Научная статья на тему 'КЛАСТЕРЛАР ВА ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ҲУДУДИЙ ТАРКИБИ ВА ИХТИСОСЛАШУВИ'

КЛАСТЕРЛАР ВА ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ҲУДУДИЙ ТАРКИБИ ВА ИХТИСОСЛАШУВИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кластер / aгрокластер / фермер хўжалиги / «Ангор Сурхон ғурури» / кластерлар томонидан қайта ишлаш / Сурхондарё / кластер ташкил қилиш / географик омиллар. Суғорма деҳқончилик / техник экинлар суғорма деҳқончилик / суғориладиган ерлар / умумий майдон / тупроқ / сув.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Рахматов А.Ф.

Ушбу мақолада кластер тушинчаси ва унинг қишлоқ хўжалигидаги ўрни хусусида тўхталган. Юртимизда клстер тизимининг фаолияти ва келажакдаги истиқболлари тўғрисида ҳамда Сурхондарё вилоятида кластер сохасида амалга оширилган ишлар таҳлил қилинган. Кластерларни ташкил қилишда географик омиллар хусусида тўхталган. Сурхондарё вилоятида фермер хўжаликлари томонидан қишлоқ хўжалиги махсулотлари, жумладан пахтачилик, ғаллачилик, боғдорчилик, узумчилик, полизчилик, сабзавот, чорвачилик, паррандачилик, баликчилик, асаларичилик, каби тармоқлар ва уларнинг ривожи ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КЛАСТЕРЛАР ВА ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ҲУДУДИЙ ТАРКИБИ ВА ИХТИСОСЛАШУВИ»

Рахматов А. Ф.

Фаргона давлат университети География

кафедраси докторанди Узбекистон, Фаргона Холматов З.М.

Термиз давлат университети География кафедраси уцитувчиси Узбекистон, Термиз

КЛАСТЕРЛАР ВА ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИНИНГ ХУДУДИЙ ТАРКИБИ ВА ИХТИСОСЛАШУВИ

Аннотация. Ушбу мацолада кластер тушинчаси ва унинг цишлоц хужалигидаги урни хусусида тухталган. Юртимизда клстер тизимининг фаолияти ва келажакдаги истицболлари тугрисида уамда Сурхондарё вилоятида кластер сохасида амалга оширилган ишлар таулил цилинган. Кластерларни ташкил цилишда географик омиллар хусусида тухталган. Сурхондарё вилоятида фермер хужаликлари томонидан цишлоц хужалиги махсулотлари, жумладан пахтачилик, заллачилик, богдорчилик, узумчилик, полизчилик, сабзавот, чорвачилик, паррандачилик, баликчилик, асаларичилик, каби тармоцлар ва уларнинг ривожи уацида суз юритилади.

Калит сузлар: кластер, агрокластер, фермер хужалиги, «Ангор Сурхон гурури», кластерлар томонидан цайта ишлаш, Сурхондарё, кластер ташкил цилиш, географик омиллар. Сугорма деуцончилик, техник экинлар сугорма деуцончилик, сугориладиган ерлар, умумий майдон, тупроц, сув.

Rakhmatov A.F. doctoral student Department of Geography Fergana State University Uzbekistan, Fergana Kholmatov Z.M. lecturer

Department of Geography Termez State University Uzbekistan, Termez

TERRITORIAL COMPOSITION AND SPECIALIZATION OF

CLUSTERS AND FARMS

Annotation. Thisarticle focuses on the concept of cluster and its role in agriculture, About the activity of the cluster sustem from out country and work carried out in the cluster sector in Surkhandarya region, The role of geographical

factors in the organization of a cluster system is discussed. In the Surkhandarya region, agricultural products, including cotton growing, grain growing, horticulture, viticulture, policing, vegetables, animal husbandry, poultry, fishing, beekeeping, etc., and their development are discussed.

Keywords: the concept of cluster, Agrocluster, operating enterprises, Tpy pride of Angor Surkhan, processing by clusters, Current clusters in Surkhandarya, the nature of geographical foctors in the formation of the cluster. Irrigated agriculture, farm, technical crops irrigated agriculture, cultivated land, total area, soil, water.

Кластерлар концепцияси утган асрнинг охирларида ишлаб чикилган булиб, мохиятан иктисодиёт ва унинг турли буFин ва бирликларини ишлаб чикариш, техник-технологик, бошкарув жихатдан самарали хужалик фаолиятини ташкил этиш ва таъминлашга хизмат килади.

"Кластер" тушунчаси илк бор 1990 йилда инглиз Майкл Портер томонидан "Давлатларнинг ракобатдош афзаллиги" номли асарида келтирилган ва унда 10 та саноат жихатдан ривожланган давлатларнинг ривожланиш тарихини тахлил килгач, Майкл Портер кластерларнинг пайдо булиши иктисодий ривожланиш ва саноатлаштириш жараёни таркибининг ажралмас кисмидир, деган фикрга келган. Шундай килиб, кластер-узаро боFлик корхоналарни бирлаштиришнинг бир шакли булиб, бу худуд икитисодиётининг ракобатбардошлигини ошириш имконини беради. Ташкиллаштириш шакли жихатидан, кластерни-вертикал равишда интегратцияланган тузилма дейиш мумкин. Кластер услубини улчаш, айникса бир-бири билан боFлик булган корхоналар мавжуд худудлар учун катта ахамиятга эга. Кластерлар худудларнинг иктисодий мустакиллигини мустахкамлашда катта роль уйнайди. Ушбу ёндашув иктисодий жихатдан устувор тармоклар ва лойихаларни аниклаш имконини беради. Худудлар иктисодиётини ривожлантиришда кластерли ёндашувнинг асосий афзалликларидан бири-иктисодий омилларнинг ролини кучайтириш ва маъмурий омилларнинг ролини камайтиришдан иборат булиб, худудий маъмурий бирликларнинг роли факат дастлабки босичда юкоридир, холос.

Агрокластер-тажриба сифатида. Ушбу лойхани амалга ошириш доирасида пахта ва бошка экинларни етиштириш учун 18 минг гектар ер ажратилган. Пахта ва тукимачилик фаолияти билан бир каторда, ушбу кластер бошка кишлок хужалиги экинларни етиштириш, гушт ва сут махсулотларини ишлаб чикариш хамда уларни кайта ишлашга ихтисослашган. Бошка экинларни етиштириш учун фермер ва дехкон хужаликлари, хамда куйидаги фаолиятлар юритадиган корхоналар киради:

- пахтани кайта ишлаш;

- ëF-мой махсулотлари ишлаб чикариш;

- тукимачилик корхоналари;

- сут, гушт ва тухум масулотларини ишлаб чикариш ва уларни кайта ишлаш (чорва ва паррандачилик хужаликлари);

- кишлок хужалиги масулотларини саклаш ва кайта ишлаш.

Давлат органлари билан биргаликда кластер фаолиятини назорат

киладиган ташкилот ирригация ва мелиорация тизимларининг мунтазам равишда тозалаб турилишини ва кластернинг ишлаб чикариш эхтиёжлари учун узлуксиз сув билан таъминлаб беради.

Сурхондарёда хозирда давлат томонидан ташкил этилган клатерлар хакида. Давлатимиз рахбари Ш.Мирзиёев бу хакда 2018 йил январда Сурхондарё вилоятига сафари чоFида курсатмалар берган эди. Шуларнинг асосида бугунги кунга келиб, Сурхондарёда 6 та тукимачилик кластери ташкил этилди. Улар жами пахта майдонининг 67 фоиздан зиёдини камраб олган. 2020-2021 йилларда бу курсаткични 100 фоизга етказиш режалаштирилган. Кластер тизими сохага замонавий технологиялар ва инновацион ишланмаларни жорий килишда мухим омил булмокда.

«Ангор Сурхон Fурури» масъулияти чекланган жамиятида хам янги иш услуби асосида хосилдорлик ва махсулотларнинг ракобатбардошлиги оширилмокда. Кластернинг жами майдони 9 минг 180 гектар булиб, шундан 8 минг 100 гектаридан купроFига экин экилади. Жумаладан, бу йил карийб 5 минг гектар ерда ингичка толали пахта етиштирилган.

Юртимиз олимлари томонидан яратилган «Сурхон-14», «Сурхон-16» навлари икки йил мобайнида тажрибадан утказилди. Ингичка толали бу нав экстремал об-хаво шароитларига, сувсизлик, гармсел ва зараркунда хашаротларга чидамлилиги, эртапишарлиги билан ахамиятли. Толасининг узунлиги, пишиклиги, текстилбоплиги сабабли жахон бозорида харидоргир хисобланади. Бошка навлар билан мехнат ва ресурс сарфи бир хил булгани холда ингичка толанинг иктисодий самарадорлиги 60 фоиз куп булади. Яна бир мухим омил — бу йил зараркунанда хашаротларга карши курашиш учун давлат бюджетидан 120 миллиард ажратилган эди. Жумладан, Сурхондарё вилоятида бу ишларга 13 миллиард сум йуналтирилди. Вилоятда ингичка толали Fуза навларини купайтириш ва экин майдонларини кенгайтириш, олимларни раFбатлантириш буйича чора тадбирлар амалга оширилмокда.

Давлатимиз рахбарининг 2019 йил 23 октябрдаги фармони билан Узбекистон Республикаси К,ишлок хужалигини ривожлантиришнинг 20202030 йилларга мулжалланган стратегияси кабул килинди. Унга мувофик, юкори кушилган кийматли махсулотлар ишлаб чикариш максадида мева -сабзавот кластерлари ташкил этилмокда. 2019 йил 11 декабрда бу борада Президент карори кабул килиниб, барча ташкилий-хукукий асослар яратиб берилди. Утган киска вактда хокимликлар томонидан 86 та шундай кластер ташкил этиш буйича таклифлар шакллантирилди.

К,айд этилганидек, кластерлар томонидан кайта ишлаш, саклаш ва куритиш буйича 430 минг тонна кушимча кувватларни ишга тушириш юзасидан 96 та лойиха режалаштирилган. Шунингдек, 6 минг гектарда

интенсив боF ва 8 минг гектарга якин майдонда узумзор барпо килиш буйича лойихалар ишлаб чикилган. 2020 йилда 410 миллион долларлик махсулотлар экспорти амалга оширилди.

Сурхондарё вилояти Шеробод тумани «Сурхондарё Агрохизмат» МЧЖ, «Шеробод пахта тозалаш» АЖ, «Дустлик», «У. Юсупов», «Бустон» ва «Таллашкон» пахта тайёрлаш пунктлари мавжуд. Пахта-тукимачилик ишлаб чикариш ва кластерлари пахта хом ашёси етиштириш даврида илFор замонавий инновацион технологияларни жалб этган холда пахта хосилдорлигини кушимча 10 центнерга оширади, 2020 йил пахта хосилидан бошлаб республика минтакаларида янгидан ташкил этиладиган ва экин майдонлари кенгайтириладиган пахта-тукимачилик ишлаб чикаришлари ва кластерлари ташкил этилган булиб улар каторига-Сурхондарё вилояти Термиз ва Музработ туманлари, «Инденим Слустер» МЧЖ, «Музработ пахта тозалаш» АЖ, Денов туманида «Шашмокашоб» МЧЖ Агросаноат фирмаси, Сариосиё туманидаги «Сариосиё пахта тозалаш» АЖ барча пахта тайёрлаш пунктлари киради Хрзирда Сурхондарё вилоятида куйидаги пахта-тукимачилик ишлаб чикариш ва кластерлари вужудга келтирилган:

"Ангор Сурхон Fурури" МЧЖ, Ангор тумани.

"Сурхондарё Агрохизмат" МЧЖ Бандихон, К,изирик, Шеробод туманлари.

"Термиз Жайхун Кластер" МЧЖБандихон, ЖаркурFOн, K,умкурFOн туманлари.

"Сурхон Сифат Текстил" МЧЖ Денов тумани."Шошмахкашшоб" МЧЖОлтинсой, Узун, Сариосиё туманлари.Инденим Слустер МЧЖТермиз тумани.

Кластерлар пахта етиштиришдан тортиб, то хом ашёдан тайёр махсулот ишлаб чикариш билан якунланадиган тулик тукимачилик иш жараёни циклини яратади. Инновацион тукимачилик кластери ташкил этилиб, узлари етиштирган пахтани кайта ишловчи замонавий фабрика ва завод курилади.

Сурхондарё вилоятида жами 5698 та фермер хужалиги мавжуд булиб уларга ажратилган 683553 минг г йерда уз фаолиятини амалга ошириб келмокда. Сурхондарё вилоятида сунги йилларда кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришнинг салмоFи ортиб бораётганини курга ташланади. 2016 йил бошида вилоятда ялпи кишлок хужалиги махсулотлари хажми 8737,2 млрд. сумни ташкил килган булса, ушбу ракам 2017 йилга келиб 11608,1 млрд сумни, 2018 йилга келиб эса 15046,2 млрд сумлик кишлок хужалиги махсулотини ташкил килган, бундан куришимиз мумкинки сунгги йилларда кишлок хужалиги махсулоти хажмининг ортиб бориши кузатилади. Ушбу фермер хужаликлари уз навбвтида бир канча турларга булинади булар куйдагилар. Пахта^аллачилик, Fаллачилик, боFдорчилик, боFдорчилик-узумчилик, узумчилик, сабзавот-полизчилик, сабзавот-Fаллачилик, чорвачилик, тутчилик, паррандачилик, баликчилик,

асаларичилик, теракчилик ва бошкалар. Ушбу маълумотларни инобатга олган холда вилоятдаги фермер хужаликларининг канча махсулот ишлаб чикаришини куриб чикамиз.

Фермер хужаликларининг бир йиллик хосили учун экилган барча экинлар (кузги экилганини кушган холда г ) фермер хужаликлари учун ажратилган йерлар 180805 г ни ташкил килади ушбу ажратилган майдони таккослаш максадида, барча хужаликлар учун ажратилга майдонлар 253132 г майдони ташкил этади. Бунда куришимиз мумкунки фермер хужалигига ажратилган ерлар куплиги ва бу ерлардан олинадиган махсулотлар билан хам фермер хужаликлари ажралиб туради. Куйида айрим турдаги махсулотларнинг ишлаб чикарилишини куриб чикамиз Fалла хосили учун фермер хужаликларига ажратилган ерлар 109254 г майдонга экилган булиб шундан олинган хосил еса 551954 тоннани ташкил этади. Галла асосан кенг майдонларда Сурхон-Шеробод текислигида куп етиштирилади. Бошокли экин тури сфатида караладиган ва асосан чорва моллари учун етиштириладиган, эртапишар экин тури арпа саналади. Арпа асосан Сурхондарё вилоятида лалмикор ерларида етиштирилади, у вилоятнинг жанубий туманларида апрел ойининг урталарида йотим жарайони бошлб юборилади, Музрабод, Ангор, Термиз туманларида апрпа урими бошланган вактда вилоятнинг Денов, Сариосё, Узун ва Олтинсой туманларида еса 20 -30 кун баъзан 40 кунгача фарк килади. Арпа экилган умумий майдон фермер хужаликлари учун 818 г ни ташкил этган холда, ушбу майдондан олинган хосил эса 2155 тоннани ташкил этади. Донли экинлар каторига кирадиган маккажухори экинини хам вилоятимизда етиштириш учун ажратилган ерлар 108 г ни ташкил этган холда ушбу майдондан 5367 тонна маккажухори хосили етиштирилган. Маккажухори асосан иккинчи экин тури сфатида экиладиган экин тури саналади. Вилоятдаги фермер хужаликлари томонидан шоли хосили хам етиштирилади. Шоли асосан сувни куп талаб киладиган экин тури булиб, кишлок хужалигида гуруч етиштиришда алохида ахамиятга эгалиги билан ажралиб туради. Шоли экини учун ажратилган ерлар майдони фермер хужаликларида 234 г ер майдондан 3615 тонна хосил олинган. Шоли етиштиришда 3 та туман якол ажратиб курсатишимиз мумкун, булар Музрабод, Олтинсой, Денов туманлари хисобланади. Ушбу туманларда шоли майдонлари кенг таркалганини куришимиз мумкун. Шоли сувни куп талаб киладиган дехкончилик махсулоти саналади. Техник екинлар-махсулотни етиштириш мобайнида агротехник ишловлар бериш ва экинга биологик (гумус, ишкори бирикмалар) кушиш йули билан дехкончилик махсулоти етиштириш киради. Вилоятдаги фермер хужаликларида 69100 г ер майдонга техник экинлар етиштирилади, вахолангки вилоятда барча тоифадаги хужаликларда 77461 г ер майдога техник экинлар етиштирилади бу эса жами техник экинларнинг 89 % ни ташкил этади. Вилоятдаги фермер хужаликларида 69100 г майдонга техник экинлар етиштирилган булса

шундан 68140 г ер майдонга Fy3a эклади бу эса техник экинларнинг асоси кисмини ташкил этади. Фермер хужаликлари томонидан ерёоеток хосилини етиштириш хам ривожланган булиб экилган майдон 16 г ни ташкил этган булса, ундан олинадиган хосил эса 15895 тоннани ташкил этади. Йерёоеток ва картошка экини фермер хужаликлари томонидан иккинчи экин сифатида экилади.

Юкоридагилар билан бирга, кластерларни ташкил килишда географик омилларнинг ролига хам эътиборни каратиш лозим. Зеро, худуднинг табиий агроиклим хусусиятлари, хомашё ва мехнат салохияти, транспорт инфратузилма билан таъминланганлик даражаси, уз навбатида кластерларни ташкил килишнинг худудий таркибига хамда иктисодий самарадорлигига уз таъсирини курсатади. Сурхондарё вилоятида фермерчиликни ривожланишининг тармоклар ва худудий таркибини кискача тахлил килиш шуни курсатадики, вилоятда келгусида фермерчиликни жадал ривожланиб бориши билан бирга, уни тармок хамда худудий таркибини янада такомиллаштиришнинг агроиклимий, ер-сув, мехнат ресурслари билан таъминланиш каби катта имкониятларга эга эканлиги маълум булади.

Фойданланилган адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Т., 2017.

2. Курбонов Ш.Б."Узбекистон кишлок туманлари ижтимоий-иктисодий географияси. - Т.:"МУМТОЗ СУЗ", 2019.

3. Солиев А., Назаров М. Узбекистон кишлоклари (Кишлок жойлар географияси) - Т., 2010.

4. Сурхондарё вилояти хокимияти кишлок ва сув хужалиги булими маьлумотлари, 2021 й.

5. Rakhmatov Abdukholiq Farkhodovich "Development of Fishing Farms in River and River Areas of Surkhandarya Region". MIDDLE EUROPEAN SCIENTIFIC BULLETIN ISSN 2694-9970 VOLUME 17 Oct 2021

6. Umarova М. Н., To'rayev Q. T. Din-ziyorat turizmi bilan bog'liq bo'lgan joy nomlari va ularning kelib chiqishi // за публикацию в международном научно-практическом журнале «Экономика и социум» № 6(85) 2021

7. Nuralievich, E. M., & Mamayusupovich O. A.. (2021). Territorial Differences and Opportunities in the Branches of Transport in Surkhandarya Region. Middle European Scientific Bulletin, 16. https://doi.org/10.47494/mesb.2021.16.738

8. Abdunazarov Husan Menglievich, Erdanov Mukhamadi Nuraliyevich, Niyazov Khojakul Mirzaboboevich, Turaev Quvochbek Tohirovich Demographic Characteristics of Population

9. Growth in Uzbekistan Middle European Scientific Bulletin, 2021/10/9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.