билдириб, Жиноят кодек-сининг 135-моддаси биринчи кисми диспозици-ясини "одамни эксплуатация килиш максадида ушлаб туриш" деган сузлар билан тулдиришни таклиф этади [18].

Бу борада суд амалиётидан мисол келтир-сак. Самарканд шахрида яшовчи фукаро Д. Узбекистон фукароларидан Туркияда шахвоний максадларда фойдаланиш ниятида фукаро Н. ва Б. билан гурух булиб, олдиндан узаро жиноий тил бириктирган. 2017 йил апрель ойи бошлари-да фукаро Д. телеграм ижтимоий тармоги орка-ли Наманган вилояти, Наманган шахри, 2/70-уй, 25-хонадонда руйхатда турувчи фукаро М. билан ёзишиб, унга Туркияда дугонаси Н. нинг фар-зандига караш билан шугулланиши мумкинли-гини айтган. 2017 йил 27 апрель куни фукаро М. Тошкент-Истанбул йуналиши буйича Туркияга учиб борганида уни Д. кутиб олиб, хак эвазига уз-галар билан шахвоний муносабатларга киришиш

учун фукаро Н ва Б. га топширган. Шунда фукаро Н. фукаро М. га тегишли булган фукаролик па-спортини ва Узбекистонга кайтиш авиачиптасини олиб куйиб, фохишалик билан шугулланиши-ни, хохламаса 2.200 АКШ доллари микдоридаги пулларни беришни талаб килган ва уни Истанбул шахрида жойлашган хонадонда конунга хилоф равишда ушлаб туриб, уриб-дуппослаб, зурлик ишлатиб ва зурлик ишлатиш билан куркитиб, 2017 йил 27 апрель кунидан 2017 йил 19 май ку-нига кадар мажбурлаб фохишалик билан шугул-лантирган [19].

Одам савдоси дея тавсифланадиган ижтимоий хавфли килмишнинг содир этилиши мураккаб, анча давом этадиган жараёндир. Жиноят халкаро микёсда уюшган жиноятчиликнинг алохида куриниши сифатида каралаётганини эътиборга оладиган булсак, терроризм, курол-ярог савдоси, агрессия, геноцид катори ижтимоий хавфлилиги юкоридир.

Ю.М. Бурякнинг фикрича, одам савдоси ак-сарият холларда уюшган жиноий гурухлар томо-нидан содир этилиб, халкаро мазмун касб этади. Улар томонидан бундай жиноятни содир этиш-нинг механизми ишлаб чикилган булиб, у куйида-ги куринишларга эга: 1) жиноят жабрланувчила-рини ёллаш; 2) уларни четга олиб чикиш учун ке-ракли хужжатларни расмийлаштириш; 3) давлат ичида ёки четга чикариш учун уларни кучириш; 4) ёлланувчиларни эксплуатация килиш усул-ларини куллаш. Ушбу усуллар куйидагилардан иборатдир: а) иктисодий жихатдан карам килиш; б) жабрланувчининг фукаролик паспорти ёки шахсини тасдикловчи хужжатларини олиб куй-иш; в) шахсий хукукларидан фойдаланишни такиклаш; г) тиббий курикдан утишини такиклаб куйиш; д) оила аъзоларини куркитиш ёки улар-га турли тазйиклар утказиш; е) ёлланган шахсга жисмоний ва рухий тазйик утказиш; ж) уни ич-килик ёки гиёхвандликка ургатиш; 5) уз давлати-га кайтариб юбориш ёки бошка ёлловчига сотиб юбориш [20].

Одам савдосининг ижтимоий хавфлилиги ва унинг Узбекистон миллий хавфсизлигига тахди-ди шундаки, хозирги даврда бутун дунёда, жум-ладан, Бирлашган Араб Амирликлари, Туркия, Малайзия, Бахрайн, Таиланд, Хитой, Исроил, хат-то океан ортидаги давлатларда хам одам савдоси билан шугулланувчи жиноий уюшмалар ёки жи-

ноий гурухларнинг жиноий фаолиятини амалга ошириш учун энг кулай йуллар мавжуд. Жиноий уюшма ва жиноий гурухлар уз олдига алдаш йули билан ёлланган, кейинчалик сотиб юборилган ва сотиб олинган инсонларни шахвоний хизматлар курсатишда, огир ишлаб чикаришларда, кишлок хужалигида текинга ишлашга мажбур килишни максад килиб куяди [21].

Бутун дунёда одам савдоси ва одамларни эксплуатация килиш учун уларни жалб килиш жиноятининг тобора усиб бораётгани бир ка-тор омиллар билан изохланади. Булар каторига савдо-иктисодий алокаларнинг глобаллашуви, аёлларнинг жамиятдаги ижтимоий-иктисодий вазияти ёмонлашуви, мазкур жиноят билан бог-лик бизнеснинг сердаромадлилиги, давлатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши сустлиги ва айрим холларда мансабдор шахсларнинг жиноят-чиларга хамтовок булиш холларини [22] киритиш мумкин.

Шахсни содир этган жинояти, унинг сабаби, жиноятчи шахси ва бошка холатлар хисобга оли-ниб, дифференциациялашган ва индивидуаллаш-ган жазони ижро этиш тизими самарали булиши мумкин. Дунёнинг куплаб давлатлари бундай тизимни аллакачон тушуниб етишган ва улар бундай усулни бир неча йилдирки муваффакият билан куллаб келишмокда. Жазони ижро этиш жараёнида жазонинг максадлари тула уз аксини топиши хам ута мухим масала хисобланади. Яъни бунда жиноят содир этган шахс, килмиши учун энг аввало жазоланиши, айни вактда тарбиялани-ши лозим. Жазо ижроси механизми шундай були-ши керакки, бунда ушбу хар иккала максад узаро муштарак ва хамоханг булмоги лозим [23].

Одам савдосининг яна бир ижтимоий хавфли томони шундаки, бу жиноий харакатлар нафакат бир давлат худудидаги жиноий гурухларнинг, балки халкаро жиноий уюшмаларнинг фаоллиги-ни оширади. Одам савдоси жинояти изчил, киска вакт ичида кичик ва таркок холдаги жиноий гу-

рухлардан ута жипслашган халкаро жиноий уюш-ма ва жиноий гурухлар ихтиёрига утади хамда тармокка айланган тарзда халкаро уюшган жино-ятчиликнинг усишига сабаб булади [24].

Одам савдоси учун жавобгарлик назарда ту-тилган хукукий механизмни такомиллаштириш юзасидан куйидаги фикрларимизни баён киламиз.

1) Узбекистон Республикасининг "Одам савдосига карши курашиш тугрисида"ги конунининг 3-моддаси туккизинчи кисмида "одам савдоси билан шугулланувчи шахс"га таъриф берилган. Бизнингча, ушбу тушунча тугри эмас, чунки шугулланиш деганда, биринчидан, муайян бир фаолият тури билан доимий ва конуний равишда шугулланиш тушунилади. Иккинчидан, жиноят-нинг бирор бир тури билан шугулланилмайди, балки амалга оширилади. Шу сабабли "одам савдоси билан шугулланувчи шахс" деган жумлани "одам савдосини амалга оширган шахс" деган ибора билан алмаштириш лозим.

Шунингдек, Жиноят кодекси 135-моддаси би-ринчи кисмида жиноятни айнан алдов йули билан содир этганликдаги усули киритилиши лозим, деб хисоблаймиз ва ушбу моддани куйидагича беришни таклиф этамиз: "Одам савдоси, яъни одамни олиш-сотиш ёхуд одамни ундан фойдала-ниш максадида алдов йули билан ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки кабул килиш".

Эътиборга олиш керакки, биз томонимиз-дан урганиб чикилган жиноят ишлари тахлили-га кура, аксарият холатларда жабрланувчилар ушбу жиноятга алдов йули жалб килинганлар. Яъни одам савдосини амалга оширувчи шах-слар томонидан алдов усули кенг кулланилган. ЖКнинг 135-моддасида жиноятнинг объектив белгиси сифатида алдов усули билан содир эт-ганликдаги холати эътиборга олинмаган. Лекин "Одам савдосига карши курашиш тугрисида'ги конуннинг 3-моддасида жиноятнинг алдов ва фи-рибгарлик йуллари билан содир килиниши назар-да тутилган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Руководящие принципы по пересмотру законодательства против торговли людьми. ОБСЕ // Обзорная конференция ОБСЕ: ОБСЕ// БДИПЧ./ Украина, 2001. - С. 23.

2. Шарафутдинов А.О. О работе, проводимой МВД в сфере борьбы с вербовкой людей в целях их сексуальной и иной экплуатации. Проблемы, связанные с трафиком людей // Материалы научно-прак-тичекой конференции на тему. «Международно-правовые прблемы борьбы с торговлей людьми». Т., 2006. - 15 б.

3. Ражабова М. Инсон шаъни конун химоясида // Халк сузи. 2008 йил, 28 март. - № 62.(4472).

4. Ражабова М.А. Жиноий жазоларни либераллаштириш: илмий-амалий тахлил. - Т.: Адолат, 2005. - 89 б.

5. Немис тилининг изохли лугати. Иулдош Парда таржимаси. - Т., 2002. - 48 б.

6. Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси палаталари Ахборотномаси, 2008 йил, № 4, 190-модда; 2017 йил, № 9, 510-модда; 2019 йил, 2-сон, 47-модда, 5-сон, 267-модда.

7. Рустамбоев МД. Одам савдоси. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2009. - 14 б.

8. Рустамбоев М.Д Одамлар савдоси учун жавобгарлик тугрисидаги масала юзасидан. Рисола. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2008. - 6 б.

9. Human Rights and Human Trafficking United Nations New York and Geneva, 2014.

10. Инсон хукуклари буйича халкаро шартномалар. Туплам. - Т. Адолат. 2004. - Б. 227. Sally W/ Stoeker. The Rise in Human Trafficking and the Role of Organized Crime // Demokratizatsiya. Vol. 8, -No 1. Winter 2000.

11. Долголенко Т. Уголовная ответственность за торговлю людьми. Уголовное право. - 2004. -№ 2. - С. 23-25.

12. Одамлар савдоси ва фохишабозликнинг учинчи шахслар томонидан ишлатилишига карши курашиш тугрисидаги конвенция. Инсон хукуклари буйича халкаро шартномалар. Туплам. - Т. Адолат.

2004. - 227 б.

13. Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами, 2008 й., 16-сон, 118-модда; 2017 й., 37-сон, 978-модда; К^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.05.2019 й., 03/19/542/3177-сон.

14. Ражабова. М.А. Жиноий жазоларни либераллаштириш: илмий амалий тахлил. - Т.: Адолат,

2005. - 97-98 б.

15. Лунев В.В. Преступность ХХ века. Российская академия наук. Институт государства и права. Москва. - 2006. - С. 596-601.

16. Шакин В.Б. Понятие криминальной эксплуатации людей. Криминальная эксплуатация в уголовном законодальестве России // Сибирский юридический вестник. - 2001.- № 3. - С. 74.

17. Евстифеева Е.В Теоретичекие проблемы уголовно-правовой ответственности за торговлю людьми: Дис...канд. юрид. наук.-Саратов, - 2002. - С. 95.

18. И.Ю.Фозилов. Одам савдосига карши курашнинг жиноят-хукукий ва криминологик жихатла-ри. Юрид. фан. док. дис. - Т., 2016. - 76 б.

19. Жиноят ишлари буйича Самарканд шахри суди архивидан. - 2017. - №-1-1032/17-жиноят иши.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

20. Буряк Ю.М. Торговля людьми и борьба с ней. Дис.канд. наук. В., 2005. - С. 13.

21. Овчинский В.С. Основы международного сотрудничества в борьбе с организованной преступностью. Следователь. - № 9. 1999. - С. 44-47.

22. Проблемы опасности, которые создает организованная транснациональная преступность в различных регионах мира. Справочный документ. Всемирная конференция на уровне министров по организованной транснациональной преступности. Неаполь, 21-23 ноября 1994. - С. 26.

23. Салаев Н. Жиноий жазо: ижтимоий-фалсафий тушунишга уриниш ёки асрларни кийнаган муам-мо. Cборник республиканской научно-практической конференции на тему: "Вопросы совершенствования уголовного законодательства Республики Узбекистан". - Т.: ТДЮУ, 2017 - Б. 33.

24. Хомяков Н.Г. Противодействие торговле людьми и преступлениям в сфере нравственности подразделениями уголовного розыска МВД России // Предупреждение траффика: законотворческий и правовой аспекты. Российский и международный опыт: Тез.докл. - Челябинск., 2006. - С. 26-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.