Научная статья на тему 'КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ'

КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

659
172
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеллект харита / контекст матнли топшириқ / метод / компетенция / ўқитиш / дидактика / креативлик / ақлий ҳаракат / идрок / mind map / contextual text task / method / competence / training / didactics / creativity / mental action / perception

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Хуршида Хасанова

Кейинги йилларда жаҳоннинг бир қатор тараққий этган мамлакатлари, жумладан, АҚШ, Германия, Хитой, Россия, Корея, Буюк Британия, Ҳиндистон, Япония каби давлатларда барча табиий фанлар қаторида кимѐ фанини ўқитиш жараѐнини такомиллаштириш, назария ва амалиѐтни уйғун тарзда олиб бориш, “Билиш – тушуниш – амалиѐтда қўллаш” кетма-кетлиги узвийлиги асосида ўқитишни ташкил қилиш, дарсларни қизиқарли тарзда олиб бориш ва мотивацияни ривожлантириш учун ўқувчи ѐши ва қизиқишларига мос тарзда танланган дидактик ўйинлардан фойдаланиш соҳаларини ривожлантиришга йўналтирилган ишларда ўз аксини топмоқда. Кимѐ фанининг илмий асосларини чуқур ўрганган ва мукаммал биладиган авлодни тарбиялаш натижасида келажакда кўплаб экологик, технологик, озиқ-овқат ва ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларидаги қатор муаммолар ўз ечимини топишига олиб келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USE OF MODERN INNOVATIVE METHODS IN TEACHING CHEMISTRY

In recent years in several developed countries, including USA, Germany, China, Russia, Korea, UK, India, Japan, along with all the natural Sciences improving the process of teaching chemistry is reflected in the work aimed at the harmonious management theory and practice, organization of training based on the sequence of “to know – to understand – to put into practice”, the development of the use of didactic games, selected in accordance with the age and interests of the pupils. In the future, as a result of educating the younger generation, who have thoroughly studied and perfectly mastered the scientific foundations of chemistry, they will help to solve many environmental, technological, food and a number of other production problems

Текст научной работы на тему «КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ»

КИМЁ ФАНИНИ УКИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Хуршида Хасанова

Навоий вилоят Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини

ошириш худудий маркази. x-xasanova1989@inbox.uz

АННОТАЦИЯ

Кейинги йилларда жахоннинг бир катор тараккий этган мамлакатлари, жумладан, А^Ш, Германия, Хитой, Россия, Корея, Буюк Британия, Х,индистон, Япония каби давлатларда барча табиий фанлар каторида кимё фанини укитиш жараёнини такомиллаштириш, назария ва амалиётни уйгун тарзда олиб бориш, "Билиш - тушуниш - амалиётда куллаш" кетма-кетлиги узвийлиги асосида укитишни ташкил килиш, дарсларни кизикарли тарзда олиб бориш ва мотивацияни ривожлантириш учун укувчи ёши ва кизикишларига мос тарзда танланган дидактик уйинлардан фойдаланиш сохаларини ривожлантиришга йуналтирилган ишларда уз аксини топмокда. Кимё фанининг илмий асосларини чукур урганган ва мукаммал биладиган авлодни тарбиялаш натижасида келажакда куплаб экологик, технологик, озик-овкат ва ишлаб чикаришнинг бошка сохаларидаги катор муаммолар уз ечимини топишига олиб келади.

Калит сузлар: интеллект харита, контекст матнли топширик, метод, компетенция, укитиш, дидактика, креативлик, аклий харакат, идрок.

THE USE OF MODERN INNOVATIVE METHODS IN TEACHING

CHEMISTRY

Khurshida Khasanova

Navoi Regional Center for Retraining and Advanced Training of

Public Education Staff x-xasanova1989@inbox.uz

ABSTRACT

In recent years in several developed countries, including USA, Germany, China, Russia, Korea, UK, India, Japan, along with all the natural Sciences,

improving the process of teaching chemistry is reflected in the work aimed at the harmonious management theory and practice, organization of training based on the sequence of "to know - to understand - to put into practice", the development of the use of didactic games, selected in accordance with the age and interests of the pupils. In the future, as a result of educating the younger generation, who have thoroughly studied and perfectly mastered the scientific foundations of chemistry, they will help to solve many environmental, technological, food and a number of other production problems.

Keywords: mind map, contextual text task, method, competence, training, didactics, creativity, mental action, perception.

КИРИШ

Дунёнинг деярли барча мамлакатларида, жумладан кундан-кунга илм-фан, санъат, техника-технологиялар ва ишлаб чикариш сохалари ривожланаётган юртимизда хам, таълимнинг асосий бошлангич бугини саналган умумий урта таълим мактабларида укитиладиган барча фанлар, хусусан табиий фанлар сирасига кирадиган, замонавий ишлаб чикаришнинг ва кундалик хаётимизнинг асосини ташкил этадиган кимё фанини укитиш жараёнини такомиллаштириш, дарсларда янгича инновацион технологиялар ва илгор таълимий методларни куллашда мухим ахамият касб этмокда. Кейинги йилларда жахоннинг бир катор тараккий этган мамлакатлари, жумладан, АКШ, Германия, Хитой, Россия, Корея, Буюк Британия, Х,индистон, Япония каби давлатларда барча табиий фанлар каторида кимё фанини укитиш жараёнини такомиллаштириш, назария ва амалиётни уйгун тарзда олиб бориш, "Билиш -тушуниш - амалиётда куллаш" кетма-кетлиги узвийлиги асосида укитишни ташкил килиш, дарсларни кизикарли тарзда олиб бориш ва мотивацияни ривожлантириш учун укувчи ёши ва кдзикдшларига мос тарзда танланган дидактик уйинлардан фойдаланиш сохаларини ривожлантиришга йуналтирилган ишларда уз аксини топмокда. Кимё фанининг илмий асосларини чукур урганган ва мукаммал биладиган авлодни тарбиялаш натижасида келажакда куплаб экологик, технологик, озик-овкат ва ишлаб чикаришнинг бошка сохаларидаги катор муаммолар уз ечимини топишига олиб келади. Шундай экан, укув фанларининг интеграциясига асосланган таълимий технологияларнинг дидактик имкониятларидан фойдаланиш жараёнини яхшилаш натижасида укувчиларнинг илмий салохиятини ошириш, ижодий кобилиятларини ривожлантириш кимё фанини укитиш жараёнинини яхшилашга хизмат киладиган энг асосий муаммолардан биридир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Кимё фанини укитиш, кимё укитиш методикасини фан сифатида шаклланишида россиялик методист олимлардан В.Н.Верховский, П.П.Лебедева, Л.М.Сморгонский, Я.Л.Голдфарб, Ю.Б.Ходаков, С.Г.Шаповаленко, Л.А.Цветкова, И.Н.Черткова, В.С.Полосина, В.П.Гаркунова, Н.Е.Кузнецова, Д.М.Кирюшкина, Г.И.Шелинский, М.С.Пак, О.С.Габриелян ва бошкалар уз хиссаларини кушганлар. Ушбу методист олимлар томонидан илк укув-методик материаллар комплекслари, укув дарсликлари, машк дафтарлари ва укитиш жараёнида куллашга мулжалланган бошка дидактик манбалар тайёрланган [1;19-76].

Педагогик технологиялардан таълим сифатини ошириш жараёнида фойдаланишнинг назарий ва амалий асосларини урганиш, таълим жараёнида инновацион методлардан фойдаланиш, дарсларда гурухли ва индивидуал усулларни куллаш борасида республикамиз олимларидан Х,.Т.Омонов, Н.Азизхужаева, З.Мамажонова, Н.Х.Хужаев, С.А.Мадяров, Э.У.Ешчанов, УДТолипов, М.Усмонбоева, М.Б.Хаттабовлар томонидан тадкикотлар олиб борилган.

Кимё фанини ва унинг булимларини укитишда дидактик материалларни ишлаб чикиш ва куллаш хакида, кимё таълимини самарали ташкил килиш ва бошкариш усуллари, кимё фанини укитишда алгоритмлар ва дастурлардан фойдаланиш, кимё таълимини ташкиллаштириш шакллари, кимё укитиш методикаси фанининг бошка фанлар билан богликлиги, кимё дарсларида инновацион методлардан фойдаланишнинг назарий асосларини урганиш буйича чет эл олимларидан Э.Г.Полупаненко, В.А.Кузурман, И.В.Задорожний, Э.Е.Минченков, М.С.Пак, Д.К.Бондаренко, С.С.Космодемянская, С.И.Гилманшина кабиларнинг ишлари диккатга сазовордир [2;3-4].

Рус мактабларида кимё укув курсининг шаклланишида Г.М.Черноблская ва Н.Е.Кузнецованинг хизматлари бекиёсдир. П.А.Оржековскийнинг фикрича: "Ривожланиш-фаол ва онгли фаолият натижасида пайдо буладиган кабул килиш, фикрлаш, тасаввур килиш, хотира каби шахснинг билиш жараёнининг ижобий узгаришларидир." Ривожлантирувчи таълимнинг асослари, жумладан олинган билимларни чукурлаштириш ва мустахкамлаш жараёнида ривожлантирувчи таълимнинг ахамияти машхур психолог Л.С.Вигоцкий томонидан изохлаб берилган [4; 2-5].

Кимё фани унинг булимларини укитиш методикасининг Узбекистонда урганилиш жараёнини тахлил килар эканмиз, сунгги йилларда профессор Х,.Т.Омонов кимё фанини укитиш методикаси сохасини ривожланишига улкан

хисса кушди. ^олаверса, узбекистонлик олимлардан А.Мамажонов, Ж.Фаёзов, Т.Гулбоев, Г.Боймуродов, М.Умаров, А.Азимов, ШДувватов, Ж.Мамажонов, Ф.Алимова ва Л.Зайлобовлар кимё фанини укитишни такомиллаштириш буйича катор илмий тадкикотларни олиб борганлар.

МЕТОДОЛОГИЯ

Юкорида келтирилган олимлар ва улар томонидан олиб борилган тадкикотларни тахлил килар эканмиз, уларда кимё фанини укитиш шакллари, кимё дарсларида куллаш мумкин булган усуллар ва уларнинг ахамияти изохланганлигини, укувчилар билимини бахолаш буйича катор кимматли фикрлар берилганлигини куришимиз мумкин булади. Лекин кимё фанини укитиш борасида катор кам тадкик этилган, ушбу йуналишлар борлигини хам таъкидлаш зарур:

1.Кимё фанини укитиш жараёнининг психологик асослари етарлича тахлил килинмаган, айнан ана шу йуналишда керакли тавсиялар кераклича ишлаб чикилмаган. Дарснинг самарали булишида укитувчининг укувчи психологиясини чукур билиши, унинг кайфиятига яхши таъсир утказиб, унда факат ижобий эмоцияларни юзага келтириш оркари мотивацияни ошириб, кизикишни ривожлантирадиган технологияларни такомиллаштириш ва янгиларини ишлаб чикиб, улардан дарсларда фойдаланиш лозим.

2.Бугунги кунда кимё фанидан укувчилар билимидаги бушликларни аниклаш ва бартараф этишнинг замонавий, самарали усуллари кам урганилган. Дарснинг энг асосий кисмлари хисобланган утилган ва янги мавзуни мустахкамлаш жараёнида бир топширик доирасида хам кимёвий конуниятни билиш, формуладан фойдаланиш, реакцияларни куллаш, ижодий кобилиятни ишга солишга ва ривожлантиришга имкон берадиган "Интеллект харита", "Квест", "Матнли мантикий топшириклар", "Swot-Tahlil", "Keys-Study" каби замонавий технологиялар ва топширикларни такомиллаштириш.

3. Дарсда мавзуни тушунтириш учун фойдаланиладиган кургазмаларнинг ва укувчилар учун тузилган топширикларнинг чизмали, жадвалли, расмли куринишларини ишлаб чикиш лозим [4;5-8]. Чунки айнан шундай куринишдаги топшириклар ва кургазмалар хотирада узокрок сакланиши ва мавзуни яхширок тушунишга ёрдам беради. Ривожланган хорижий давлатларда кимё фанининг укитилиш холати тахлил килинганда улар дарсларда купрок STEAM-таълими элементларидан фойдаланишлари аникланди. Бу йуналишда болаларни укитишда уларга эркин, худди катталардек муносабатда булинади, турли лойихалар ва кургазмалар, лепбуклар тайёрлаш буйича топшириклар берилади.

Лойиха ва кургазмани мустакил тайёрлаш жараёнида укувчиларнинг дарсга булган кизикишлари янада ортади, креатив фикрлаш жараёни ривожланади [5; 11-14].

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Педагогик тадкикотлар натижасида шахс манбани узи мустакил укиганида 10%, маълумотни эшитганда 20%, содир булган вокеа, ходиса ёки жараённи курганида, улар тугрисида маълумотларни эшитганда 50%, маълумотларни узи узатганида 80%, узлаштирилган билимларни уз фаолиятига тадбик этганида 90% маълумотларни ёдда саклаш имконини бериши аникланган. [ 6;5-6]. Бу холат умумий, барча фанлар учун булиб, айнан кимё фани учун тахлиллар олиб борилмаган. Кимё фанининг мураккаб фанлигини инобатга олсак, жараён янада чукуррок тахлил килинса зарар булмасди.

Хрзирда таълим жараёнида энг устувор саналган технологиялардан, муаммоли таълим технологияси асосан укувчиларга мавзуларни кизикарли тарзда тушунтириш, мустахкамлашга имкон беради. Бирок укувчи билимини тезкор ва ёппасига бахолаш жараёнида тест усуллари жуда самарали саналади.(7;40-45). Кимё фанини укитиш жараёнида тестларнинг янгича куринишларини ишлаб чикиш, мавжуд тестларни такомиллаштириш, тестларни вазиятли, муаммоли, расмли, жадвалли топшириклар билан узвийлаштириш лозим.

Юкорида таклиф этилган методлар орасида хозирда энг ахамиятлиларидан бири - бу "Интеллект харита" методидир [8; 96-100]. Ушбу методдан янги мавзуни тушунтиришда, утилган мавзуни мустахкамлашда бирдек фойдаланиш мумкин. Хаританинг уртасида "Марказий тушунча" куйилади, кейин ундан марказий тушунча мохиятини асослай оладиган бирламчи тармоклар, зарур булганда бирламчи тармокда келтирилган фикрни изохлайдиган иккиламчи тармоклар чизилади. Ушбу методда диккатни яхширок туплаш учун имкон кадар турли хил ранглардан фойдаланилади. Бу методнинг образли куринишини янада кучайтириш максадида турли расмлар, белгилардан фойдаланиш мумкин. Юкори даражада кургазмалилик хусусиятига эга булган, узига хос эстетик жихатдан эътиборни торта оладиган ушбу метод инсон онгида мавжуд тушунчалар кетма-кетлигини тартибли куринишда жойлаштирилган ижодий лойихавий ишдир.

1-расм. "Интеллект харита" методининг чизмаси.

Олинган билимларни хаётий вазиятларда куллаш билан боглик булган, назарияни амалиётга сингдириш компетенцияси уз аксини топган замонавий креатив куринишдаги топширикларни бажариш куникмасини ривожлантириш учун "Контекст матнли топшириклар" дан дарсларда фойдаланиб бориш лозим. Бундай топширикларни тузишда укувчининг ёши, кизикишлари ва дунёкараши инобатга олинса, укитилаётган мавзу кундалик хаётимизда учрайдиган бирор вокеа, ёки ходиса билан богланган холда тузилса максадга мувофик булади [9; 120-125]. Айникса кичик ёшдаги 7-синф укувчиларига эртаклар, мультфилмлар ёки машхур кино кахрамонлари иштирокидаги топшириклар катта кизикиш уйготади.

"Контекст матнли топширик"дан намуна:

Кадим замонларда узок кишлоклардан бирида чол, унинг мехрибон, аклли ва мехнаткаш кизи Зумрад, унинг угай онаси ва угай опаси яшар эди. Угай онаси имкон кадар Зумрадни кийнашга, унга имконсиз ва бажариб булмайдиган топшириклар беришга харакат киларди. Мана бугун хам угай она кизи Зумрадга куйидаги топширикларни берибди:

1-топширик: Ушбу модда усимликлар ёнганда колдик модда сифатида хосил булади, ундан уй-рузгор буюмларини тозалашда фойдаланиш мумкин. Унинг таркибида 56,5% калий, 8,7 % углерод, 34,8 % кислород мавжуд. Моддани аниклаб, у ёрдамида буюмларни тозала. (Жавоб: поташ К2СО3)

2-топширик. Ошхонада сичконлар купайиб кетибди. Улар куплаб касалликларни юктиради. Шунинг учун улурни йукотиш лозим. Бунда сен таркиби Х2О3 дан иборат булган моддадан фойдаланишинг мумкин. Унинг таркибида номаълум элементнинг масса улуши 75,7% ни ташкил килса, моддани аникла. ( Жавоб^205)

Назарий жихдтдан анчагина мураккаб, бир-бири билан узвий богланган куплаб тушунча ва атамаларга бой саналган кимё фанини укитишда ушбу усулдан фойдаланиш жуда самаралидир. Матнли топшириклар ишлаб чикишда асосан бир катор узвий алокадор булган жихдтларни инобатга олиш лозим.

2-расм. Контекст матнли топширикларга куйилган асосий талаблар

7-синф укувчиларига "Кимёвий элементлар даврий жадвали" да жойлашган элементлар ва уларнинг кимёвий формуласини ургатиш учун турли хил кулда тайёрланган расмли кургазмалардан фойдаланса булади. Бундай расмли карточкаларни рангсиз куринишда укувчига бериб, улурдан буяшни талаб килиш мумкин. Маълумки кичик синф укувчилари расмларни буяшни жуда яхши куради, бу жараён улар учун кизик хдмда эсда коларли булиши

3-расм. Водород элементи буйича кулда тайёрланган кургазма Academic Research, Uzbekistan 959 www.ares.uz

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Киме дарсларининг самарадорлигини оширишда инновацион усуллардан фойдаланиш муаммоси хорижий ва юртимиз педагоглари томонидан жуда кенг урганилган булиб, шу йуналишда турлича ютукларга эришилган [10;550-555]. Шу билан бирга, шу кунгача яратилган методлар ва технологияларни замон талабига мослаштириш учун уларни бироз узгартириш, такомиллаштириш лозим. Бунда укувчиларнинг ижодий кобилиятлари ва креатив фикрлаш жараенини ривожлантиришга ургу берилса, максадга мувофик булар эди.

REFERENCES

1. Омонов Х,.Т., Хаттабоев М.Б. Педагогик технологиялар ва педагогик махррат. - Тошкент: (Иктисод - Молия), 2016 - 200 б.

2. Пак М.С., Бондаренко Д.К. Дидактический материал в обучении химии.-Санкт-Петербург:(Осипова), 2013 - 45 б.

3. Кузурман В.А., Задорожний И.В. Методика преподования химии. -Владимир:(ВЛДУ),2017 - 88 б.

4. Seirbhis Tacaiochta, Dara Leibseal. Using Graphic Organisers in Teaching and learning. (Castello Print Navan), SLSS 2008. 64 p.

5. Teaching Chemistry - A Studybook A Practical Guide and Textbook for Student Teachers, Teacher Trainees and Teachers 2013.1page 34

6. У.Х.Мухамедов, М.Х,.Усмонбоева, С.С.Рустамов "Таълимни ташкил этишда замонавий интерфаол методлар" укув услубий тавсия Тошкент 2016, 45 бет

7. К. Е. Долгань Инновации и современные технологии в обучении химии Часть I Учеб, пособие // Калинингр. ун-т. - Калининград, 2000. - 66 с.

8. Jacjbson D.A., Eggan P. Kauchak D. Methods for teaching. (Pearson). 2009, 114 p.

9. Хасанова Х.Н. Органик кимени укитиш. Укув кулланма. - Тошкент: РТМ, 2019.- 180 б.

10. Pedagogy and practice: Teaching and learning in Secondary schools. Crown copyright - 2004, - 579 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.