CC BY
16>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
KISHISHILARARO MUNOSABATLARNI ANGLATUVCHI URDUCHA VA
O'ZBEKCHA MUSHTARAK MAQOLLAR
)> I )>*
Yusupova Mohira
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, "Janubiy va janubi-sharqiy Osiyo tillari" kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7271101
ш*:
Annotatsiya: maqolada maqol tushunchasiga oydinlik kiritish, maqollarni qiyosiy o'rganish asnosida ularning lingvokulturologik jihatlarini tadqiq qilish va bu orqali tadqiq etilayotgan tillardagi maqollarning bir-biriga o'xshash va farqli tomonlarini, shuningdek, ikki millatning o'ziga yarasha madaniyati va o'ziga xos mentalitetini ko'rsatishga va kishilararo munosabatni anglatuvchi maqollarni lingvistik tavsiflashga harakat qilinadi.
Аннотация: в статье делается попытка уточнение понятия пословицы,
>
*
исследование их лингвокультурологического аспекта при сравнительном изучении пословиц и показать сходные и отличительные черты пословиц на исследуемых языках, а также самобытную культуру и своеобразный менталитет
»
двух народов и дать лингвистическую характеристику пословицам, обозначающие межличностные отношения.
Annotation: there is attempted to clarify the concept of proverbs, to study their linguistic aspects during a comparative study of proverbs, and through it to show the similarities and differences of proverbs in the languages, as well as the specific
culture and mentality of the two nations, and to linguistically characterize proverbs that represent an interpersonal relationship in the article.
Tayanch tushunchalar: maqol, xalq og'zaki ijodi, "qavlun", struktur-semantik jihat, lingvistik jihat, semantika, semiotika, kahavat, maqula, masal, kehnaut, kehnauti, lingvokulturologik jihat, til, madaniyat, matn lingvistikasi
Ключевые слова: пословица, фольклор, "кавлун", структурно-семантический аспект, лингвистический аспект, семантика, семиотика, кахават, макула, притча, кехнават, кехнавати, лингвокультурологический аспект, язык,
культура, лингвистика текста.
Ш
Keywords: proverb, folklore, "kavlun:, structural and semantic aspect, linguistic
aspect, semantics, semiotics, kahavat, makula, fable, kehnavat, kehnavati, j "1 > ' i linguoculturological aspect, language, culture, linguistics of the text.
Maqol - sivilizatsiyaning uzviy bo'lagi bo'lib, uni o'rganmay turib, biron-bir
dunyo sivilizatsiyasini tushunish mumkin emas.
"Maqollar - uncha katta bo'lmagan, lekin xalq og'zaki ijodi merosining o'ziga
xos bir bo'lagidir. Xalqning tarixiy rivoji va xulq-atvori, mehnat va turmush tarzi
721 1 -
is* » J
WiW к/
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
xuddi toshga bitilgandek aniqlik bilan maqol yoki metafora ko'rinishida shakllangan.
Farqi shundaki, toki ularni yaratgan xalq va ularni o'zining bir bo'lagiga aylantirgan
18
til mavjud ekan, maqollar asrlar davomida yashab kelaveradi" .
Dandis fikriga ko'ra "XX asrga kelib, hozirgi ijtimoiy fanlar ta'sirida mashhur maqollarning adabiy va tarixiy shakllanishini o'rganishdan chekinish boshlandi"19.
Maqol atamasi arabcha "qavlun"dan olingan bo'lib, "so'z" degani20.
Maqolning qolipiga keladigan bo'lsak, u - "leksik jihatdan xira tortgan va o'chib ketgan his-hayajonni o'zida mujassam qilgan ibora"21.
Garchi maqol kichik hajmli til birligi bo'lsa-da, turli ilmiy nuqtayi nazardan o'rganishni talab etadi. Maqol struktur-semantik jihatga ko'ra tugal gap kabi matn lingvistikasi uchun juda katta qiziqish kasb etadi. Bir tilga mansub, qarindosh yoki qarindosh bo'lmagan tillardagi turli xil maqollar bir xil vaziyatlarni anglatishi mumkin. Buning natijasida u mantiqiy semantika va semiotika kabi sohalar bilan uzviy bog'liqdir.
Г^отгп -f 11 rrr» Krv'lmofiin m o/i a! +л'гг'по1/1п fiirlir»no a'tí л o rn o ni nr mninn/i ünr
Qaysi tilga xos bo'lmasin, maqol to'g'risida turlicha o'y-qarashlar mavjud. Rus
>
*
maqolshunosligi (paremiologiya) asoschilaridan biri G.L. Permyakovning fikricha, etnografik va etnogenetik voqe'likni o'zida aks ettirgani sababli maqolning tashqi strukturasi va unga xos obrazlilik uni tavsiflaydigan asosiy jihat emas. Uning
m?
ta'kidlashicha, maqolning mantiqiy jihati uning asosiy mazmunini tashkil etadi, ular esa "maqol va matallar biror vaziyat yoki narsalar o'rtasidagi ma'lum bir munosabatlarning belgisi sanaladi"22.
Ta'kidlash joizki, urdu tilida maqol atamasi sifatida "J^l zarbulmasal,
"^jUS"kahavat, "J*"masal, "Jj^" maqula kabi yana bir qator atamalar qo'llaniladi.
'........ „ . „ „ .. „...... ...
Hindistonlik olim Yunus Agaskar maqollarni batafsil yoritib bera oladigan j^jl" "jb ^iU j jl jjl <jiijUS nomli asarida asosan maqolga nisbatan "^jWS"
atamasini qo llagan.
Olimning ta'kidlashicha, "^jUS"so'zi hindiy tiliga oid so'z hisoblanib hindiy tilidagi "^S"so'zidan yasalgan. Unga ma'nodosh sifatida "^jUS" [kehna:ut], "^jjlit£"[kehna:uti], " JS*" [masal] so'zlari ham kiritilgan23.
Urdu va o'zbek maqollarining lingvokulturologik jihatlarini tahlil qilishda til va madaniyatning o'zaro bog'liqligini tasvirlash, urdu va o'zbek tillaridagi maqollarning
J-jt
„и „1----и
mavzu jihatdan bir-biriga o'xshash va farqli tomonlarini ko'rib chiqish, shuningdek,
ulardagi xalq mentaliteti va milliy xarakterning ifodalanishi kabi masalalarga
chuqurroq yondashishga harakat qilinadi. _ >
18 Узбекские народные пословицы и поговорки. Т.: "Узбекистан". 1985. С-86.
19 Дандис А. О структуре пословицы// Паремиологический сборник. Пословица. Загадка. М.: 1978. ^ 13.
20 Madayev O., Sobitova T. O'zbek xalq og'zaki poetik T.: "Sharq" 2010. - B.208.
21 Розенталь Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов. М., Просвещение.1985. ^390.
22 Пермяков Г.Л От поговорки до сказки(Заметки по общей теории клише). М.: «Восточная литература». 1970.- С.19.
23 ^ <ИЛЛ ^К J ¿1 Jjl
...
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Maqollarda xalq turmush tarzi qay darajada o'z aksini topishi va ikki tilda
mavjud bo'lgan maqollarning solishtirma tahlil orqali o'zaro o'xshash va farqli tomonlari, shuningdek lingvistik tavsiflari hind olimi Ahmad Qurayshining " j^jl opjU^" hamda Sh. Shomaqsudov va Sh. Shorahmedovlarning "Hikmatnoma" asaralaridan yig'ilgan quyidagi maqollarda yaqqol mamoyon bo'ladi:
^JJ ^ J^ ^ oj ^ ' ^¿j jjl ^
Tarjimasi: Do'kondor savdo qiladi va foyda oladi, savdo qilgan dehqonda yuzdan o'ttiz qoladi.
Ushbu maqol biron odam o'z kasbini tashlab, boshqa kasbni tanlasa-yu, va bundan zarar ko'rganda aytiladi. Ma'nosi shuki, har bir odam o'z kasbi bilan shug'ullanishi kerak, boshqa kasb bilan shug'ullansa, zarar ko'radi. Maqolga o'zbek tilida qisman to'g'ri keladigan "Chumchuq so'ysa ham qassob so'ysin" maqoli to'g'ri keladi - birovga bir ishni qildiradigan bo'lsang, u ish arzimagan kichkina bo'lsa ham ustasiga, qo'lidan keladigan odamga murojaat qil, degan ma'noda aytUadi.
Urdu tilidagi maqolda "^"[baniya:] Hindistonda savdogar kastasining nomini, "¿V[jaT] dehqon kastasining nomini anglatadi. Ma'lumki, Hindistonda aholi
tr>ifci1 QrfTQ Vcictcil QrfTQ V»r>'1iriClHi H 111 H YdlnifTQ vr>c Kr>'l (Ttm Hll 1ir»1nt ri'vhi^V
toifalarga, ya'ni kastalarga bo'linadi. Hind xalqiga xos bo'lgan bu holat o'zbek
jamiyatiga xos emas. Binobarin, o'zbek tilidagi maqolda yuqoridagi mazmunni ochib berishda "chumchuq"va "qassob" leksemalaridan foydalanilgan.
Tarjimasi: Butun daraxtni silkitdi, barcha tatib ko rdi.
Biron insonning orqasidan qilgan amalidan ko'pchilikka manfaat yetganida aytiladi. O'zbek tilida ushbu maqolning muqobili sifatida "Bir odam ariq qaziydi, ming odam suv ichadi" maqolini keltirish mumkin. Ushbu maqol bilan ko'pchilikning manfaati yo'lida qilgan xizmating zoye ketmaydi, mehnating samarasidan bahramand bo'lgan kishilar sening nomingni yaxshilik bilan yodga oladilar, ko'pchilikning hurmat-ehtiromiga sazovor bo'lasan, deyilmoqchi.
Ù^J ^JJ j'jf J ^
Tarjimasi: Bir ishga ming rupiy qurbon.
Mazkur maqol kishilarni sabrli bo'lishga da'vat etadi. Bir amir va uning lashkari
J-jt
-i l-\ 1 I nn nr>-Pr>t* /^11 I rrvf rrnn 1 ' r-w\-\ /"v17~~ +1 I 1 /4 r> m 4-rk/Yi »••■ n
yuki bilan safar qilayotgan edi. O'zbek tilidagi "Sabr tagi - sariq oltin" maqoli
ushbu maqolga mos keladi. O'zbek tilidagi maqoldan ham sabr-toqatli, qanoatli, chidamli bo'lish ma'nosi anglashiladi. Ushbu maqol bilan sabrli bo'lsang, yaxshi narsaga erishasan, deyilmoqchi.
Har ikkala tildagi maqolda shu holatni yoritish uchun turli xil leksemalardan foydalanilgan. Urdu tilida "^¿jj "[ru:pi:y] leksemasi Hindistondagi pul birligining
nomi bo'lsa, o'zbek tilidagi maqolda "oltin" leksemasi qo'llanilgan.
1 • 1
4s J^ ' 4s ^ ^JJt JJ?
31><}>
ä j
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Tarjimasi: O'g'ri o'g'rilikdan voz kechdi, orqa-oldinga yurishni qo'ymadi.
iw-
>
Maqolda kishi odatini tashlasa ham yomon odat osonlik bilan ketmasligiga ishora qilinyapti. O'zbek tilida "O'rgangan ko'ngil o'rtansa qo'ymas" maqoli ushbu maqolga muqobil bo'lib, ta'magiï, yulg'ich, ochko'z, sulloh odamlaг odatini tashlagansa ham butunlay tashlamaydi, degan ma'noni anglatadi.
Urdu tilidagi maqolda uning asosiy mazmunini ochib berishda "jj^ ""O'g'ri" leksemasidan foydalanilgan bo'lsa, o'zbek tilidagi maqol ta^ibidagi asosiy mazmunni tashuvchi "Ko'ngil" leksemasi muvofiq keladi.
•i J-ur-tJ-. t *
Tarjimasi: O'ta manmanlik Shri-Lankani ham yakson qiladi.
G'uгuг va manmanlik qiluvchi odam Ыг kunmas-bir kun pastroq tushishiga to'g'ri keladi. Maqol maqtanchoq, manmanlaгga nisbatan qo'llaniladi. O'zbek tilida ushbu maqolga muqobil sifatida "Baq-baq etgan takani yomg'ir yoqqanda ko'r, shaq-shaq etgan kelinni sigir soqqanda ko'r" maqolini keltirishimiz mumkin. Taka
va echkilaming yog'ingarchilikka toqati bo'lmaydi. Ulaг quгg'oqchilikda baq-baq
etib yuraveradilar-u, ammo qor-yomg'n yoqqanda shumshayib, o'zlaгini og'ilga urishga haгakat qiladilaг. Bu maqolning to'g'ri ma'nosi. Majozan maqtnachoq, manman odamning holini boshiga ish tushganda ko'^ "popugi pasayib", tili qisilib,
ïw -
nafasi ichiga tushib, qizarib qoladi, deyilmoqchi.
№du tilida manmanlik borasida beгilgan maqol o'ta salbiy bo'yoqqa ega. Maqolda "manmanlik" va "Shгi-Lanka" leksemalari qo'llanilgan. Taгixdan ma'lumki, oldin Shri-Lanka Hindiston ta^ibida bo'lgan. Maqoldagi leksemato hind xalqi hayotidan olingan bo'lib, "Shri-Lanka" leksemasiga ekvivalent sifatida o'zbek
xalqi hayotidan olingan uo lib, sun-Lanka leksemasiga ekvivaleni snauda o zuek tilidagi maqolda manmanlikni ifodalash uchun "Taka" va "Kelin" leksemalaгidan foydalanilgan. Har ikkala tildagi maqol bir xil vaziyatni bildirsa-da, alohida leksemalar orqali ifodalangan. ^ is JJ^
Tarjimasi: O'g'rining guvohi chiroq.
Biron odam o'z aybini yoki sirini yashirishga haгakat qilsa ham, uning siï-asrori yoki aybi ochilganda, ushbu maqol aytiladi. O'zbek tilida bunga muqobil sifatida "Sipoh sirin yashirolmas, puchuq- burnin" maqoli mavjud. Burni puchuq J-jt odamning puchuqligi shunday ko'rinib tuгadiki, u bu aybini yashirolmagani kabi sipoh ham o'z aybini sezdirmaslikka haгakat qilmasin, barib^ atrofdagi kishilaг buni bilib oladi.
№du tilidagi maqolda "O'g'гi" va "Chiroq" leksemalaridan foydalanilgan bir paytda, o'zbek tilidagi maqolda "Sipoh" hamda "Puchuq" leksemalari qo'llangan. Bn xil vaziyatni anglatuvchi ushbu ikkita maqolda turii xil leksemala! qo'llanganining
»
sababi ikki xalqning turmush tarziga va mentalitetida ba'zi faгqlaгning bo^id^.
. .*£•«• 1 •.. Ч и Ч. . -1 T 1 •. .t 1 «•£• . 4
_1 UjJ 1&Л1Щ с (jl^l ^ l^&JJ
H ]>:>
: * ^ * n>
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 Tarjimasi: Bilim olish oson, "bilim berish" jo'n, oson berish qiyin.
Murid bo'lish yoki ta'lim olish oson, biroq o'rgatish qiyin. Ushbu maqolda murabbiyning iqtidorli ba'zan zehni past talabalarga bilimni yetkaza olishiga ishora bor
"O'rganish oson, o'rgatish qiyin" o'zbek maqoli urdu tilidagi maqolga mos kelib, u o'qtuvchi, ustoz, murabbiy boshqalarga bir nimani chinakamiga o'rgatmog'i uchun avvalo o'zi o'qib-o'rganmog'i va o'rgatishda sabrli bo'lmog'i zarur, degan ma'noni anglatadi.
W1
Har ikkala tildagi maqolda ham bilim va bilim berish haqida gap ketayapti. Maqollardagi leksemalar ham bir-biriga mos tushadi. Bundan ko'rinib turibdiki, bilim olish va berish barcha millatlar uchun bir xil maqomda ahamiyat kasb etadi. ^ t£ ujSJ* ^ ^
Tarjimasi: Kiygan poyafzallarga jonim sadaqa.
Biron katta yoshli odamning qarshisida uning keksaligi va o'zining esa kichkina odam ekanligini bildirish uchun ushbu maqol aytiladi. O'zbek tilida ushbu maqolga
"Kattani katta bil, kichikni-kichik" maqoli qisman mos kelib, u kattalar orasida bo'lganingda ularni izzat-hurmat qil, pand-nasihatariga quloq os, ularning huzurida bachkana qiliqlar qilma, kichiklar orasida bo'lganingda esa ularning o'zlariga yarasha
iW -
muoamalada bo'l, degan ma'noni anglatadi.
Urdu tilidagi maqolda "Poyafzal" leksemasi qo'llangan va u tashigan ma'no "Katta", "Kichik" leksemalarida aks etgan.
li^ljj uj£ ûli Да IS t ajJlj ^S
Tarjimasi: Onasi gapirganning nega otasi gapirmasin?
Ozgina chet tilini o'rganib, gapirishni boshlagan va gapirgan gapini ma'nosini tushunmaydiganlar, bundan tashqari o'zini hammadan aqlli deb hisoblaydiganlar uchun ham kinoya tarzida ushbu maqol aytiladi. O'zbek tilida "Chivinning chechani axlatga qo'nadi" maqoli ushbu maqolga muqobil keladi. U o'zini bilimdon, chechan, hamma narsadan xabardor deb biladigan va har yerda har bir gapga bilsa-bilmasa aralashib ketaveradigan, to'g'rimi-noto'g'rimi o'z gapini ma'qullayveradigan, "urib" yengaveradigan odamlarga nisbatan kinoya tarzida qo'llaniladi.
Urdu tilidagi maqolda "Ota-ona", leksemalari qo'llanilsa, o'zbek tilidagi maqolda "Chivin" leksemasi maqolning mazmunida muhim ahamiyat kasb etadi.
Up UJ t ^SIJQJ ^S ^ UJ
Tarjimasi: Palash daraxti ostida qarzi yo'qdek, shaharda oldi-berdi (qiladi).
Ushbu maqol biron ishga qaror qilinsa-yu, kimdir to'sqinlik qilganda bu qarorini
bekor qilsa aytiladi. Hayotda ba'zan shunday ishlar borki, ular qilinishi qat'iy qaror
; >;> Ы >
>q ] - )> >
L> * L ■
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
qilinadi, lekin bunga kimdn yoki nimadñ g'ov bo'lishi mumkin. Shunday
_
vaziyatla^a uгdu tilida ushbu maqol faol qo'llaniladi.
O'zbek tilida yuqoridagi maqolga nisbatan "Men o'g'ri bo'lganda oy oydin bo'ldi" maqoli muqobil bo'la oladi. Ba'zan kishi Ыг ish qiladigan bo'lganda, biron narea g'ov bo'ladi-da, ishi ro'yobga chiqmay qoladi. Mazkuг o'zbek tilidagi maqoldan ana shu vaziyatda foydalaniladi.
№du tilidagi maqolda "Palash" leksemasi maqolning ma'nosini ochib berishda ma^aziy maqomda turadi. O'zbek tilidagi maqolda esa "O'g'ri" leksemasi maqolning asosiy mazmunini yoritib beradi. Maqollarning har biri bir xil vaziyatni anglatsa-da, turli xil leksemalar orqali yuzaga chiqqan.
№du tilida ham, o'zbek tilida ham bir xil vaziyatni anglatuvchi muqobil maqollar mavjud. Biroq, ular xalqning madaniyati, turmush tarzi, tarixidan kelib chiqqan holda turii xil leksemala! o^ali namoyon bo'ladi.
Xulosa o'mida aytish joizki, ш-du va o'zbek tillarida maqollami qiyosiy
AVrtmiirli \\Ar\ vnlrminn ^ ' on i^o nn\rrv+ lor>7i T m man+nl о I/ o глп n
o'гganish ikki xalqning o'ziga xos hayot tarn va mentalitetini aks ettngan
>
*
lingvomadaniy jihatlarni ko'rsatadi. Ikki xalqning lingvomadaniy jihatlari maqollarda shunday namoyon bo'lganki, ularning tarkibidagi ba'zi leksemalar o'zbek tiliga shundayligicha tarjima qilinadi, chunki bu leksemalar faqat hind xalqi va
madaniyatiga tegishli bo'lib, bunda o'zbek tilida mazkur leksemalarga to'g'ri keladigan so'zlar yo'q.
••j > jfr
♦ ^ I • <\ )>'
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Imomov K., T. Mirzayev, B. Sarimsoqov, O. Safarov. O'zbek xalq og'zaki poetik ijodi. T.: "O'qituvchi", 1990. - 240 b.
2. Madayev O.,Sobitova T.O'zbek xalq og'zaki poetik ijodi.T.: "Sharq", Щ 2010- 125 b.
3. Shomaqsudov Sh., Shorahmedov Sh. Hikmatnoma. T.: 1990. - 523 b.
4. Алефиренко Н. Ф. Фразеология и паремиология. Учеб. Пособие для бакалаврского уровня филол. Образования. М.: Изд-во флинта, 2009. - 600 с.
5. Дандис А. О структуре пословицы// Паремиологический сборник. Пословица. Загадка. М., 1978.-23 с.
тт_________т^ тт ^ ......... ..........™ ^«к ~_____
*
6. Пермяков Г.Л От поговорки до сказки(Заметки по общей теории
Ш
клише). М.: «Восточная литература», 1970. - 85 с.
7. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник
4 ^^^ 1>
лингвистических терминов. М.: Просвещение.1985.- 680 с.
8. ^оо- ^ иЛЛ ^к J ^ и1 JJ^ и£ ^ J," ^^ ^^
10. V'W Jjl ^ cjlj jjj^ _ üi3Jl1S
'- ^ <-----
ч ,
v> ¡>
>q ] i > >
-о--И- >
