CC BY
760
УДК 37 Д.О. KAРИМОВA
ББК 74.268.1Точ
КОР БО MATH^OH TAXACCyCH ДAР ДAРCXOИ ЗAБОНИ ТОНИКИ
Вожа^ои калиди: забон,матни таxаccycй,иcтилощоти таxаccycй,тадpиc, ycyли даpc,вожаxlои и^гибой
Забо^о нишони идpок ва маъpифат мешyмоpанд, ки ин даp хакикат дypycт аcт. Даpачаи cавод, дониш, чахонбинии мyтаxаccиc, аклy xиpад таваccyти забон, маданияти нутк ва таpзи каломи у аëн мегаpдад, зеpо забон бо шyypy тафаккypи иншн pобитаи зич доpад, на танхо мухтавои фикpy андешаи каc даp забон ва ба воcитаи забон ифода мегаpдад, балки чахонбинй, фаpxанг, маданият, одоби xаp фаpд аз таpзи баëнаш муайян каpда мешавад. Сатхи коpдонй ва маданияти коpбаpии мyтаxаccиcони шх,ах,ои гуногун аз cатx,и забондонии онон муайян мегаpдад. Каломи мyтаxаccиcи xyби доpои маълумоти олй, хамеша пypмаънй, навиштачоташ дакику cаpеx бояд бошад, зеpо даp мавpиди мувофщ бо pиояи меъëpxои лугавию гpамматикй калимаву ибоpаxоpо ба ^p мебаpад. Аз ин чост, ки омузиши забони модаpй (точикй) бо xатми мактаби миëна xотима наëфта, даp мактабхои олй идома меëбад.
Бино ба талаботи Стандаpти таълими забони точикй, макcад аз омузиши даpcxои забон даp мактабхои олй такpоpи маводи лекcикию гpамматикй даp макотиби тах^ло™ умумй омyxташyда нест, балки забономузй даp макотиби олй идома мегаpдад.
Таълиму тадpиcи забони точикй чанбаи ичтимоию xyкyкиpо низ доpоcт, ки он ба и^ои Конунхои Ч,yмxypии Точикистон маpбyт аст. ^онуни Ч,ум^урии Тон икистон «Даp боpаи забони давлатии Ч,yмxypии Точикистон» талаб менамояд, ки коpгyзоpй даp хамаи муа^тоахои чи давлатй ва чи гайpидавлатии кишваp ратман бо забони давлатй (точикй) cypат бигиpад.
Мухтавои даpcxои забони точикиpо даp факултахои гайpифилологй маоъалахои зеpини забоншинош ва маx,оpатy малакаи cyxанваpй ташкил менамояд:
1) маеъалахои аcоcии назаpия (мyxтаcаp) ва амалияи маданияти нутк маpбyт ба калимаcозй, иcтеъмоли калима, ибоpаоpой, чумлабандй ва меъëpxои талаффузи cаx,еx;
2) коp бо матни алокаманд бо макcади инкишофи нутки мypаттаб;
3) аз баp каpдани коидахои имло (мушкилоти имлои я^ф^ои cадонокy xамcадо, коидахои аз cатp ба cатp кучонидани киcми калима, имлои дах хи^аи нутк);
4) мавpидxои иcтифодаи аломатхои китобатй;
5) маеъалахои маpбyт ба ycлyби забон ва шаpxи мyфаccали ycлyби илмй бо макcади ошно ва омода каpдани донишчyëн ба омузиши матнхои таълимии таxаccycй;
6) хоодл каpдани маходату малакаи коpбаpй бо фаpxангномаxои лингвиcтй ва энcиклопедй;
7) даp заминаи талаботи маданияти xyччатнишpй ошно намудани донишчyëн бо назаpия ва амалияи таълифи cанадx,ои pаcмй.
Даp мачмуъ, хдмаи ин бандхои фаъолияти таълиму тадpиc ба афзоиши хи^и даpки меъëpxо ва назокати забон, инкишофи маданияти нутки шифохдю xаттй, маxоpат ва малакаи коp бо лугатхои шхавй ва энcиклопедй, шиношй бо мохият ва pаванди ^px^ илмию тадкикотй, фаpxанги Xyччатнигоpй pавона гаштаанд.
Яке аз мyxимтаpин талаботи Стандаpти давлатй «аз pyйи ^тишо-и донишчyëн таълим додани фанни «Забони точикй» буда, даp ин талабот аcоc ва мохияти таълими фан ифода гаpдидааcт. ^абл аз хама, даp назаp бояд дошт, ки даpcxои забономузй ба чуз маъpифати илми забон ва ташаккули маданияти нутки шифохию xаттй бояд даp таълими фанхои таxаccycй, ба ибоpаи дигаp, аз баp каpдани аcоcxои илмхои маpбyт ба иxтиcоcи донишчyëн мycоидат намояд.
Чунонки тачpиба нишон медихад, мyxимтаpин ваcилаи ба вучуд оваpдани pобитаи маcъалаxои забоншиноcй бо таxаccycи донишчyëн матн мебошад. Ш^хи маcъалаxои назаpияи илми забон бо матн аcоc ëфта, аз чониби дигаp, мазмуну мухтавои маълумоти таxаccycй низ аз матн баpмеояд. Аз ин нуктаи назаp матнхое, ки даp вакти таълими забони точикй истифода мегаpданд, манcyб ба забон ва ба татиш^ донишчyëн мебошанд.
Матнхои вобаcта ба забон тавpе интиxоб ва гyзоpиш ëфтаанд, ки доpои далелхои забонй буда ва даp айни замон доpои ахамияти бyзypги таpбиявй хдстанд. Бо ин ма^ад матнхои пypмазмyнy шавковаp аз оcоpи адибони маъpyфи клаccик Рудакй, Фиpдавcй, Аттоp, Румй, Низомй, Саъдй, Х^илолй, Сино, Ч,омй, Fании Kашмиpй, Мухаммади Хичозй, Унcypалмаолии Kайковyc, Х^айн
Воизи Кошифй, аз каламкашони машхури муосири точик Садриддин Айнй, Мирзо Турсунзода, Ч,алол Икромй, Сотим Улугзода, My ъмин ^аноат, Лои; Шералй, Абдулхамид Самадов, Бозор Собир, Мухаммадч, он Шакурй ва дигарон интиxoб шудаанд. Ба сифати матн инчунин насихатномахои бузургон, x^oë™ латиф, нанду андарзхо ва зарбулмасалу маколхоро мавридшиносона ба кор бурдан низ ба максад мувофик аст. Масалан:
Одоби сухан гуфтан
Бидон, ки шарафи одамй ба гуфтор аст. Хдр ки ба одоби cyxан риоя накунад, аз ин шараф бебахра мемонад. Сyxан бояд бамаврид ва бамаънй бошад, вагарна xoмyш будан бехтар аст.
Агар нурсанд, ки одоби гуфтор чанд аст, бигуй хашт аст. Якум, ин ки cyxан бомаврид гуяд. Дуюм, ба лутф ва нармй cyxан гуяд. Сеюм, дар ва;ти гуфтор xандoнруй бошад, на туршруй. Чорум, малоли xoтири шунаванда нагардад. Панмум, cyxани манфиатнок гуяд. Шашум, носанмида cyxан нагуяд. Хдфтум, миëни cyxани касеро набурад. Хдштум, аз хад биcëр cyxан нагуяд. Агар нурсанд, cyxани нок кадом аст? Бигуй: cyxане, ки ба дигарон фоида орад. Агар нурсанд. Сyxани бад кадом аст? Бигу: cyxане, ки зараровар бошад (8,77-79).
Масалан, ба сунориши маш;и зерин назар меафканем:
Панду андарзхои ниëгoнрo аз ëд ва маънидод кунед:
1. Се чизро нешаи xyд бояд кард: дил ба даст овардан, ба хама кас некуй кардан, дар ободонй кушидан.
2. Чахор чиз далели саодат аст: кавли дуруст, тавозуъ дар хама хол, саъй дар касби халол, аз сифла умед надоштан.
3. Чахор чиз далели бузургист: илмро азиз доштан, бадро ба некуй дафъ кардан, xашмрo фуру xyрдан ва чавоб ба савол додан.
4. ^адри се чизро се тоифа донанд: кадри чавонй - нирон, кадри сихатй- беморон ва кадри неъмат-мухточон.
^исмати дигари матнхо мансуб ба татисоси дoнишчyëн бояд бошанд, ки аз китобхои дарсй ва дастурхои таълимии ин татисосхо интиxoб гардидаанд. Принсинхои интиxoби матнхо чунинанд: Матн бояд:
1) дорои мазмуни мукаммал буда, афкори алокамандро ифода намояд;
2) аз мафхум ва истилохоти сохавй барxyрдoр бошад;
3) мавобгуйи талаботи меъëрxoи забон бошад.
Дар таълими масъалахои забон омузгорро зарур аст, ки бо матни умумимаърифатй махдуд нашуда, ба матнхои таxаccycй низ руй орад. Масалан, ва;те ки cyxан аз калимасозй, роху усулхои coxтани ибора, чойи аъзохои хумла, талаффузи сарех, оханги баëн, ;оидахои имло ва ë мав;еи аломатхои китобат меравад, мисолхоро аз матни таxаccycй овардан низ мумкин аст. Дар ин маврид дар донишм^н феълан тасаввуроте хосил мегардад, ки хамаи ;оидаву ;онунхои илми забоншиносй ба забон ва тарзи баëни иxтиcocи онхо низ нурраву бевосита тааллу; дорад. Масалан, барои татисоси бахисобгирии мухосибй ва аудит матни зерин барои баррасии мавзуи "Калимахои арxаиcтй. Наввожахо" интиxoб гардидааст:
Зикри хироци Бухоро ва навохци он
Ба рузгори Оли Сомон ва умарои Сомон яке бор уазор-уазор ва саду шасту уашт разору нонсаду шасту шаш (1168 566) дирам ва нану донгу ним будааст бо xирoци Кармина. Ва аз баъди он ба у ар тараф x^oy шуда ва баъзе зжъ ба об гарк шуда, султон x^oy аз он мавзеъ бардоштааст. Ва онро, ки об бурда, x^o^ онро низ вазъ кардааст. Ва баъзе ба дасти (91 а) алавжнва фукауо афтодааст, султонxирoци онро низ вазъ кардааст. Ва баъзе зжъи султон шуда ва x^oy аз девон нок шудааст, чун Байканд ва биcëр рустоуои дигар. Ва xирoци Кармина аз амали Бyxoрo берунрафтааст.
...Ва гуфтаанд, ки дар уар дираме як уубба зар аст ва дар уар дау дирам ба вазни ним дирам санг то чауор донг ва ним бошад(6,72.)
Дар ва;ти амалй кардани ;исмати кор бо матн мо истилохоти таxаccycии дoнишмуëнрo аз нигохи калимахои матрук ва вожахои мустаъмали имруза мавриди баррасй ;арор медихем, зеро таркиби лугавии хар як забон басо ганй буда, дар тули садсолахо ташаккул ва инкишоф ëфтааcт. Калимахо дар мархилахои гуногуни таъртай найдо шудаанд, ки ;исми асосии онхо то имруз барои сохибзабонон фахмо буда, xycycra™ хозирзамонии xешрo аз даст надодаанд, ;исми дигари он танхо дар асархову навиштамоти таъртай дида мешаванд.
Ичрои ин суиориш бо маводи назариявй ва амалии дарси 8-уми маводи таълимй алокаманд аст. Дoнишчyëн дар ин дарс дар бораи таъртаи тайдоиши калимахо аз маводи таълимй
маълумоти мyшаxxаc гиpифта, даp ин rиcмати cyпоpиш калимах,ои таъpиxй ва аpxаиcтй аз матн худо каpда шуда, маънои он аз цониби дониmцуëн бо воодтаи фаpxднгx,о ва лyFатx,о маънидод каpда мешавад. Маcалан, вожа^ои /умaро- а. Ь*! ам^; донг- 1. xиccа, ахм. 2. шашяки чизе.З. вохиди вазн, ки даp киmваp ва махалхои гуногун мутафовит ат; xy66a- вохдди вазн, ки
баpобаpи 1/48 диpxдм мебошад (мивдоpи як цави миëна); вохиди xypди пул ; зиёъ - обу замин, мулк, замини з^оатй; хироц- а jrb^ андозе, ки аз замин ва мщcyлоти заминй г^ифта мешуд; хиро ц додaн - андоз паpдоxтан; вaзъ - ¿¿J. мyцаppаp каpдан, таъйин каpдан; aiaenën - аз нали Алй (p); пайpави Алй (p). фук^ax^о- ц. фаце;, донишманди илщои mаpъй; девон-2.вазоpатxона; девоницозй - ма;кама. 3. идоpаидавлатй, девониваз^он, ;айати;укумат; русто-де;, де;а, цишлоц;
Вазифаи донишчyëн он калимаxоpо бо шаpxдш даp xотиp нигоx дошта, ба таpики мухокима ва баxc муайян каpдани каpинаи беxтаpин аз катоpи калимахо (аз pyйи точикй ë иктибоcй будан, колаби cyфта доштан ва F.)даp мавpиди калимаоpой, ибоpаcозй ва баëн аз он истифода каpдан аcт. Чунин ycyли тадpиc даpcи забонpо пypмазмyн ва шавковаp мегаpдонад.
К^мата мухдми даpcpо «cавол ва cyпоpиmот» ташкил менамояд, ки он доpои cиcтемаи ягона буда, тиб^и x£p як банди он талаботи муайяни таълимию методй гузошта шудааст, ки бояд ба эътибоp гиpифта шаванд:
Маcалан, cyпоpиши №1, ки ба мавзуи «Истилохоти cоxавй» маpбyт аcт.
Омили a^cuu mapaKftuëmu ицтисодиет
Пул ;амчун фишанги молиявй омили аоии таpа^çциëти щтиcодиëт ба ;иоб меpавад. Аз ;амин ч,щат низоми пулй яке аз цишащои му;ими ицтиоди миллй мебошад. Даp назаpияи ицтиcодй цогаз;ои циматноки xycyc^m цаpзицоmтаpо аз ;амдигаp фащ мекунанд. Ба yp^xii якумицогаз;ои циматнок, пеш аз;ама, cа;;мия;;о доxилкаpда мешаванд. Аpзаипул, мицдоpипул ë ма цмуи ;амаи воита; ои пулит, ки даp шакли нацдй ва гайpинацдй вучуд доpад ва гаpдиmи молу xизмат;оpо даp ицтиоди миллй таъмин менамояд. Ба аpза даp бозоpи пул cиëcати монетаpии (пулию цаpзй) давлат ва амал^щои фаъоли бонщои тичоpатй та^и меpаcонанд. Даp баpобаpи бекоpй ва каcpи буча таваppyм низ яке аз маъалщои аоии номувозинатии макpоицтиcодй ба хдобмеpавад(7, 72) .
Тибки cyпоpиши 1 донишчyëн матни додашyдаpо бодиккат xонда, истилохоти онpо навишта мегиpанд ва бо такя ба дониши xyд, даp мавpиди заpypй бо ëpии фаpxанги истилохот мазмуни онxоpо мyxтаcаp шаpx медтаанд. Зимни таxлил муайян мегаpдад, ки он истилохот мажуб ба забони точикианд ë xоpичй. Баъзан ду каpина (ваpиант)-и иcтилоxот - xам точикй ва xам xоpин й (иктибош) ба назаp меpаcад. Тавзехи pеmаи истилохот ва таpзи калимаcозй дониши шогиpдонpо афзун ва даpcи забонpо шавковаp мегаpдонад. Маcалан, аз матни додашуда донишчуëн истилохоти cоxдвиpо худо каpда, онходо xаттй mаpx, медихднд: фишангимолиявй- милае, ки даp он гаpдиши молиявй ба вучуд меояд пул- аpз, аcъоp низоми пулй- шстемаи пулй цогаз;оициматнок- cаx,мия(акcия), векcел аpзаипул- к^би пулй гаpдиmимол- муомилоти молиявй cиëcатимонетаpй- cиëcати пулию rçаpзй
каcpи буча- здадии xаpочот назаp ба даpомад даp мик^од давлат ë ягон шхди xочагй таваppyм- бек^бшавй.
Хотиppаcон менамоем, ки даp боpаи «Иcтилоxот ва xycycиятxои он» даp даpcи 12 -и маводи таълимй маълумот дода шудааст. Зимни та^лил муайян мегаpдад, ки он истилох,от манcyб ба забони точикй ë xоpичй аcт. Баъзан ду rçаpина (ваpиант)-и истилох,от - хдм тон икй ва х,ам xоpичй (щтибош) ба назаp меpаcад. Маcалан, таваррум, макроиктисод, сиёсати монетарй, истилохи и^гибо^ буда, тавзехи pеmаи истилох,от ва ycym калимаcозй дониши mогиpдонpо ваcеъ ва даpcи забонpо mавк;оваp мегаpдонад.
Аз маводи назаpиявй ва амалии даpc дониmчyëн бо мафхуми зеpин ошно мешаванд:
1) лекcикаи шхдвй;
2) истилох,от, мохият ва талабот нтобат ба истилоx,cозй;
3) лугати каcбй;
4) аpго ва жаpшнx,о.
Маводи ин дарс шогирдонро бо дониш оид ба мохият, вазифа, хел ва хусусиятхои истилохоти сохавй мусаллах менамояд. Дар дарс тавассути маш;хо ва саволу ч авоби тестй дониш ва малакаи мухассилин оид ба мавзеи истилохот мустахкам карда мешавад ва онхо ба кори муста;илона аз руйи матн омода мешаванд.
Ин яке аз методхои таълими самарабахши забони точикй бо кушиши хамгиросозй бо ихтисоси донишчуён аст, ки барои инкишофи нуткд хаттию дахонии мухассилин, шиносоии комил бо истилохоти сохавй, маданияти нутки илмии мутахассисоне, ки бояд шоистаи замон бошанд, мусоиду созгор аст.
Хулоса, таълими забони точикй тибки истифода намудан аз матнхои тахассусй, лугатхои тахассусии ба забондонии мутахассисони сохахои гуногун хеле ба маврид аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдукодиров, А. Забони точикй/ А.Абдукодиров, А. Рахмонов. - Хучанд: Ношир, 2009.- 195 с.
2. Забони адабии хозираи точик. ^исми I. Барои мактабхои олй. - Душанбе: Ирфон, 1973, 1985.450 с.
3. Кабиров, Ш., Анварй С. Забони точикй/Ш. Кабиров, С. Анварй.- Душанбе, 2008.-147с.
4. Фарханги тафсирии забони точикй. Ч,илдхои 1-2. - Душанбе, 2008.- 950 с.
5. Лугати муосири истилохоти и;тисодй. Кисми 1- Душанбе: Ирфон, 2006.- 224с.
6. Наршахй, А. М. Таърихи Бухоро/А.М. Наршахй.- Душанбе: " Пайванд", 2012.- 736 с.
7. Дастури таълимй аз фанни Молия ва ;арз. Хучанд, 2010 . -107 с.
8. Х,усайн, Воизи Кошифй. Футувватномаи султонй/Кошифй.Х,.В.-Душанбе, 2013.-342с.
REFERENCES:
1. Abduqodirov, A. The Tajik Language/Z. Rahmonov, A. Abduqodirov.-Khujand: Noshir, 2009.-195p.
2. Contemporary Tajik standard Language. Part 1. For higher Institutions.- Dushanbe: Irfon 1973, 1985.- 450 р.
3. Kabirov, Sh. The Tajik Language / Sh. Kabirov, C. Anvari.- Dushanbe, 2008.-147p.
4. The dictionary of Tajik Language. Vol. 1-2- Dushanbe: Irfon, 2008.-950 p.
5. The dictionary of contemporary economy terminology. Part 1- Duahnbe: Irfon, 2006.-224 p.
6. Narshakhi, A.M. The history of Bukhoro/ A.M. Narshakhi. - Dushanbe: Paivand, 2012.-736 p .
7. Teaching manual of the course of finance and credit loan. Khujand; 2010.-107 p.
8. Husain, Waiz Kashifi. Futuvatnomai Sultoni/ Kashifi.H.V.- Dushanbe, 2013.-342 p.
Работа со специализированными текстами на уроках таджикского языка
Ключевые слова: язык, специализированные тексты, специализированные термины, обучение, метод обучения, заимствованные слова
Статья посвящена вопросу о методах преподавания специализированных текстов на уроках таджикского языка в вузе. Отмечается, что содержание уроков таджикского языка в нефилологических факультетах вузов наравне с изучением других вопросов лингвистики составляет также и развитие речи Анализируя аспекты рассматриваемого вопроса, автор доказывает, что одним из способов совершенствования устной и письменной речи является работа с текстом. Также он акцентирует внимание на том, что в процессе обучения языку в нефилологических факультетах не ограничиваясь только общеобразовательными текстами, необходимо также обратиться к текстам, связанным со специальностью студентов.
Автор статьи приходит к выводу, что работа со специализированными текстами является одним из эффективных способов преподавания таджикского языка в соответствии со специальностью студентов, что способствует развитию их устной и письменной речи, полноценному знакомству с отраслевой терминологией, поднятию уровня научной культуры речи будущих специалистов.
Special texts in lessons of the Tajik Language
Keywords: Language, special texts, special terms, teaching, the method of teaching, borrowed words.
The article deals with the description of teaching special texts in the lesson of the Tajik Language in institutes of higher education. The article mentions about the content of the Tajik lessons in faculties that do not refer to philological faculties. These faculties also form speech development. Analyzing the aspects of the following question, the author proves that working with the special texts is one of the ways of speech development. The author stresses that in the process of teaching in the faculties that do not refer to philological faculties should not only restrict to general texts but also should use the texts in compliance with specialization of students.
The аuthor arrives at conclusion that the work with the special texts is one of the effective ways of teaching the Tajik Language in compliance with the specialization of students. It leads to the development of speech and written language. It may also develop the level of scientific culture of speech of future specialists.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Каримова Дилором Отахуцаевна, унвончуи кафедраи умумидонишгохди забони точикии Донишгохи Давлатии Хучанд ба номи академик Б.Г.Тафуров (Цумхурии Точикистон, ш.Хучанд), E-mail: dk. [email protected]
Сведения об авторе:
Каримова Дилором Отаходжаевна, соискатель общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжанского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E -mail: dk. [email protected]
Information about the author:
Karimova Dilorom Otakhojaevna, Researcher of aii-University Depatment of Tajik Language, Khujand State University named after B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:dk. [email protected]
