CC BY
184INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
KOVRAK OSIMLIGINING FOYDALI XUSUSIYARLARI VA UNINGYETISHTIRISH TEXNALOGIYALARI Malikova Ayzada Raxmatovna
Biologiya fanlari boyicha falsafa fanlari doktori (PhD) Professor
Navoiy Davlat Pedagigika Insitituti, Navoiyayzadach@gmail.com Boyirova Nilufar Lutfullayevna Navoiy davlar Pedagogika Insitituti, Tabiy fanlar fakulteti "Biologiya o'qitish metodikasi " 4- kurs talabasi. Navoiy Nilufarlutfullayevna@gmail.com Hamidullayev Fatxulla Lutfulla o'g'li Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat Texnika Universiteti "Biotexnalogiya'' kafedrasi 2- kurs talabasi hamidullayevfatxulla@gmail.com
https://doi/org/10.5281/zenodo.7213542
Annotatsiya. Ushbu maqola Respublikamiz xududida o'tgan asrda iqlimlashtirilgan,dorivorlik va oziq-ovqat ahamiyatiga ega Kohiston kovragi va sassiq kovrak turlarini sistematikasi, kelib chiqish turlari geografik tarqalishi va bioekologiyasini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqot natijalaridan biridir.Bu o'simlikning ildizi guli poyasi va meva tanasi shifobaxsh xususiyatiga ega.Uning shirasi tarkibidagi modda yuqori fiziologik faoliyatga ega moddalar mavjud.
Kalit so'zlar: biofaol birikma ko'histon kovraki,sassiq kovrak polisaxarid moddalar,xavfli o'smalar, Abu kabr,yelim smola,surinkali diareya,sariq kasallik,alopesiya, ПОЛЕЗНЫЕ СВОЙСТВА КОВРАКА РАСТЕНИЯ И КОММУНАЛЬНЫЕ ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ
Аннотация. Настоящая статья является одним из результатов исследований, посвященных изучению систематики, географического распространения и биоэкологии акклиматизировавшихся на территории нашей республики в прошлом столетии видов ковра кохистан и ковра сасик, обладающих лекарственными и пищевая ценность.Корень этого растения - цветок.Стебель и плодовое тело обладают целебными свойствами.Его сок содержит вещества с высокой физиологической активностью.
Ключевые слова: биоактивное соединение кохистан ковраки, полисахариды вонючей ковраки, опасные опухоли, абу кабр, клей деготь, хроническая диарея, желтуха,
алопеция.
USEFUL PROPERTIES OF KOVRAK PLANT AND UTILITY PRODUCTION TECHNOLOGIES
Abstract. This article is one of the research results devoted to the study of the systematics, geographical distribution and bioecology of the species of Kohistan carpet and sassik carpet, which have been acclimatized in the territory of our Republic in the last century, have medicinal and food value. The root of this plant is the flower stem and The body of the fruit has healing properties. The substance in its juice contains substances with high physiological activity.
Key words: bioactive compound kohistan kovraki, stinky kovraki polysaccharides, dangerous tumors, Abu kabr, glue tar, chronic diarrhea, yellow disease, alopecia
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
O'zbekiston Respublikasi Prizidentining 2018-yil 20-martdagi "Respublikada kovrak plantatsiyasiyalari tashkil etish va ularning xom ashyosini qayta ishlash hajmlarini ko'paytirish hamda eksport qilish chora tadbirlari to'g'risida" PQ -3617 qarorori asosida kavrak plantatsiyalarini tashkil etish va ularning xom ashyosini qayta ishlash uyishmasi tashkil etilgan.
Kovrak (Ferula) ziradoshlar va soyabonguldoshlar oilasiga mansub ko'p yillik o'tlar turkumi hisoblanadi. Kovrakning yer yuzida 160 dan ortiq turlari,O'rta Osiyo respublikasida 104, mamlakatimizda esa 50 turi uchraydi
Kuhiston kovragi kabi turlari ishlatiladi.Sassiq kovrakning bo'yi lmetr yo'g'on ichi kovak yuqori qismi shoxlangan.Poyalari maydaroq ketma ket joylashgan erta bahorda gullaydi.mevasi 2bo'lakli o'sadi . Ildizidan olinadigan yilim smoladan astma va bazi nerv kasalliklarda ishlatiladigan dori tayyorlanadi. Malumki, dunyo miqiyosida farmasevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% dorivor o'simliklar xomashyosidan bo'lgan talabni keskin oshishiga sabab Sassiq kovrak "anjudan" nomli o'simlikning shirasi bo'lib misrda uni abu kabir deb atashadi.Eng sifatli kovrak yilim smolasi bu qizil, kuchli xidi (sarimsoq piyoz kabi) bor kovrakdir. Bazilar ana shu xidi sabbabli xush ko'rishmaydi. Boshqa kovrak turlarini bundan ham kuchli noxush xidi bo'ladi . Kovrak o'ziga tortish xisiga ega bo'lib go'sht xajmini kichraytiradi va uni titkilab tashlaydi . Boshqa daraxt shiralariga nisbatan uning tabiati eng issiq va eng siyrak shuning uchun u kuchli so'rish tasiriga egadir.
Kovrakning foydasi judayam ko'p.Qadimda odamlar eng kop uning bazi foydali tomonlari xaqida yaxshi bilishgan, qolgan foydasi xaqida esa diyarli xech qanday ma'lumot yo'q.Sassiq kovak shilimshiq chiqadigan balg'am tashlatadigan ta'sirga ega ko'krak qafasini tozalab ovozini tiniqlashtiradigan agar uni suvda etitib ichsa xirillagan ovoz ochiladi bundan tashqari u surunkaliyo'tal va xronik ovoz xirillashishga qarshi yordam beradi. Zaharga qarshi dori kovrak davo xisoblashadi .Kovrakni zahar tasirida qarshi ximoya sifatida ichish mumkin.
Shuningdek zaxarlangan o'q uchi yetkazgan ochiq jaroxatlarga xam uni surib zaxar tasirini yo'q qilish mumkin , chayon chaqqanda esa uni iliq o'simlik moyiga qoshib aralashtirib chaqqan joyga surtish kerak. Kovrak ko'rish qobilyatini yaxshilaydi, katarakta ko'z kasalliklari va shishlarini davolaydi. Agar tez -tez yoshlansa ko'zyoshlarni oldini oladi, davolaydi, Agar uni yimirilgan tishga qo'ysa u o'g'riqni oldini oladi.U quloq og'riqlarini, quloqning yiringlashshi, karlik, quloqning shang'illashini davolaydi- bu uchun uni moyda qaynatib quloqqa tomizish shart. Kovrak artitit va bo'g'im og'rig'ini davolashda yordam beradi. U asab kasalliklarini davolashda samarali vosita xisoblanadi .
Masalan yuz falaji bor bemorlarda uni yuz terisiga surtib singdirmoq kerak.oddiy falajlik va bel og'riqlarida asablar zaiflashganda ham yordam beradi agar uni suyuq dori sifatida ichsa yoki malham dori sifatida surtsa son boldirlarga og'riqlarni bartaraf etadi.
Sassiq kovrak qonni tozalaydi va bezgakni yo'q qiladi ichga qabul qilganda kovrak boldirlarni chiqaradi qorin bo'shlig'ida turib qolgan qonni tozalaydi. Kovrakni juda ko'p ajoyibotlari bor ,sanchiqlarni yoq qiladi surunkali deariyada aziyat chekayotgan bemorlar uni 2 gr miqdorda tanovvul qilib dardlaridan qutilishlari mumkin ichaklardagi yaralarni davolashda yordam beradi ichdagi qurtlarni chiqaradi.
Bundan tashqari, u jigar va oshqozon uchun ham foydalidir . U ichki shishlarni jumladan zararli suyuqliklarni so'rishda yordam beradi. Istiqso sariq kasali bor bemorlarda taloq shamollashini davolaydi .va organizimda ushlanib qolgan zararli bug'larni (bod va suyuqlik
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
zarrachalarini chiqartiradi. Bavosilni yo'q qilishda ham yordam beradi , yani uni kichraytirib quritadi. Xeltit siydik haydovchi vositahisoblanadi. Agar uni qalampirga aralashtirib yesa u to'xtab qolgan siydikni chiqaradi..Hindistonliklar jinsiy quvvatni oshirish uchun undan turli usullarda foydalanadilar.
Turli xil xafli va qattiq bo'lib qolgan o'smalarni yo'q qilishda ko'maklashadi.Xozirgi kunda tibbiyot saraton va boshqa kasalliklarni davolashda kovrakdan foydalanib kelmoqda va bu yaxshi natejalarni berib kelmoqda .
Kosmitalogiya soxasida undan temiratki sepkil so'gal va chandiqlarni yo'q qilishda keng ko'lamda foydalaniladi. Alopesiya (soch to'kilishi ) da esa u istimol sirkasiga aralashtirilib qo'llaniladi
Vazirlar Mahkamasi qaroriga ko'ra ,Shuhrat SHavkatovich Xurramov Kavrak yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasining raisi qilib tasdiqlanadi . Rustam Dunayevich Yakkabuv Kavrak yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasining raisining o'rinbosari etib tasdiqlandi. Joriy yilning mart oyi oxirlarida respublikada Kovrak plantatsiyasi tashkel etish va ularning xom ashyosini qayta tashkel etish ; hajmlarini ko'paytirish hamda eksport qilish chora tadbirlari to'g'risida Prezident qarori imzolandi .
Qarorga ko'ra tashkel etilgan Kavrak yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasi , shu jumladan kavrak plantatsiyasini tashkel etuvchilarga plantatsiya tashkel etish vax om ashyo yetishtirish yuzasidan metodik yordam ko'rsatish va tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug'ullanadi.
Kovrak elim -smolasi xalq tabobatida o'pka sili ,o'lat, zaxm, ko'k yo'tal, tish og'rig'I,asab va boshqa kasalliklarni davolash uchun hamda quvvat beruvchi, balg'am ko'chiruvchi , tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladigan va ko'pgina davlatlar farmakologiyasiga kiritilgan. Sharq mamlakatlarida Eron, Pokiston, avg'oniston va Hindiston kovrak shirasi va ildizi oziq ovqat sanoatida ziravorlar sifatida kosmetika sanoatida keng ko'lamda ishlatiladi.
Xamyonbop o'simliklardan serdaromad bo'lish usulidan keng ko'lamida foydalanilmoqda Kovrak respublikamizda - Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Jizzax va Navoiyda ham keng tarqalgan hamda Qoraqalpog'istoning qumli cho'llar va adrlarida keng tarqalgan yelim smola asosan Sassiq kovrak turidan olinadi
O'simlikning bemor organezimiga ijobiy tasir beruvchi biologik faol modda hisoblanadi .o'simlikning bargi, guli, po'stlog'i, mevasi, shirasi va boshqa qisimlaridan foydalaniladi .
Ibn Sino bobomiz bu o'simlikka shundat ta'rif bergan. Kovrak urug'ining qaynatmasi 3 maxal 50 gr ichilsa suti ko'payadi gepatit kasalligi tuzatiladi deb olingam shirasiga anjir qo'shib yeyilsa gepatet kasalligi tuzatiladi deb aytishgan .
O'zbekistonda 1kg kovrak urug'i 200$ ga baholanadi .Bu o'simlik ekilgandan keyin 8oydan 5 yilgacha ildizi qalinlashadi .va keyin undan bemalol foydalana olamiz o'simlik shirasidan yelim shirasidan farmasevtikadan keng foydalanib kelinmoqda
Hindiston davlatiga eksport qilinganda ular dori darmon va ziravorlar tayyorlashda keng foydalanilmoqda 1 gektar maydon uchun 200$ va 250$ dollorga urug' sotib olib 1 gektar maydonga ekilganida 100.000$ daromad ko'riladi.
Kovrak yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasi O'zbekistonda quyidagilar:
1. Shifobaxsh dorivor o'simliklarni yetishtirish va qayta ishlash markazi .
2. Surxondaryo MCHJ.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
3. Qarshi eksport emport beznes MCHJ .
4. Kovrak yetishtiruvchi va eksport qiluvchi xo'jalik yurituvchi subyektlar.
Aholi o'rtasida kavrak o'simligining keng iste'molini yo'lga qo'yish, yetishtirish va eksport qilish bilan shug'ullanadigan subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish takliflarini qayta korib chiqish kerak hamda ko'proq targ'ibot ishlarini amalga oshirish talab etadi Qolaversa, sotuv bozorlarini kengaytirish maqsadida marketing tadqiqotlarini olib borish, tabiiy hududlarda o'suvchi kavrak turkumi vakillarini asrab-avaylash, klaster va kooperatsiyalarni tashkil qilish kabi masalalarda tadbirkorlar bilan hamkorlik asosida yo'lga qo'yish kerak
REFERENCES
1. OrifXonova M Toshkent, Fan nashriyoti. 2019 - yil 345- bet
2. Guinness book of records progress ,1991 Indiana University .2009
3. Internet manbalari
4. https://t.me/Fanlar Akademiyasi
5. https://uz.m.wikipedia.org
6. https://uzpharmagency.uz//xs.uz
7. https://www.uz nature.uz
