CC BY
80
УДК 371.01 М. АХМАДОВ
ББК 74.261.8
КИТОБХОИ ДАРСИИ АДАБИЁТ ВА НИЗОМИ ТАЪЛИФИ ОЩО
Вожа^ои калиди: барномаи таълим, меъёрномаи таълифи китоби дарсй, интихоби маводи таълим, забон ва услуби баён, баёзуо, муаррифй кардани адибон.
Китоби дарсй воситаи асосии омузиши хар як фанни таълимй дар мактаб буда, барои омузгор маводи омузишро пешниход менамояд ва он дар дасти шогирдон низ воситаи мехварии хосил намудани илму дониш махсуб мегардад. Дар таълими фанни адабиёт низ хар мавзуъ ва масъалаи адабй, ки барнома пешниход менамояд, дар китоби дарсй инъикос мегардад, яъне китоби дарсй тамоми маводи таълимро, ки дар барномаи таълим нишон дода шудааст, фаро мегирад. Маводи китоби дарсй бояд чавобгуи талаботи катъй барои хосил гардидани асосхои дониши хонандагон бошад.
Таълифи китоби дарсй кори басо захматталаб буда, аз муаллиф такозо дорад, ки на танхо бо дониши фаннй мусаллах бошад, инчунин як силсила талаботу конуниятхои сохавй, улуми омузгориву равоншиносй ва низоми таърихиву фархангиро хамеша риоят намояд. Барои таълифи китобхои дарсии адабиёт дар мо хануз ягон меъёри тасдикшуда ба вучуд наомадааст, ки тамоми талаботи заруриро муайян карда бошад. Он меъёрхои таълифи китобхои дарсй, ки то ба даст омадани истиклоли Точикистон амал мекарданд, меъёрхои умумии замони шуравй буданд, ки холо ба такозои замон чавобгу нестанд. Донишманди илмхои педагогй Темур Атахонов бархак халли ин масъаларо ногузир до-нистааст: «...барои он ки камбудихо дар тахияи китоби дарсй минбаъд рох наёбанд, ба ёрии муаллифони китобхои дарсй кабули як меъёрномаи махсусе, ки дар он тамоми талабот ба тахияи китоби дарсй дар шароити кунунй ба назар гирифта шуда бошад, зарур аст» (1,6) .
Доир ба сатху сифати китобхои дарсии хозираи адабиёт дар такя ба андешахои омузгорони мактабхои миёна ва донишмандони соха метавон иброз дошт, ки пеш аз хама, бояд забони китобхои дарсй содаю фахмо ва ба шогирдони мактабй дастрас бошад. Дар китобхои дарсй афкору андешахо равшан ва холис аз хар гуна мафкурахои сиёсй баён карда шаванд.
Муаллифони китобхои дарсй то хадди имкон аз мураккаббаёнй ва истифодаи калимаву ибороти мубхам, пурдабдаба ва сактадор худдорй намоянд. Х,ар як калимаву ибораи барои шогирдон ношинос ва истилоххои фаннй бояд дар мавкеяшон (акаллан, дар поваракхо) шарху тафсир ёбанд. Танхо хамон китоби дарсй хуб аст, ки солхо барои мактабиён хизмат намояд.
Китоби дарсй бо барномаи таълими амалкунанда комилан мувофикат дошта бошад. Тибки талаботи барнома маводи пешниходшаванда ба услуби илмй, бо маълумоти амик ва дакик дар шакли мухтасар, бо риояи низоми муайян оварда шавад ва пуррагии маводи таълимро таъмин намояд. Дар мураттаб намудани маводи китоби дарсй, маъмулан, асосхои таърихй, илмй, пайдархамй, дастрасй, хусусиятхои синнусолй, низоми аз сода ба мураккаб, аз осон ба душвор, аз мафхум ба мавхум риоя карда мешавад, то ки шогирдон давра ба давра барои омухтани мавзуъ ва масъалахои нисбатан душвори адабй омода гарданд.
Пайванд ва пайдархамии мавзуъхо хамеша бояд риоя карда шавад. Муттасилй на танхо дар дохили мавзуъхо, байни мавзуъхо ва кисматхои алохидаи як китоби дарсй, инчунин дар байни хама китобхои дарсии «Адабиёти точик»-и хам курси хониши адабй ва хам курси таърихи адабиёт ба инобат гирифта шавад. Ба низом омадани дониши шогирдон ва ташаккули махорату малакаи онхо аз чунин муттасилй вобастагии кавй дорад.
Интихоби дурусти маводи таълим бо назардошти чихати тарбиявии он низ зарурати аввалиндарача дорад. Х,ар кадом маводи пешниходшаванда дар хастии шогирдон бояд
ахлоки неку писандидаро парвариш дихад ва нисбат ба кирдори ношоиста хисси танаффур бедор намояд. Маводи китобхои дарсй завку саликаи суханшиносй ва мухаббати осори манзуму мансурро дар ниходи шогирдон ба тахрик оварад, хавасмандии онхоро барои идомаи тахсил бештар намояд.
Дар китобхои дарсии хозира овардани хулосахо, натичагирии мухтасар аз маводи пешниходшуда, инъикос гардидани арзиши моддиву маънавй ва тачрибаи зиндагй дар поёни хар кадом мавзуъ зарурат пайдо намудааст.
Нишон додани супориши хонагй ва муайян намудани хачми он лозим аст. Супориши хонагй, пеш аз хама, бояд идомаи мавзуи омухташуда бошад ва дар устувор гардидани дониш ва малакаи суханомузии шогирдон накши мухим дошта бошад. Дар поёни мавзуъхо саволу супоришхое оварда шавад, ки мохияти асосии мавзуъ, мундарича ва масъалахои асосии он маводи таълимро фарогир бошанд.
Чунин талабот ба хотири он аст, ки ба омузгор дар раванди тадриси адабиёт ёрии бевосита расонида шавад ва аз чихати дигар он барои шогирдон дар фахмиши амики мазмуни маводи пешниходшуда рохнамой намояд. Саволу супоришхо, маъмулан, шогирдонро водор месозад, ки ба масъалахои асосй ва хусусиятхои мавзуи таълим эътибори алохида диханд.
Бояд гуфт, ки дар баъзе китобхои дарсии кунунй чунин талабот то андозае ба хисоб гирифта шудааст. Чунончи, дар китоби дарсии адабиёти синфи VII дар поёни матни шеъри Маликушшуаро Бахор «Варзиш» саволу супоришот бо тартиби зерин оварда шудааст:
1. Шеърро ифоданок кироат намоед.
2. Мазмуни шеърро накл кунед.
3. Шоир тандурустиро мояи чй донистааст?
4. Шоир окибати танпарвариро дар чй дидааст?
5. Панч амали некро номбар кунед, ки шоир ба он даъват намудааст. (8, 193)
Бо ин хама, дар китобхои дарсй дар радифи чунин саволу супоришхо, бояд саволхое бошанд, ки аз доираи мундаричаи асар берун буда, шогирдонро ба андешаи амик ва баёни озодонаи он андешахо водор намоянд. Чунин усули муносибат ба маводи таълимй дар шогирдон муносибати эчодй ба масоили адабй ва истиклоли андешаро парвариш менамояд.
Оварда шудани аёният дар китобхои дарсй бояд мавкеи густарда дошта бошад, то ки тасаввуроти шогирдонро перомуни мундарича ва мухтавои мавзуъхои таълим равшантар гардонад. Ба китобхои дарсии «Адабиёти точик» чой дода шудани расми шоиру нависандагон, суратхо доир ба мавзуи матнхои адабй, маводи тасвирии касру кушкхо, масчиду мадорис, макбараву маъбадгоххои таърихй, нусхаи дастнависхои кадима, накшу нигору кандакорихои ачдодй ва монанди инхо аз талаботи рузафзуни омузиши фанни мазкур бармеояд. Дар раванди баёни масъалахо ва ё дар поёни хар кадом мавзуъ чо дода шудани слайдхои омузишй, ки мундарича ва мухтавои мавзуъро бозгу менамоянд, арзиши китоби дарсиро боз хам баланд мебардорад.
Китоби дарсй бояд сурати зебо ва намуди дилкаш дошта бошад, то ки шогирдон онро бо хавас ба даст гиранд ва эхтиёт хам намоянд. Китоб бегалат ва босаводона навишта шуда бошад: дар китоби дарсй дучор омадани хар кадом навъи галатхо - хох илмию мантикй ва хох имлоиву чопй бахшида ношуданист. Вагарна бо баробари мушохида намудани галатхо эътикоди шогирдон хам ба китоб ва хам ба фанни адабиёт коста мегардад.Чунин холат ба кушишхои омузгор дар сохиби дониши фаннй гардидани шогирдон рахнахо ворид месозад.
Дар осори методии то замони истиклолият нашршуда гуфта мешавад, ки дар синфхои V-VI шогирдон бори омузиши матнхои классикиро кашида наметавонанд, бинобар ин дар барномахо ва китобхои дарсии синфхои мазкур аввал маводи осори шифохии мардумй, сипас осори замони шуравй ва нихоят осори адибони классикй пешниход гарданд. Чунин андешаро идома дода, дар китоби «Методикаи таълими адабиёти точик» овардаанд: <^айр аз ин баъзе асархое, ки забонашон мураккаб аст ва таълими онхо ба талабагон душворй меорад, муаллифони китоби дарсй метавонанд, онхоро содатар кунанд» (6, 19).
Албатта, чунин тарзи муносибат ба осори бадей ва бахусус, ба осори ниёгон дуруст нест. Бо ин амал мо на танхо ба тахрифи он осор сабаб мешавем, инчунин шогирдонро аз нусхаи аслии баёни матлаб, аз асли сухани ноби классикй махрум месозем. Ин чо тачрибаи беш аз
хазорсолаи таълим дар макотиби гузашта ба хотир мерасад, ки шогирдонро аз даврахои аввали омузиш новобаста аз мушкилоти забонй бо сухани асил - бо осори Шайх Аттору Шайх Саъдй ва Хоча Х,офизу Мирзо Бедил ошно менамуданд. Яъне матлаб ин аст, ки шогирдонро бо хама ишколоту махдудиятхо бо асли он осор шинос бояд кард. Албатта, дар мархалахои аввал бояд матнхое интихоб гардад, ки нисбатан мафхум ва дархури фахму завки шогирдон бошад.
Дар курси таърихи адабиёт тахлилу тафсири осори бадей мавкеи марказй дорад. Дар китобхои дарсй бошад, имконияти пешниход намудани матни осори мавриди тахлил на хамеша вучуд дорад, хусусан, агар он асар бузургхачм бошад: аз кабили достонхо, касидахо, повесту романхо ва монанди инхо. Дар китобхои дарсии солхои пешин хатто матни пурраи газал, мухаммас, хикоятхо ва дигар жанрхои хурди бадей низ ба пуррагй оварда намешуд, танхо дар равиши тахлил байтхои алохида ва ё хикоятхои кутох оварда ва тавзех дода мешуданд.
Барномахои адабиёт холо талаботи дигар доранд: яъне дар дарсхои адабиёт барои хама синфхо тахлилу тафсири бевоситаи матнхои нисбатан комили бадей такозо мегардад. Чунин талабот муаллифони китобхои дарсиро водор месозад, ки барои курси таърихи адабиёт (синфхои VIII - XI) низ то чое, ки имконият хаст, матнхои мавриди тахлилро ба китобхои дарсй чой диханд, то ки шогирдон дар раванди тахлили асар асли матнро дар даст дошта бошанд. Инчунин зарурати он пеш омадааст, ки баробари китобхои дарсй китоби намунахои осори адибон, яъне баёзхо барои курси таърихи адабиёт низ омода карда шавад. Дар гузаштаи наздик ин гуна китобхо бо унвони «Хрестоматияи адабиёт» барои синфхои алохида мунташир мегардиданд.
Чунин талабот аз он бармеояд, ки шогирдони синфхои VIII-XI, пеш аз он ки осори ин ё он адибро омузанд ва тахлил намоянд, бояд асли он асарро ба пуррагй хонда бошанд, аз мазмуну мухтавои асари тахлилшаванда огох бошанд, то ки дар равиши тадрис асоси масъаларо ба хубй идрок созанд, мохияти андешаи адибро бо амикй сарфахм раванд, дар чараёни тахлил фаъолона ширкат варзанд ва изхори андешаву акида намоянд.
Маводи китобхои дарсй набояд якранг ва дар колабхои ба хам монанд оварда шавад. Барои чалби диккати хонандагон ва афзун гардонидани шавку хаваси онхо бояд тарзу усулхои гуногун ва воситахои таъсирноки баёнро истифода кард. Шархи холи аксари адибони классикй ба хам наздикй дорад. Барои баёни мукаммали шархи холи онхо аксаран маълумоти кофй вучуд надорад. Бинобар ин хам дар китобхои дарсй шархи холи кисмате аз адибон ба хам монанд оварда шудаанд ва дар тавсифи онон ифодахо муштарак ва умумй хастанд, ба дарачае ки агар гохо ба чои як адиб номи дигареро гузоред хам, мувофикат мекунад. Барои ба чунин холат рох надодан муаллифони китобхои дарсй бояд чорахои амалй андешанд ва роххои нав бичуянд.
Шоистагии тарзи тозаи муаррифй намудани адибонро дар китобхои дарсй баён сохта донишманди номвари усули таълими адабиёт Туйчй Мирзод дар таълифоти хеш овардааст: «Тарчумаи холи Восифй дар китоби дарсии «Адабиёти точик» тамоман дигар хел дода шудааст. Ин тарзу усули додани тарчумаи хол дар китобхои дарсии адабиёт бори аввал аст, яъне муаллифи китоб рузгори нависандаро на аз соли таваллуду чойи таваллуд, балки аз як лахзаи ибратангези зиндагии нависанда огоз менамояд» (5, 83-84).
Лахзаи мазкур аз китоби «Бадоеъ-ул-вакоеъ» оварда шудааст, ки ин чо ба таври ихтисор меорем: «...Намедонам маро хоб рабудааст ё таб бурда, ки аз худ рафтаам. Як вакт шунидам, ки касе бар сари кабре бо овози хазин... байтхоро бо навхаи чонсуз мехонд... Ин нолахои хазинона маро дар хоби мадхушй фиристод. Як вакт хушёр шудам, ки зани хубруе дар гояти хусну чамол бар сарам нишаста, ба руймоле ашк аз руйи ман пок мекунад.
Чун у маро чашмкушода дид, пурсид: - О, чони модар! Аз кучой ва инчунин афтодаву хору зор чарой?
Гуфтам: - Эй модари мехрубон! Аз Хуросонам ва гарибу бемору нотавонам...»
Ин як лахзаи гамангези хаёти нависандаи бозарофат Зайниддин Махмуди Восифй буд.
Шархи холи Бадриддин Х,илолй бошад, дар китоби мазкури «Адабиёти точик» ба тарзи дигар огоз гардидааст. Ин чо аввал лавхаи дастгир гардидани шоир ва ба катлгохи бозори Х,ирот бурда шудани у тасвир гардидааст, ки нафрати хонандаро нисбати кашмакашхои
хунини мазхдбй бедор менамояд. Ё ин ки дар чараёни баёни шархи холи Абдурахмони Ч,омй оварда шудани хикояти «Хамсаи мутахаййира» аз «Бадоеъ-ул-вакоеъ» низ усули дигарест дар рохи шиносоии аввалини шогирдон бо зиндагиномаи адибони гузашта.
Х,амин тавр, дар чараёни баёни шархи холи адиб оварда шудани киссаи дарсомузии Абдурахмони навчавон ва рафиконаш асари намоёне дар парвариши шахсияти шогирдон мегузорад. Шогирдони имруза дар ру ба руйи худ на ягон шахси бегона, балки як нафар навчавони хамсоли худро мебинанд, рафтору кирдори уро бахо медиханд, хастии уро аз наздик эхсос менамоянд. Нихоят, барои худ хулоса мекунанд ва натича мебардоранд.
Ин киссахои хаётй онхоро водор месозад, ки тарзи омузиши имрузаи худро низ дар киёс аз нав бахо диханд. Идрок намоянд, ки дар рохи омузиш мушкилоти зиёд пеш меояд, вале хар кадом ишкол равиши халли худро дорад. Ин мазмунро шогирдон на аз руйи гуфтахои муаллифи китоби дарсй, на аз суханони насихатомези омузгорашон сарфахм мераванд, балки пеш аз хама, онро дар мисоли зиндагии вокей тавассути хикояти нависанда пеши назар меоранд ва бевосита эхсос менамоянд.
Бояд гуфт, ки мухассанот ва норасоии китоби дарсиро хамон омузгоре, ки бевосита бо он китоб сарукор дорад, бештар эхсос менамояд. Аз ин ру, муаллифони китобхои дарсиро зарур аст, ки маводи китобашонро пеш аз ба чоп додан дар мактабхои муайян аз озмоиш гузаронанд. Худашон дар чараёни таълим ширкат варзанд, норасоихои мушохидагардидаро сари вакт ислох намоянд. Хуллас, дар байни муаллифони китобхои дарсй, мураттибони барномахо ва омузгорону шогирдони мактаб бояд пайваста мубодилаи афкор бошад.
Х,оло дар мактабхо бархе аз омузгорони навчу усулхои фаъоли таълимро дар тачриба озмуда истодаанд, ки натичахои хуб хам дода истодааст. Усулхои мазкур дар навбати худ дар назди мураттибони барномахои таълим ва муаллифони китобхои дарсй вазифахои иловагй мегузорад. Вазифахои дигар, ки дар назди муаллифони китобхои дарсии адабиёти точик гузошта мешавад, инхоянд:
Маводи таълим дар китобхои дарсй бояд ба тарзе пешниход гардад, ки шогирдонро ба андешаи мустакилона водор созад. Шогирдон ба маводи китоби дарсй такя намуда, хулосахои асоснок бароварда тавонанд, дар халли масъалахо сохибихтиёрй дошта бошанд, озодона казоват намуда тавонанд. Маводи мазкур бояд тарзе пешниход гардад, ки дар раванди кор бо он на танхо баёни озодонаи андешахо дар хонандагон парвариш ёбад, инчунин фаъолияти эчодиашон низ кувват гирад.
Дар айни замон тавассути омузиш шогирдон дар рухи мухаббат ба миллату ватан, ифтихор аз ватандорй, худшиносй ва худогохии миллй парвариш ёбанд. Яъне, кабл аз таълифи китоби дарсй бояд максади таълим ба таври мушаххас пеш гузошта шавад ва максади мазкур рохнамои асосй дар таълиф бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Атахонов, Т. Китоби дарсй чй гуна бошад? / Т. Атахонов // Омузгор.- №52.- 2009.- 18 декабр.
2. Ахмадов, М. Таълими адабиёти точик / М. Ахмадов. - Хучанд: Ношир, 2012. -292 с.
3. Ваххобов, А. Таълими адабиёт дар мактаб / А. Вахдобов, М. Козичонов. - Душанбе: Маориф, 1988.-192 с.
4. Богданова, О. Ю. Методика преподавания литературы / О. Ю. Богданова, В. Г. Маранцман. - Москва: Просвещение, 1994. - 288с.
5. Миров, Т. Дастури методии "Адабиёти точик" барои синфи IX / Т. Миров. - Душанбе: Маориф, 1986. -150 с.
6. Миров, Т. Методикаи таълими адабиёти точик / Т. Миров, К. Хочаев, Ш. Исломов. -Душанбе: Маориф, 1991.-254 с.
7. Рахматчонов, Н. Дастури методй оид ба таълими китоби дарсии "Адабиёти ватан" барои синфи 7 / Н. Радматчонов, X. Радимов.-Душанбе: Маориф, 1990.-72 с.
8. Тоиров, У. Адабиёти точик, китоби дарсй барои синфи 7-ум / Тоиров Урватулло, Зикиров Хайрулло, Мусоев Мудаббат. - Душанбе: Мавлавй, 2008. -320с.
REFERENCES:
1. Atakhonov, T. How should be a textbook? / T. Atakhonov // Omuzgor. - № 52. - 2009. -December 18.
2. Ahmadov, M. Tajik literature teaching (Teaching of Tajik Literature) / M. Ahmadov. - Khujand: Noshir, 2012. - 292 p.
3. Vahhobov, A.Tajik literature teaching at school (Teaching of Tajik Literature at school) / A. Vahhobov, M. Kozijonov. - Dushanbe: Maorif, 1988. - 192 p.
4. Bogdanova ,O.Yu. Method of teaching literature / O. Yu. Bogdanova, V.G. Marantsman. -Moskva: Prosveshenie, 1994. - 288 p.
5. Mirov, T. Teaching Manual "Tajik Literature" for the 9th form / T.Mirov. - Dushanbe: Maorif, 1986. - 150 p.
6. Mirov, T. Method of teaching tajik literature / T. Mirov, K.Khojaev, Sh.Islomov. - Dushanbe: Maorif, 1991. - 254 p.
7. Rahmatjonov, N. Teaching manual of literature textbook for 7th form / N.Rahmatjonov, H.Rahimov. - Dushanbe: Maorif, 1990. - 72 p.
8. Toirov, U. Tajik Literature, textbook for the 7th form / Toirov Urvatullo, Zikirov Khayrullo, Musoev Muhabbat. - Dushanbe: Mavlavi, 2008. - 320 p.
Учебники по литературе и принсипы их составления
Ключевые слова: учебная программа, нормативы к составлению учебников, отбор учебного материала, язык и стиль изложения, хрестоматия, презентация литераторов.
В статье рассматриваются основные требования к написанию учебников по литературе, обусловленные системой дидактических принципов, таких как доступность, целенаправленность, систематичность и последовательность. В статье автором подчеркивается, что учебник должен составляться в соответствии с целями обучения, установленной программой и требованиями дидактики. Содержание учебника, в частности по литературе должно отражать определенную систему научно-предметных знаний, составляющих ядро сведений из этой области.
Книга содержит ценные рекомендации, адресованные авторам и составителям учебников, методистам и всем тем, кто имеет прямое или косвенное отношение к созданию учебников. При этом автор статьи, как литератор указывает на специфику написания учебников по литературе. По глубокому убеждению автора целесообразно включать в учебники по литературе фрагменты, образцы из художественных текстов, вводить в них средства наглядности, обязательным считается прохождение учебником этапа апробации в общеобразовательной школе и т.д.
Textbooks on Tajik Literature and the guidlings of them
Keywords: curriculum, principles for designing a textbook, selection of teaching materials, language and style of exposition, reader (chrestomathy), presentation of literary men.
This article reviews the basic requirements for writing textbooks in literature, due to the system of didactic principles such as accessibility, purposiveness, systematic and consistency. In the article the author emphasizes that the textbook should be drawn up in accordance to the objectives of the training program and the requirements of didactics.
The content of the textbook, particularly in literature must reflect a certain system of scientific knowledge, which contains the nuclear information in this area.
The book contains a valuable recommendation which is addressed to the author of textbooks, methodist, and who have direct or indirect relation to the edition of textbooks.
The author of this article, as a literary man, points out the specificity of writing books on literature.
On a deep conviction of the author it is advisable to include textbooks in literature fragments, samples of literary texts, to introduce clarity in them, as well is compulsory passage of the textbook stage the testing in a secondary school, etc.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ахмадов Мирзо^абиб, номзади илмуои филологй, дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумхурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: mirzokhabib @ bk. ru.
Сведения об авторе:
Ахмадов Мирзохабиб, кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: mirzokhabib@bk.ru
Information about the author:
AhmadovMirzokhabib, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Chair of methods of teaching Tajik language and literature, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov, (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: mirzokhabib@bk.ru
