Научная статья на тему 'КИНКАН (FORTUNELLA) ИЛДИЗПОЯЛАРИГА ПАЙВАНД ҚИЛИНГАН МАНДАРИН НАВЛАРИНИНГ КЎКАРИШИ'

КИНКАН (FORTUNELLA) ИЛДИЗПОЯЛАРИГА ПАЙВАНД ҚИЛИНГАН МАНДАРИН НАВЛАРИНИНГ КЎКАРИШИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
18
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туркум / тур / мандарин / цитрус мева / нав / пайвандтаг / пайвандлаш / куртак / қаламча.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Шодиев Санжар.Ибодулло Ўғли

Мақолада пайвандтаг сифатида фойдаланилган Кинкан (Fortunella) ўсимлиги ҳамда ушбу пайвандтагга бир нечта мандарин навларини пайвандлаганда кўчатларнинг кўкариш даражалари ва уларнинг ривожланиш ҳолати ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Шодиев Санжар.Ибодулло Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИНКАН (FORTUNELLA) ИЛДИЗПОЯЛАРИГА ПАЙВАНД ҚИЛИНГАН МАНДАРИН НАВЛАРИНИНГ КЎКАРИШИ»

УУК: 634.32/31.541.11 КИНКАН (FORTUNELLA) ИЛДИЗПОЯЛАРИГА ПАЙВАНД ЦИЛИНГАН МАНДАРИН НАВЛАРИНИНГ КУКАРИШИ Шодиев Санжар.Ибодулло ^ли

Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадкикот институти таянч докторанти

sanjarshodiyev0591@gmail .com https://doi.org/10.5281/zenodo.10084914

Анотация. Мацолада пайвандтаг сифатида фойдаланилган Кинкан (Fortunella) усимлиги %амда ушбу пайвандтагга бир нечта мандарин навларини пайвандлаганда кучатларнинг кукариш даражалари ва уларнинг ривожланиш %олати %ацида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: туркум, тур, мандарин, цитрус мева, нав, пайвандтаг, пайвандлаш, куртак, цаламча.

Аннотация. В статье представлены сведения о растении Кинкан (Fortunella), используемом в качестве привоя, степени побитости сеянцев и состоянии их развития при прививке на этот привой нескольких сортов мандарина.

Ключевые слова: категория, вид, мандарин, цитрусовые, сорт, корневище, прививка, почка, черенки.

Abstract. The article presents information about the Kinkan (Fortunella) plant used as a graft and the degree of bruising of seedlings and their development status when grafting several tangerine varieties on this graft.

Keywords: category, species, mandarin, citrus fruits, variety, rhizome, grafting, bud, cuttings.

Кириш. Узбекистон Республикасининг тараккиёти хамда ахоли сонининг тобора ортиб бориши озик-овкат, хусусан цитрус меваларга уларнинг тури ва сифатига булган талаб ошиб бормокда. Бозорларимиздаги цитрус меваларини импорт килишни камайтириш учун ахоли томоркалари ва дехкон, фермер хужаликларида уларни етиштириш истикболли булиб унчалик куп маблаг талаб этмайди. Бунинг учун авваламбор хар бир цитрус усимликларининг юкори хосилли, истикболли, экспортбоп, транспортабелли навлари учун муносиб пайвандтаглар танлаб хдмда уларнинг стандарт талабларга жавоб берадиган кучатларини тайёрлаш бугунги куннинг долзарб мавзуларидан бири хисобланади.

Мамлакатимизда кишлок хужалиги сохасини куллаб-кувватлаш, богдорчиликка ихтисослаштирилган фермерлик харакатини ривожлантириш борасида амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлар натижасида агросаноат тизими бугунги кунда чин маънодаги иктисодиёт устунига айланди. Богбонлар шижоати билан бозорларимизда мева-чевалар тукинчилиги таъминланмокда. Мухими, улар етиштириётган бу ноз-неъматларнинг нархи арзон. Бу албатта, кишлок хужалигини ривожлантириш борасида амалга оширилаётган изчил ислохотлар самарасидир. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 19-февралдаги П^-4610-сон "Лимончилик тармогини янада ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги шунингдек, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009-йил 24-декабрдаги "Узбекистонда субтропик экинларни етиштиришни ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 03-30-68-сон карори кабул килиниб, мамлакатимизда субтропик экинлар, хусусан ситрус мевалар

майдонини янада кенгайтириш, мавжуд майдонлар холатини тубдан яхшилаш, уларни купайтириш ва етиштириш тартибларини илмий асосда ташкил этиш вазифалари белгиланган. Бу борада Узбекистан Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг жумладан, мамлакатимизда хам мавжуд ресурс ва имкониятлардан окилона фойдаланиб, ахолини кишлок хужалик махсулотлари билан кафолатли таъминлаш, хосилдорлик ва манфаатдорликни янада ошириш, сохага илм-фан ютуклари хамда замонавий ёндашувларни жорий этиш долзарб масаладир [1, 2.].

Тадкикот методалогияси. Тадкикотни амалга оширишда биокимёвий ва физиологик лаборатория тахлиллари, шунингдек, мандарин навлари усиб ривожланишининг узига хос хусусиятлари «Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур» Орёл (1999) услуби мандарин навларини кучатлари ва бир йиллик новдаларини усиш динамикасини аниклашда В.Л.Витковский (1979) услубидан, илдиз тизимини урганишда В.А.Колесников (1962) услубидан фойдаланилади. Тадкикотлардан олинган маълумотларга математик ва статистик ишлов бериш Microsoft Excel дастури ёрдамида Б.А.Доспехов (1985) тавсия этган услуби буйича амалга оширилади.

Тадкикотларни 2022-2024 йилларда Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти Сурхондарё ИТС нинг 0,1 га майдондаги иссикхонасида лимон ва мандарин навларнинг нав тозалигини саклаган холда хар йилли шахсий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига сифатли кучатларни тайёрланади. Пайвандтаг сифатида Кинкан (fortunella) нинг илдизпояларидан мандарин навлари учун пайвандтаг сифатида каламчалар тайёрланиб, яхши илдиз олиши учун 50-100 донадан боглаб каламчалар 18-20 соат давомида махсус эритмага солинди. Шундан сунг 1 м2 майдонга 300-400 донадан туман хосил килувчи курилмага кадалди.

Тадкикот объекти. Пайвандтаг сифатида ёввойи шаклдаги цитрус турларидан булган Кинкан (Fortunella) усимлиги, пайвандуст сифатида эса мандариннинг 5 та нави тадкикот объекти хисобланади.

1-расм. Пайванд килинган мандарин кучатларининг ривожланиши.

Тадкикот натижалари ва уларниг тахлили. Маълумки, цитрус мевалар орасида мандарин усимлиги халк орасида севиб истеъмол килинади. Лекин мандарин навларини етиштиришда пайвандланган кучатлар асосида мандаринзорлар барпо килинади. Шунинг учун мандарин кучатларини етиштиришда мандарин навларига мутаносиб булган, хамда ташки мухитнинг турли омилларига бордошлилигини оширишга ёрдам берадиган пайвандтагларни танлаш жуда мухимдир. Пайвандлаш усимликлар учун мураккаб жаррохлик операцияси булиб, тегишли усулда бир усимликдан маълум улчамдаги вегетатив кисмини кесиб, уни бошка усимликка кучириш жараёнини уз ичига олади [4].

Кинкан (Fortunella) Японияда етиштириладиган ёввойи шаклдаги цитрус турларидан бири хисобланиб, бу доимий яшил куринишга эга булган бутанинг мевалари кичик, огирлиги 25 г гача етади. Мевалари ширин таъмли тук сари; рангли булиб, янгилигида пусти билан истеъмол килиш хам мумкун. Кинкан буталари -10-12 °С гача совукка чидамли булганлиги боис, цитрусчиликда асосан селекция ишларида хамда илдизпояларидан пайвандтаг сифатида фойдаланилади. Фортунела ёки Кинкан (Fortunella) цитруси турт турни уз ичига олади, улардан асосан иккитаси энг куп кулланилади булар: думалок ёки япон кинкан (Fjaponica), oval kinkan (F.margarita). Камрок таркалган кинкан фу чжоу (F.obovata) va многотычинковый кинкан (F.polyandra) [3].

Жорий йилда Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтининг Сурхондарё илмий-тажриба станциясида эрта бахорда Кинкан (fortunella) илдизпояларига мандарннинг 5 та навидан 100 донадан куртак пайванд килиниб, куйидаги натижалар олинди.

Ранний спеллий навида 1-кайтарикда 49 дона, 2-кайтарикда 51 дона,3-кайтарикда 46 дона, жами ушбу навдан 146 дона кукариб, уртача кукариш 48,7 фоизни ташкил килди.

Понкан навида 1-кайтарикда 53 дона, 2-кайтарикда 50 дона,3-кайтарикда 47 дона, жами ушбу навдан 150 дона кукариб уртача кукариш 50,0 фоизни ташкил килди.

Химера навида 1-кайтарикда 51 дона, 2-кайтарикда 47 дона,3-кайтарикда 49 дона, жами ушбу навдан 148 дона кукариб уртача кукариш 49,0 фоизни ташкил килди (1 -жадвал).

1-жадвал Кинкан (Fortunella) бир ёшли илдизпояларига пайванд килинган мандарин навларининг кукариш даражаси (%).

Пайвандтаг навлар номи Уланган х,амда кукарган кучатлар сони

I-кайтарик II-кайтарик III-кайтарик Уртача кукариши, % Пайвандтланган кучатлар х,олати, балл

пайванд килинган кукарган пайванд килинган кукарган пайванд килинган кукарган

Кинкан Ранний спеллий 100 49 100 51 100 46 48,7 3,0

Понкан 100 53 100 50 100 47 50,0 4,0

Химера 100 51 100 47 100 49 49.0 3,0

Кавано васэ 100 54 100 52 100 48 51,3 4,0

Климентин 100 65 100 55 100 53 57,6 4,5

Кавано Васэ навида 1-кайтарикда 54 дона, 2-кайтарикда 52 дона, 3-кайтарикда 48 дона, жами ушбу навдан 154 дона кукариб, уртача кукариш 51,3 фоизни ташкил килди.

Климентин навида 1-кайтарикда 65 дона, 2-кайтарикда 55 дона, 3-кайтарикда 53 дона, жами ушбу навдан 173 дона кукариб, уртача кукариш 57,6 фоизни ташкил килди.

Пайванд килинган кучатларнинг ривожланиш холати баллларда ифодаланганда навлар ичида Климентин навида кузатилиб, ушбу навда кучатларнинг ривожланиш холати 4,5 баллда бахоланган холда, кучатларнинг яхши даражада ривожланаётганлиги аникланди. Понкан хамда Кавано васэ навларида ушбу курсатгич 4,0 баллда бахоланган булса, Химера ва Ранний спеллий навларида эса 3,0 баллни ташкил этиб, кучатларининг ривожланиш холати ;они;арли эканлиги аникланди.

Хулоса. Мандарин навларидан сифатли кучатлар тайёрлаш учун яхши пайвандтаглардан бири Кинкан (Fortunella) усимлиги хисобланади. Пайванд килинган 5 та нав ичида энг куп фоиз кукаргани Климентин навида 57,6%, Кавано васэ навида 51,3 % хамда Понкан навида 50,0% ни ташкил этди. Пайванд килинган навларнинг энг кам кукариши Ранний спеллий навида кузатилиб, уртача кукариши 48,7 фоизни ташкил килган булса, колган Химера навида эса ушбу курсатгич 49,0% ни ташкил этди.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. П^-4610-сон "Лимончилик тармогини янада ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Президент ^арори. - Тошкент 2020-йил 19-феврал.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009-йил 24-декабрдаги "Узбекистонда субтропик экинларни етиштиришни ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 03-30-68-сонли карори.

3. Вульф Е.В, Малеева О.Ф. Мировые ресурсы полезных растений/ Л.:Наука, 1969. - С. 302-304.

4. Трусевич Г.В. Подвой плодовых пород/ -Краснодар.: Совет. Кубань, 1979.- С. 192-193.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.