CC BY
4УДК 655.11(476)
КН1ГАВЫДАВЕЦКАЯ ПРАДУКЦЫЯ БССР У СЯРЭДЗ1НЕ 1920-Х ГАДОУ
канд. dam. навук, дац. А.В. СУМКО (Полацт дзяржауны унтерсШэт)
Разглядаецца перыяд (1920-я гады), яю, нягледзячы на пэуныя эканамiчныя цяжкасцi i суnярэчнасцi палiтычнага жыцця, быу найбольш спрыяльным у БССР для беларускай кн^авыдавецкай справы. Ва умо-вах пераходу ад адной палiтычнай астэмы да другой вельмi важным для улады было тое, каб насель -нщтва разумела, прымала i удзельтчала у тагачасных эканамiчных, культурных i iншых пераутварэн-нях. Аднак змест i тэматыка кнiжнай прадукцьп вызначалiся не толью iнтарэсамi дзяржавы, але i па-трэбамi грамадства. Ажыуленне грамадскага i культурнага жыцця моцна пауплывала на лiтаратур-ныя працэсы, што адбшася на рэдакцыйна-выдавецюх планах. Даследуецца жанравая i моуная разна-стайнасць кнiгадрукаванай прадукцып у БССР у сярэдзiне 1920-х гадоу.
Уводзшы. Няyстойлiвы i хаатычны характар кшгавыдавецкай дзейнасщ у межах БССР на перша-пачатковым этапе прадвызначала складанасць унутры- i знешнепалиычнага жыцця, недахоп тэхшчных рэсурсау. У 1921 годзе вырашэнне уах праблем, звязаных з кнiгазабеспячэннем, было ускладзена на Беларуси аддзел Дзяржаунага выдавецтва РСФСР у Мшску. Ён павшен быу выпускаць прадукцыю на беларускай, рускай, польскай, яурэйскай мовах [1, л. 27]. Выданне ктг i брашур ажыццяулялася па заказах ЦБ КП(б)Б, Наркаматау, ведамствау рэспублт i Дзяржвыдавецтва РСФСР. Значную частку прадукцьп Беларускага аддзела складала лиаратура, якая расказвала аб задачах савецкай улады, прапагандавала iдэю iнтэрнацыянальнага аб'яднання уах народау i раскрывала сутнасць тагачасных пераутварэнняу. Выпу-скалi прамовы правадыроу рэвалюцыi, лктоуш, лiтаратуру для армп, плакаты, антырэлiгiйную лиарату-ру. На пасяджэннях выканкама Мiнскага Савета рабочых i чырвонаармейсшх дэпутатау таксама выноа-лiся прапановы аб прыярытэтных на той час выданнях, сярод якiх пэуную долю складала этнаграфiчная лiтаратура такiх аутарау, як А. Юркор, Н. Кшфароусю, Е. Раманау, А Сержпутоусш, а таксама творы па псторып Беларусi М. Доунар-Запольскага, М. Любаускага [2, л. 28]. Аднак ташя прапановы часцей заставался на паперы.
Ва умовах ажыццяулення нацыянальнай дзяржаунай палiтыкi галоунай задачай у кнiгавыдавецкай сферы БССР стала выданне падручшкау, дзiцячай, навукова-папулярнай i палиычнай лiтаратуры на беларускай мове. Аднак цяжшя матэрыяльныя умовы, загружанасць мясцовых друкарняу выпускам газет i заказамi Дзяржаунага выдавецтва РСФСР, адсутнасць неабходнай колькасцi арыпнальнай беларускамоу-най лiтаратуры мастацкага, навуковага, педагагiчнага характару не дазвалялi вырашыць гэтую задачу у хут-юм часе. Уводзiлася практыка заключэння дагаворау на падрыхтоуку адпаведных рукашсау з тагачас-нымi пiсьменнiкамi i навукоуцамг Так, ЦВК БССР даручыу З. Жылуновiчу весцi перамовы з Я. Купалам наконт прадстаулення Беларускаму аддзелу Дзяржаунага выдавецтва РСФСР у Мшску яго выбраных тво-рау на беларускай мове i напiсання да iх прадмовы [3, л. 1]. Гэтыя кнiгi павiнны былi быць надрукаваны на якаснай паперы, у мастацкай вокладцы i тыражом 10 тысяч экзэмплярау.
Асноуная частка. Па меры ажыццяулення новай эканамiчнай палиыш назiралася вяртанне да пры-ватных форм арганiзацыi выдавецшх прадпрыемствау i пошук новых. Гэта прывяло да кароткатэрмь новага суiснавання трох разнаввднасцей - дзяржаунай, прыватнай i кааператыунай, што у сваю чаргу аз-начала з'яуленне выдавецтвау, якiя былi арыентаваны на задавальненне штарэсау розных груп насель -шцтва. Аформшся iдэалагiчна арыентаваная мадэль кнiгавыдавецкай палиыш (камушстычная щэалойя -адзiная магчымая база для канструявання новых сацыялютычных адносiн, бюджэтнае фiнансаванне, моц-ны кантроль), якая была прадстаулена Белтрэстдрукам i нацыянальна арыентаваная (асноуныя прынцы-пы: захаванне, адраджэнне, развiццë беларускай культуры), якая у першую чаргу увасобшася у дзейнасцi кааператыунага выдавецтва "Савецкая Беларусь". За 1922 год гэта выдавецтва выдала 15 ктг на беларускай мове агульным тыражом 111 750 экзэмплярау [4, л. 102]. Выдадзеная прадукцыя была разнапланавай. Можна выдзелщь блокi падручшкау, навуковай лiтаратуры, агульнапрапагандысцкiх матэрыялау, а таксама мастацкай лиаратуры, якая была прадстаулена аутарамг Я. Купала, М. Чарот, З. Бядуля. Сярод падручшкау для школ пераважалi арыгiнальныя, а не пераклады. Выдавецтва выпусцiла: "Нарысы па псторып беларускай лиаратуры"; падручшш: "Практычная граматыка" Я. Лëсiка; "Роднае слова" С. Некрашэвiча; зборнiк арыфметычных задач Т. Лукашэвiча i С. Валасковiча; брашуры пра гутарку з сялянскай молад-дзю, кармавыя раслж1 [5, с. 304; 6, с. 62].
Найбольш значным праяуленнем у культурным i грамадска-палiтычным жыцщ БССР у гады нэпа стау працэс беларусiзацыi, якi станоуча адбiyся на далейшым развiццi кшгавыдавецкай справы. Забеспя-чэнне насельнiцтва лiтаратурай на беларускай мове для ажыццяулення нацыянальнай палиыш было
ускладзена на Беларускае дзяржаунае выдавецтва, якое узшкла у вынку злiцця "Савецкай БеларусГ' i Белтрэстдруку. Яно стала буйнейшай выдавецкай установай БССР - цэнтрам, яю аб'яднау выдавецкую, палiграфiчную i камерцыйную дзейнасць. Загадчыкам камерцыйнага сектара быу прызначаны Л. Стронгш, выдавецк1 сектар узначалiу I. Цвiкевiч. Клраутком Беларускага дзяржаунага выдавецтва стау З. Жылуновiч, якi адначасова з'яуляуся членам калегii Наркамата асветы БССР.
Згодна з планам Беларускае дзяржаунае выдавецтва павшна было выпускаць лггаратуру у адпавед-насцi з нацыянальным патрэбамi у наступных працэнтных адносшах: беларускай - 68 %; яурэйскай - 15; рускай - 10; польскай - 5; латышскай i лiтоУскай - 2 [7, л. 41]. Дзеля гэтага у межах асноунага выдавецтва рэспублiкi былi створаны нацыянальныя аддзелы, як1я адказвалi за выпуск лiтаратуры на мовах нацы-янальных меншасцей БССР. Так, у Мшску пад кантролем мясцовага польбюро з 1922 па 1928 год дзейт-чала кнiжнае таварыства "Кикига", якое займалася друкаванай прадукцыяй на польскай мове [8, с. 206]. Аднак фактычнае выкананне плана за 1924/25 гады дало шшыя лiчбы: лiтаратура на беларускай мове скла-ла 80,2 % ад агульнай колькасц1. Гэта было абумоулена дэфщытам рукапiсау на польскай i латышскай мовах. Апошнiя амаль не паступалi у выдавецтва. У наступныя гады колькасць назвау i тыраж павялiчыуся прыкладна у два разы, але гэтага было недастаткова, каб забяспечыць патрэбнасц1 насельнiцгва. 1снавала i праблема якасцi творау. Не хапала квалiфiкаваных спецыялютау, асаблiва, што датычыла перакладау, у тым лжу i на беларускую мову, таму мелi месца выданш, якiя дыскрэдытавалi мову i саму вдэю беларуазацьп.
Рэдакцыйна-выдавецкiя планы па выпуску лггаратуры на мовах нацыянальных меншасцей БССР не вызначалкя разнастайнасцю. Кнiгi па сельскай гаспадарцы, кааперацыi i палиыцы пераважалi над кнiгамi па ваеннай, юрыдычнай тэматыцы, прыродазнаучым навукам i белетрыстыцы. Асаблiва склада-най атуацыя была з новымi савецкiмi падручшкаш на польскай мове, бо старыя быт канфюкаваны, так як не адпавядалi класавым устаноукам новай улады. Па прычыне невялiкiх тыражоу яны былi у 2 - 3 разы даражэй за ташя ж кнш на рускай i беларускай мовах i таму мала даступныя для простага насельнiцтва. Асаблiва адчувауся недахоп у вясковых школах, дзе не хапала кшг для чытання, па арыфметыцы, края-знаустве i грамадазнаустве. Праблема забеспячэння падручнiкамi на польскай мове засталася нявырашанай.
З 1924 па 1927 год Белдзяржвыдавецтвам было выдадзена кнiг агульным тыражом 3 673 000 экзэмп-лярау, з як1х пераважную большасць складала беларускамоуная лiтаратура (таблiца).
Выдавецкая дзейнасць Белдзяржвыдавецтва за 1924 - 1927 гады
Мова 1924/25 1925/26 1926/27
Беларуская
Колькасць назвау 118 119 127
Колькасць друкаваных аркушау 687 885 1095
Тыраж кн1г (тыс. экз.) 1431 1052 804
Яурэйская
Колькасць назвау 14 14 23
Колькасць друкаваных аркушау 75 83 127
Тыраж кн1г (тыс. экз.) 63 47 65
Руская
Колькасць назвау 14 7 8
Колькасць друкаваных аркушау 96 68 24
Тыраж кн1г (тыс. экз.) 72 27 12
Польская
Колькасць назвау 4 10 10
Колькасць друкаваных аркушау 6 49 57
Тыраж кн1г (тыс. экз.) 17 42 41
Разам на уах мовах
Колькасць назвау 150 150 168
Колькасць друкаваных аркушау 864 1085 1303
Тыраж кн1г (тыс. экз.) 1583 1168 922
Таблща складзена паводле даных: Кшгасшс за 5 год (1924 - 1929). - Млнск: БДВ, 1929. - С. X - XIII.
Рэдакцыйна-выдавецшя планы распрацоувалкя выдавецюм аддзелам Беларускага дзяржаунага выда-вецтва i асобнымi камiсiямi: па мастацкай лiтаратуры - камiсiяй, у склад якой уваходзш З. Жылуновiч i
М. Зарэцш, Я. Купала i М. Грамыка; па падручшках - метадалапчнай камiсiяй пры Наркамасветы БССР (адказнасць была ускладзена на А. Балщкага); па камсамольскай, шянерскай, дзiцячай - аддзелам друку ЦК КП(б)Б i ЦК ЛКСМБ; па леншскай i партыйнай - аддзелам друку ЦК КП(б)Б; па масавай сялянскай -спецыяльнай камiсiяй, куды уваходзш З. Прышчэпау, П. Вiлянстовiч, Р. ШукевГч-Траццякоу i iнш. Рэдакцыйна-выдавецюя планы Беларускага дзяржаунага выдавецтва з моманту утварэння складалiся толь-ш на адзiн год. У якасщ асноунага паказчыка для састаулення новага плана быу вопыт мiнулага года. Ва умовах цяжкага фiнансавага стану выдавецтва праводзiла палiтыку павелiчэння колькасщ назвау за кошт скарачэння тыражу. Гэта, з аднаго боку, было гарантыяй ад затаварвання, але, з другога боку, не дазваля-ла забяспечыць у неабходнай ступенi патрэбы рэспублш у друкаванай прадукцыг З 1928 года рэдакцыйна-выдавецкiя планы пачалi складацца на пяць гадоу.
Рэдакцыйна-выдавецюя планы па выпуску лггаратуры на беларускай мове у параунанш з папярэд-нiмi адрознiвалiся тэматычнай насычанасцю. Значнае месца займала мастацкая лггаратура. У выдавецшм плане на 1926/27 год для яе было адведзена 170 аркушау (100 для прозы, 40 для паэзп, 30 - рэзерв), з яшх не менш 85 для "Маладняка". Паэз1я была прадстаулена творамi А. Александровiча, А. Дзеркача, А. Дудара, У. Жылш, К. Крапiвы, Я. Пушчы, М. Чарота i iншых. Сярод невершаванай лiтаратуры пераважалi творы такiх аутарау, як З. Бядуля, Ц. Гартны, М. Гарэцкi, М. Зарэцк1, К. Чорны. Драматычныя творы складалiся з п'ес А. Ляжневiча, В. Сташэускага i iншых. Асобна выдзялялГся зборы творау Я. Купалы i Я. Коласа. Па падлжах Н.Б. Ватацы, у 1924 годзе было выдадзена 9 назвау мастацкiх творау беларусшх савецкiх аутарау, 1925 - 44, 1926 - 54 [9].
З 1924 года, калi беларуазацыя выклжала бум нацыянальных творау, адбываюцца змены у працы Галоунага упраулення па справах лiтаратуры i выдавецтвау (ГалоУлiтбел). Межы памiж дазволеным i недазволеным вызначалi стандартныя iнструкцыi, яюя былi абавязковымi для усiх саюзных рэспублiк. Аднак у вызначэннi ступеш прыдатнасщ кнiжнай прадукцыi, якая выходзша на тэрыгорыi БССР, Галоу-либел карыстауся самастойнасцю. Вызначаючы ступень прыдатнасщ той цi iншай кнiгi у залежнасцi ад таго, для якой катэгорыи насельнiцтва яна прызначалася, Галоулибел уплывау на змест рэдакцыйна-выдавецшх планау i каардынавау кнiгавыдавецкую справу. У сярэдзше 1920-х гадоу цэнзурныя абмежа-ваннi былi нязначным^ як i выпадкi канчатковай забароны да друку. Калегiя ГалоУлiтбела асаблiва уваж-лiва праглядала рэдакцыйна-выдавецшя планы па выпуску лггаратуры на беларускай мове. Ктп, якiя вы-клiкалi незадавальненне ГалоУлiтбела, адпраулялiся на дапрацоуку або на iх накладалiся эканамiчныя санк-цыi. Напрыклад, на пасяджэнш калегii ГалоУлiтбела ад 13 студзеня 1926 года разглядалiся 36 рукатсау, якiя паступiлi на прагляд з 22 лютапада па 31 снежня 1925 года. Было вырашана дазволщь да друку усе 36 творау, тольш п'есу Алеся Гаротнага "Перамена" з наступнымi зменамi: з рэплт Мацi вык1нуць: "Нашы кажа прыйдуць! Дурная, расейцы прыйдуць... усе роуна чужыя: толькi што так не здзекуюцца як палякi, ды б'юць палякау; з рэплiкi Бацькi: "...расейцы прыйшль.. нас заваявалi, а ты кажаш беларус будзе вольны." [10, л. 172].
Вучэбная лiтаратура складала 40,6 % выдавецкага плана Беларускага дзяржаунага выдавецтва [11, с. 54]. Былi выдадзены падручнiкi па граматыцы беларускай мовы, па гiсторыi БССР, псторыи беларускай лгга-ратуры, геаграфп, алгебры, фiзiцы, геаметрыi, бiялогii, грамадазнауству i iнш. Некалькi перавыданняу вытрымалi "Пачатковая граматыка", "Беларускi правапiс" i iншыя кнiгi Я. Лëсiка, лггаратурныя чытанкi I. Пратасевiча i I. Самковiча, "Лемантар" С. Некрашэвiча, "Першыя крокi у матэматыцы" М. Лойш, "Пачатковая геаграфiя" М. Грамыкi i iнш. Гэта дало магчымасць часткова задаволщь патрэбы у вучэбнай лггаратуры. Сиуацыя палепшылася пасля далучэння да гэтага працэсу Вiцебскай i Гомельскай палГгра-фiчных баз.
У параунанш з падручнiкамi, вучэбнымГ дапаможнiкамi, аптацыйнай прапагандысцкай прадукцыяй працэнт дзщячых Г юнацких ктг быу нязначны.
Асобны блок у рэдакцыйна-выдавецшх планах займала палиычная Г сялянская масавая лиарату-ра. Ускосна на яго фармГраванне уплывала створанае у верасш 1925 года акцыянернае таварыства "Ктга -вёсцы". Асноунай мэтай дадзенага таварыства быу гандаль у вясковай мясцовасщ кнГжнай прадукцыяй для сялян, зыходзячы з попыту чытацюх Гнгарэсау, Г праз гэта карэктаванне выдавецкай дзейнасщ, у пры-ватнасщ вясковай лггаратуры. Белдзяржвыдавецтва выпускала спецыяльную серыю "Сялянская бГбл -ятэка", аснову якой складалГ невялЫя брашуры шфармацыйна-пазнавальнага характару Г лггаратура для самых шырошх слаёу малатсьменных сялян Г сялянскай моладзг Пры адборы аутарау для "Сялянскай бГблГятэкГ' перавагу аддавалГ выхадцам з сялянскага асяроддзя. Акрамя гэтага, аддзел друку Гмкнуу-ся дабщца, каб Белдзяржвыдавецтва выконвала пастановы ЦК КП(б)Б аб прыцягненш да рэдагавання лггаратуры самГх сялян. Што датычыла зместу, то у першую чаргу выпускалася лггаратура, якая папуля-рызавала рашэнш партыйных Г савецшх з'ездау, асвятляла палиыку парты у вёсцы (саюз сялян Г рабочых, пытант рэвалюцыйнай законнасц1, падатковая палтыка - кулак, бядняк, серадняк). Да выбару мастацк1х творау у гэтую серыю падыходзш вельм сур'ёзна. Так, напрыклад, Беларускае дзяржаунае выдавецтва прапа-навала уключыць чатыры кит: "Выбраныя апавядант" М. Чарота Г Я. Гушчы, "Выбраныя вершат" Я. Коласа
{ Ф. Багушэв1ча [10, л. 230]. Аднак калегш Галоулибела, улчваючы у першую чаргу ступень прыдатнасц для сялян, згадзшася только на першыя дзве, бо гэта был папулярна натсаныя нарысы з жыцця рэвалюцыйнай вёсш, яшя патэнцыяльна магл1 прыцягнуць ампатып да Савецкай улады. "Выбраныя вершы" Я. Коласа забракавал1 для "Сялянскай б1бл1ятэкГ' на падставе таго, што яны был1 нашсаны у дарэвалюцыйны перы-яд 1 прасякнуты пеам1змам. Што датычыла "Выбраных вершау" Ф. Багушэв1ча, то на пасяджэнш калегп Галоулибела вырашыл1, што дадзеная кшга магла быць надрукавана тольш пры умове наяунасц спецы-яльнай прадмовы, якая б растлумачыла сялянам мастацка-грамадскую ролю шсьментка [10, л. 231].
Апрача кшг, выпускаемых Беларусшм дзяржауным выдавецтвам 1 выдавецшм1 аддзелам1 наркама-тау, пэуная колькасць лиаратурных творау была выдадзена асобным1 установам1, ведамствамг
У сярэдзше 1920-х гадоу адбыуся падзел выдавецтвау, у аснове якога ляжал1 жанравыя асабл1васщ кшжнай прадукцып. Беларускае дзяржаунае выдавецтва выпускала сацыяльна-палпычную, мастацкую, дзщячую, партыйную 1 1ншую лиаратуру. Задачай кшжна-часошснага выдавецтва пры 1нстытуце бела-рускай культуры (заснавана у 1924 годзе) быу выпуск навуковай лиаратуры, падрыхтаванай ВНУ рэс-публт. У залежнасц ад зместу усе яго выданш можна падзялщь на пяць асноуных груп: мова 1 лиа-ратура, псторыя 1 сацыялопя, прырода 1 гаспадарка, антрапалопя 1 медыцына, асобныя выданш 1 часошс "Наш край". У апошш раздзел уключалася акадэм1чная б1бл1ятэка беларусшх шсьменшкау, б1бл1ятэка сцэшчных 1 музычных творау, матэрыялы па беларускай геаграфп, даведачныя матэрыялы. Акрамя таго, выпускался выданш польскага 1 яурэйскага аддзела 1нбелкульта 1 ваеннай кам1си. Падчас праверак з боку партыйных органау, у першую чаргу аддзела друку ЦК КП(б)Б, выдавецкая дзейнасць 1нбелкульта у першыя гады амаль не выклжала зауваг, акрамя рэкамендацый павял1чыць колькасць выданняу па псто -рып рэвалюцыйнага руху у БССР.
Рэдакцыйна-выдавецш аддзел ЦСПСБ (створаны 17 лшеня 1925 года як самастойная юрыдычная адзшка на гаспадарчым разлжу) забяспечвау прафаргашзацып неабходнай лиаратурай па пытаннях праф-саюзнага руху на рускай, беларускай, яурэйскай 1 польскай мовах, а таксама выпускау часошс "Прафрух БеларусГ'. За час свайго юнавання выдавецтва выпусцша 99 500 кшг, у продаж паступша 77 500 экзэмп-лярау, з яшх была прададзена тольш 24 851 кшга [12, л. 50]. Трэба адзначыць, што лепш прадавалася праф-лиаратура на яурэйскай мове, асабл1ва па пытаннях сацыяльнага страхавання 1 кааперацып, таму працэнт апошняй пераважау у рэдакцыйна-выдавецшх планах аддзела.
Прадукцыя асноуных выдавецтвау адрозшвалася не только зместам, але 1 знештм выглядам, 1 якас-цю пал1граф1чнага выканання ктг. Так, Рэдакцыйна-выдавецы аддзел ЦСПСБ, як1 1мкнууся выдаваць больш танную у параунанш з шшым1 выдавецтвам1 прадукцыю, выпускау творы дрэннай пал1граф1чнай якасщ. Беларускае дзяржаунае выдавецтва спецыял1завалася на масавай лиаратуры, таму 1 знешт выгляд, 1 якасць пал1граф1чнага выканання кнш был1 адпаведныя: выразны шрыфт, як1 добра чытауся, зразумелы друк, моцная брашуроука 1 разам з тым шзш кошт. Прадукцыя кшжна-часошснага выдавецтва пры 1нбел-кульце адрозшвалася навуковым узроунем выдаваемай лиаратуры, якая была разл1чана на адукаваныя пласты насельнщтва, як вынш гэта был1 больш якасныя экзэмпляры.
Аднак у сувяз1 з тым, што распаусюджванне прафлиаратуры у БССР не набыло масавага харак-тару, большая частка кшг рэдакцыйна-выдавецкага аддзела ЦСПСБ уяуляла сабой "мёртвы" каттал. Асноунай крынщай сродкау для выдавецкай 1 гандлёвай дзейнасц выступау продаж дэфщытных канцы-лярсшх таварау, у першую чаргу паперы 1 кардона. Зразумела, што гэта супярэчыла агульнадзяржаунай гандлёвай паллыцы 1 было прызнана недапушчальным. У снежш 1926 года Камизт па справах друку 1 пал1граф1чнай прамысловасц пры СНК БССР прызнау немэтазгоднасць далейшай дзейнасц рэдакцыйна-выдавецкага аддзела 1 перадау яго функцып Беларускаму дзяржаунаму выдавецтву, якое павшна было з гэтага часу адказваць за выпуск масавай рабочай лиаратуры на беларускай, яурэйскай 1 рускай мовах.
Пасля узбуйнення тэрыторьп БССР, у 1924 - 1926 гадах, ЦВК БССР у красавжу 1927 года вы-значыу асноун^1я задачы Беларускага дзяржаунага выдавецтва: выпуск рознага тыпу творау друку, шы-рокае разв1ццё кн1жнага гандлю. Яму дазвалялася (на тэрыторы1 БССР 1 1ншых саюзных рэспубл1к) мець уласныя друкарн1, свае гандлёв^1я аддзелы, прадстаун1цтвы, адкрываць крамы 1 г.д. [13, с. 82]. У гэты час узмацшуся 1 кантроль за тэматыкай кн1гавыдавецкай прадукцы1 з боку партыйных органау. Каб аказваць уздзеянне на фарм1раванне рэдакцыйна-выдавецк1х планау буйнейшага выдавецтва кра1ны, ЦК КП(б)Б стварыу рэдакцыйную кам1с1ю з адказных партыйцау аддзелау друку, прапаганды 1 аптацып 1 1нш. Кож-ны рукашс, перад тым як трап1ць да друку, павшен быу праходз1ць палиычную рэдакц^1ю 1 - 2 членау рэдакцыйнай кам1сИ. Рэдактар в^1рашау пытанне аб мэтазгоднасц1 в^1дання той щ 1ншай кн1г1, сачыу за щэалапчнай вытрыманасцю тэксту, давау адпаведн^1я указанш наконт неабходных выпрауленняу. Акрамя таго, у функцып аддзела друку ЦК КП(б)Б уваходз1ла рэцэнзаванне беларускай мастацкай л1таратуры, якую в^1давала Беларускае дзяржаунае выдавецтва, а затым размяшчэнне рэцэнзш у перыядычн^1м друку. 1ншы раз погляды прадстаун1коу партыйных органау 1 выдавецтвау на адзш 1 той жа твор каарды-нальна разыходз1л1ся. Нарыклад, як гэта было з "ПачуццямГ' Кузьмы Чорнага. Так, прадстаун1к аддзела друку ЦК КП(б)Б, як1 праглядау адзначаны збортк апавяданняу, застауся вельм1 незадаволеным зместам
Г дау наступную адзнаку: "... кшжка - нуда. ГероГ яго - людзГ аджыушыя, шкому не патрэбныя. 1нтэлГгэн-цкая дрэбядзень. З гэтым нада змагацца! Вось "пачэсная" назва апавяданням К. Чорнага "Макулатура № 1" -26 г. Белдзяржвыдавецтва. Чакаем кшжку "Макулатура №-2"" [14, л 149]. Зуам шшы водгук быу разме-шчаны у часошсе "Полымя", а затым Г у "Кшгасшсе" Белдзяржвывдавецтва: "ГлыбГнят чалавека ды асэнсаваннем таямнщ жыцця насычан увесь новы зборшк апавяданняу К. Чорнага. "Жыццё ты маё шыро-кае, без краёу, глыбшя мая бяздонная". Ста1ць перад Гм Г захапляецца шсьменьшк, Г мерае яго праз думш ды "пачуцщ", праз развагу. Гэтым зборшкам шсьменьшк вышау з меж нацыянальнага у межы агульна-чалавецкага Г зрабГу тым багаты уклад ва ужо значную скарбнщу беларускага мастацкага слова" [15, с. 30].
Пры падрыхтоуцы рэдакцыйна-выдавецшх планау павшны был улГчвацца заяуш наркаматау Г розных устаноу. Разам з тым за Беларусшм дзяржауным выдавецтвам пашдалГ права адводу таго щ шшага твора. Пасля зацвярджэння планау працы аддзелам друку ЦК КП(б)Б адказнасць за непасрэднае выка-нанне несла выдавецтва, перш за усё яго шраунщтва, якое павшна было сачыць як за якасцю, так Г за щэалапчнай вытрыманасцю друкаванага твора. З другой паловы 1920-х гадоу Беларускае дзяржаунае выдавецтва неаднаразова пачало падвяргацца крытыцы з боку партыйных органау за тое, што прыярытэт-ным напрамкам быу абраны выпуск, як адзначау В. Кнорын, "лггаратуры для культурнай верхавши", што у сваю чаргу супярэчыла рэзалюцып ЦК РКП(б) "Аб палиыцы у галше мастацкай лггаратуры" ад 1925 года. У хутшм часе крытыка перарасла у абвшавачанне шраунщтва Беларускага дзяржаунага выда-вецтва у свядомым Ггнараванш штарэсау сялян Г рабочых у справе забеспячэння масавай кшгай.
Сярэдзша 1920-х гадоу была плённым перыядам у распрацоуцы Г выпуску кшг па псторып Беларусг Як адзначау У. 1гнатоусш у прадмове да першага выдання "Каротш нарыс псторып БеларусГ', ".у шы-рошх колах грамадзянства пайшоу вялЫ спрос на псторып асобных народау, яшя да апошшх часоу Г за народы ня лГчылГся. Агульныя курсы перасталГ здаволГваць чалавека, бо ён не знаходзГу там таго, што да-тычыць жыцця асобных народау. Падняуся спрос Г на псторыю нашай бацыкаушчыны Беларуа" [15, с. 12]. ПублжавалГся даследаванш Ф. Турука Г шшых. Значныш тыражамГ выходзш ктп У. ПГчэты, яшя хутка распрадавалГся. Аднак не усе прапанаваныя выдавецтвамГ кнш убачылГ свет. Так, у 1926 годзе ГалоулГт-белам была забаронена манаграфГя М. Доунар-Запольскага "Псторыя БеларусГ.
Кшгасшсы Белдзяржвыдавецтва утрымлГвалГ анатацып да найбольш щкавых Г значных (па мерка-ванш рэдакцып) манаграфш, што дазваляла патэнцыяльнаму чытачу зарыентавацца у зместе Г вызначыц-ца з тым, на каго яна разлГчана. Так, пра "Псторыю Беларуа у XIX Г пачатку ХХ веку" У. 1гнатоускага адзначалася, што ".. .аутар гэтае кшжш, як вщаць, стаиу сабе задачаю ня тольш здаволщь ушверсытэцшя запатрабаванш, а значна больш шырок1я мэты. . ..Нашсана кшжка настольш жыва Г папулярна, што яна можа чытацца з вялжай защкауленасцю кожным шсьменным грамадзяншам. Каштоуным з'яуляецца тое, што пстарычныя факты ня голымГ выхаплены з жыцця, а шчыльна зьвязваюцца з апошшм. Тут Г экано-мжа, тут Г этнаграфГчныя асаблГвасщ беларусау, тут Г лггаратура. .У заключэнш скажам, што кшжка вельмГ карысна Г для падрастаючай моладзГ, Г для сталых працаушкоу, першым для выхавання, а апошшм для перавыхавання. У кожнай вясковай школе кшжка будзе каштоунай як школьны падсобшк, а таксама як падсобшк настаушку пры вядзенш Гм грамадзкай працы сярод сялян Г азнаямленш Гх з нядаушм мшу-лым свайго краю" [15, с. 12 - 13].
З 1925 года у плане Беларускага дзяржаунага выдавецтва з'явГуся раздзел леншскай лггаратуры [16, с. 123]. Была створана спецыяльная камгая, якая займалася падборкай тэкстау Г перакладам Гх на беларускую мову. Яна арыентавалася на падрыхтаваныя УЦВК СССР рэкамендацыйныя сшсы творау, яшя у першую чаргу трэба было перакласщ на нацыянальныя мовы.
Асобае месца у выдавецшх планах займалГ слоушш, над стварэннем яшх у 1920-я гады працавалГ члены Инбелкульта М. Байкоу Г С. НекрашэвГч. На працягу другой паловы 1920-х гадоу выйшлГ "Прак-т^гчны расшска-беларусш слоунГк", "Беларуска-расГйскГ слоунГк" Г Гнш. Аднак нягледзячы на станоуч^гя рэцэнзп у газетах, на думку навукоуцау, дадзеныя слоунГк1 утрымлГвалГ шмат руазмау, паланГзмау Г штучных слоу. Часткова вшавацш у гэтым Белдзяржв^1давецтва, якое "павшна было сачыць за тым, яш тавар выпускае на рынак" [17, с. 272].
У першай палове 1920-х гадоу адбывалася супрацоунщтва памГж выдавецтвамГ БССР Г замежнымГ выдавецтвамГ. Так, па тэрыторыГ БССР былГ у абарачэннГ кнГгаспГсы выдавецтвау у ВГльнГ, якГя утрымлГ-валГ падрабязную Гнфармацыю пра сваю друкаваную прадукцыю на беларускай мове, а таксама знаёмш з кнГгамГ беларусшх в^IдавецгваУ [18]. У вынГку насельнщтва мела магч^1масць выбГраць Г заказваць патрэб-ную лГтаратуру. Пераважна гэта была школьная Г мастацкая лиаратура, сустракалГся навукова-папулярн^1я брашуры Г кшп на рэлГгГйн^гя тэмы (былГ надрукаваны лацГнкаю).
Заключэнне. Тэматыка друкаванай прадукцыи БССР адлюстроувала асноун^гя пытаннГ, яюя в^1ра-шалГся у рэспублГцы. Стваралася разнастайная лГтаратура для розных сацыяльных груп. Значную ролю у справе кансаладацып беларускай нацыГ адыграла лггаратура, напоуненая рэальным нацыянальн^1м змес-там, што выдавалася на працягу 1920-х гадоу. Найбольш значным праяуленнем у культурным Г грамадска-палГтычным жыцщ БССР у гады нэпа стау працэс беларусГзацыГ, якГ станоуча адбГуся на далейшым раз-
вщщ кшгавыдавецкай справы. Забеспячэнне насельнiцтва лпаратурай на беларускай мове для ажыццяу-лення нацыянальнай палiтыкi было ускладзена на Беларускае дзяржаунае выдавецтва.
Л1ТАРАТУРА
1. Нацыянальны архiу Рэспублiкi Беларусь (НАРБ). - Фонд 42. - Воп. 1. - Спр. 90. Пастановы i загады ВРК i ЦВК БССР, пратаколы пасяджэнняу i справаздачы аб працы Дзяржвыдавецтва БССР (17 лкта-пада 1920 г. - 29 снежня 1921 г.).
2. Дзяржауны архiу Мiнскай вобласщ (ДАМВ). - Фонд п-322. - Воп. 1. - Спр. 29. Пратаколы пасяджэн-няу гарвыканкама.
3. НАРБ. - Фонд 6. - Воп. 1. - Спр. 33. Пратаколы пасяджэнняу калегп НКА (24 студзеня - 27 снежня 1921 г.).
4. НАРБ. - Фонд 42. - Воп. 1. - Спр. 318. Справаздачы i даклады НКА аб стане народнай адукацьп, культурным будаунщтве i развщщ выдавецкай справы у БССР (23 верасня 1926 г. - 21 студзеня 1927 г.).
5. Адраджэнне: лпаратурна-навуковы весшк 1нстытута Беларускай культуры. Сш. 1. - Менск, 1922. -301 с.
6. Шс, А.С. "Адраджэнне" / А.С. Шс // Энцыкл. псторып Беларусi: у 6 т. - Мшск: БелЭн, 1993. - Т. 1. -С. 61 - 62.
7. НАРБ. - Фонд 4-п. - Воп. 16. - Спр. 28. Перашска аддзела друку ЦК КП(б)Б з аддзелам друку ЦК РКП(б) (1925 г. - 1926 г.).
8. Жук, В.Н. Национально-культурное строительство среди польского национального меньшинства в БССР в 1920-е годы / В.Н. Жук // Беларуси археаграфiчны штогодшк. - Мшск: БелНД1ДАС, 2004. -Вып. 3. - С. 194 - 212.
9. Ватаци, Н.Б. Художественная литература Советской Белоруссии (1917 - 1960). Библиографический отдел изданий / Н.Б. Ватаци. - Минск: Госиздат БССР, 1962. - 462 с.
10. НАРБ. - Фонд 4-п. - Воп. 7. - Спр. 82. Пратаколы пасяджэнняу Галоулибела (верасень 1925 г. -верасень 1926 г.).
11. Бигеза, В.М. Белорусская учебная книга (1917 - 1941 гг.) / В.М. Бигеза // Из истории книги в Белоруссии: сб. ст. /АН БССР, библиотека им.Я. Коласа; отв. ред. М.П. Стрижонок. - Минск: АН БССР, 1979. - С. 51 - 63
12. НАРБ. - Фонд 17. - Воп. 1. - Спр. 8. Перашска з рэдакцыйна-выдавецшм аддзелам ЦСДСБ наконт рэалiзацыi кшжнай прадукцып (26 снежня 1926 г.).
13. Волк, А.А. Книгоиздательское дело в Белоруссии / А.А. Волк, А.И. Ракович. - Минск: БГУ, 1977. -280 с.
14. НАРБ. - Фонд 4-п. - Воп. 16. - Спр. 42. Справаздачы, планы, даклады i шшыя матэрыялы аб працы аддзела друку ЦК КП(б)Б (1925 г. - 1927 г.).
15. Кшгасшс Беларускага дзяржаунага выдавецтва. - Мшск: БДВ, 1927. - 69 с.
16. Равнополец, Л.С. Из истории издания и распространения произведений В.И. Ленина в Белоруссии / Л.С. Равнополец. - Минск: "Наука и техника", 1974. - 160 с.
17. Лёак, Я. 1921 - 1930: збор творау / Я. Лёсщ уклад., прадм. i камент. А. Жынкша. - Мшск: НАРБ, 2003. - 396 с.
18. Кшгасшс беларускай кшгарш / Бларускае выдавецкае таварыства у Вшьш. - Вшьня: Друкарня Я. Левша, 1926. - 40 с.
nacmyniy 03.12.2012
PUBLISHING PRODUCTION OF BSSR IN THE MIDDLE OF THE 1920-S
А. SUMKO
The 1920-s in BSSR were the most favourable for Belorusian typography inspite of certain economic difficulties and contradictions ofpolitical life. In conditions of conversion from one political system to another it was very important for the government to make its population understand, accept economic, cultural and other changes and take part in them. But contents and subject matter of book production followed not only the interests of the government, but also the needs of the society. Revival of social and cultural life had a great impact on literary processes, which affected the editorial and publishing plans. Genre and language diversity of publishing production in BSSR in the middle of the 1920-s are studied in the article.
