Научная статья на тему 'КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИНТЕРНЕТ МАРКЕТИНГ РОЛИ'

КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИНТЕРНЕТ МАРКЕТИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
35
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
интернет маркетинг / электрон тижорат / модел / технология / инетрнет савдо тизими / web тизими / интеграция.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашев Э., Собирова М.

Ушбу мақолада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида электрон тижорат фаолиятини ривожлантиришда интернет маркетинг ўрни ва уни амалга ошириш натижасида тармоқ субъектларининг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти ҳамда самарали фойдаланиш истиқболлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИНТЕРНЕТ МАРКЕТИНГ РОЛИ»

Received: 12 September 2022 Accepted: 21 September 2022 Published: 30 September 2022

Ицтисодиёт

КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИНТЕРНЕТ МАРКЕТИНГ РОЛИ

Эргашев Э.1, Собирова М.2,

'и.ф.д., профессор

2катта укитувчи, Тошкент молия институти

Аннотация: Ушбу маколада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида электрон тижорат фаолиятини ривожлантиришда интернет маркетинг урни ва уни амалга ошириш натижасида тармок субъектларининг мамлакат ищтисодиётидаги а^амияти х,амда самарали фойдаланиш истикболлари тадкик этилган.

Калит сузлар: интернет маркетинг, электрон тижорат, модел, технология, инетрнет савдо тизими, web тизими, интеграция.

Кириш. Иктисодиётни модернизациялаш даврида Узбекистан ишлаб чикариш корхоналарининг самарали ишлаши куп жих,атдан корхонанинг барча ходимлари, шу жумладан, унинг бошкарув бугинининг ^ам тезкор карор кабул килиши ва амалий фаолият услубини тубдан узгартириш даражасига боглик Бозор иктисодиётининг такомиллашиб бориши турли тадбиркорлик шаклларининг вужудга келишига шароит яратиб бермокда. Тадбиркорликнинг ривожланиши ахборот коммуникациялар бизнесини шакллантириш ва таракдай эттиришга х,ам катта таъсир курсатади. Шу боис электронлашган тармокдарни янада ривожлантириш электрон савдо жараёнларини кенгайтириш исти^боллари нафак;ат кичик бизнес фаолияти, балки мамлакат ик;тисодиётини янада кенг таракдий эттиришга мух,им омил булиб х,измат Килади.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2021 йил 17 ноябрдаги ПК;-14-сонли "Электрон тижорат маъмурчилигини такомиллаштириш ва уни янада ривожлантириш учун кулай шароитлар яратиш тугрисида"ги к;арорига кура [1], Инвестициялар ва ташки савдо вазирлиги хузуридаги Электрон кооперация портали маркази Инвестициялар ва ташки савдо вазирлиги кошидаги Ракамли трансформация маркази этиб кайта ташкил этилди. Марказ зиммасига куйидаги цушимча вазифалар юклатилган:

• ракамли экотизимни шакллантириш ва унинг оператори функцияларини бажариш;

• мулкчилик шаклидан, идоравий ва тармокка мансублигидан, худудий жойлашувидан катъи назар, электрон тижорат платформаларига узининг мижозлар базасидан тенг фойдаланиши цамда уларга хизматлар курсатиши учун шароитлар яратиш;

• ракамли экотизимнинг "хрой" тизими функцияларини бажариши муносабати билан битта шахсий х,исобваракдан ^исоб-китоблар ва туловлар )<амда томонларнинг шартнома мажбуриятлари кафолатли (аккредитив тамойили буйича) бажарилишини таъминлаш ва бопщалар.

2024 йил 1 январга кадар ракамли экотизимга интеграциялашган электрон тижорат платформалари операторлари учун фойда солиги ставкаси 50 фоизга камайтирилди. Товарлар (хизматлар) электрон савдосини амалга оширувчи солик туловчилар учун, улар электрон тижорат иштирокчиларининг миллий реестрига киритилган ёки киритилмаганлигидан катъий назар, Солик кодексининг 337- ва 467-моддаларига мувофик фойда солиги ва айланмадан олинадиган солик буйича пасайтирилган солик; ставкалари Кулланилади.

Мамлакатда электрон тижоратни ривожлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш, товарлар (хизматлар)ни Интернет тармоги оркали реализация килиш учун

N3 [5] 2022 Agro Inform

замонавий механизм ва тартиб-таомилларни жорий к;илиш, ма^аллий тадбиркорлик субъектлари мах,сулотларини экспорт килиш географиясини кенгайтириш ва хджмини ошириш мак;садида ^онун хужжатларига мувофик; электрон тижорат иштирокчилари томонидан хизматлар курсатиш жараёни-да ахборот тизимлари томонидан шакл-лантириладиган, битимлардаги томонлар-ни идентификациялаш имконини берувчи электрон чеклар, квитанциялар, хабарлар ва бопща усуллар товарлар (хизматлар) учун туловларни тасдикдовчи квитанциялар, талонлар, чипталар ва боища хужжатларга тенглаштирилиши белгиланган. Шунингдек, тадбиркорлик субъектлари томонидан электрон тижорат битимларини амалга оширишда туловлар виртуал терминаллар (Е-ПОС) орк;али харидорга накд пулни ^абул цилганлиги тугрисида электрон чек ёки бошк;а тасдикдовчи хужжатни мажбурий юборган х,амда инкассация коидаларига к;атъий риоя к;илган х,олда пул маблагларини хизмат курсатувчи банкка топшириш шарти билан навд пул шаклида цабул килиниши мумкин.

Электрон тижорат субъектлари савдо фаолиятини амалга оширишда тулов терминалларидан фойдаланган з^олда тадбиркорлик субъектларининг корпоратив банк карталари, шунингдек, электрон тулов тизимлари ор^али туловларни к;абул к;илиш хуку^ига эга ^исобланади [2021. 6].

Электрон тижорат ор^али реализация к;илинган 3000 АК^Ш долларигача булган товарлар (хизматлар)ни экспорт килиш Тацщи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизимига киритилмасдан ва юк божхона декларацияси тулдирилмасдан почта хизматларини курсатиш к;оидаларига мувофик; амалга оширилади.

Электрон тижорат оркали реализация Килинган товарларни етказиб бериш буйича хизматлар курсатувчи тадбиркорлик субъектларига учинчи шахслар (товарларни сотувчилар) учун туловларни кейинчалик уларни белгиланган тартибда инкассация цилиш шарти билан к;абул цилиш хукуки берилади, электрон тижорат орк;али сотиладиган товарлар (хизматлар) учун уларнинг умумий ^ийматидан мажбурий 15 фоизли олдиндан тулов тулаш талаби бекор ^илинган, электрон тижорат ор^али

реализация к;илинган товарларни сотувчига ва етказиб берувчига шахсий мулк, ижара ва бопща фойдаланиш хукук;ига асосан тегишли булган автомобиль транспортида Узбекистан худуди буйлаб етказиб беришда шах,ар, шах,ар атрофи, шах,арлараро ва халщаро автомобилда йуловчилар ва юк ташишларни амалга ошириш учун лицензия олиш талаб к;илинмайди, к;онунчиликда белгиланган ^олатлар бундан мустасно.

Бундан таш^ари, электрон тижорат оркалидоривоситалариватиббиётбуюмларини реализация к;илиш, фак;ат сакдаш ва етказиб беришда уларнинг хавфсизлигини таъминлаш тартиби ва талабларига к;атъий риоя к;илган х;амда ^онун хужжатлари талабларини инобатга олган х,олда амалга оширишга рухсат этилади.

Тах^пил ва натижалар. Мамлакатда электрон тижоратни ривожланишида маркетинг, хусусан, интернет маркетингнинг роли мух,им х,исобланади. Албатта, Глобал Интернет маркетинг асосида инновацион мах,сулотларни эх,тиёжларни ^ондиришнинг стандартлашган ва истеъмолчиларнинг кенг сегментлари учун кулай ва арзон булган усулига айлантириш гояси ётади. Бозорнинг глобаллашуви мамлакатлар ва айрим худудларнинг уз чегараларидан тапщарида фаолият курсатишга интилишига айтилади. Бу ^акда савдонинг либераллашуви, инвестицион тусик^арнинг олиб ташланиши, эркин тадбиркорликнинг пайдо булиши ва боцщалар далолат беради. Иирик корхоналар доирасида эса глобаллашув ички бозор чегараларидан чи^иш ва жа^он бозорини узлаштиришга умумий ёндашувнинг шаклланишини билдиради. Буларнинг хаммаси шундай хулосага олиб келадики, Интернет маркетинг йуналишлари ва тенденциялари корхона даражасида муваффа^иятли амалга ошириш уни бош^ариш концепцияси сифатида ^абул к;илиш, функциялараро координациянинг ривожланиши ва царорларни ^абул килиш, корпоратив маданиятни такомиллаштириш буйича функциялараро гурухдарнинг яратилишини талаб килади.

Интернет маркетинг бозор фаолиятининг фалсафаси, стратегияси ва тактикаси сифатида узининг тарихий шаклланиши ва ривожланишида муайян илмий тамойиллар, ма^садлар ва уларга эришиш воситаларини шакллантирди.

Бизнес фалсафаси деб англанган х,амда истеъмолчиларнинг ва максадли бозорларнинг эх,тиёжларини аниклашга йуналтирилган Интернет маркетинг алох,ида корхоналар х,амда тижорат ва нотижорат ташкилотлари даражасида х,ам, худудий ва давлат даражаларида х,ам кулланади.

Интернет маркетинг у ёки бу фирма (корхона)нинг фаол бозор фаолияти ёрдамида ривожланишини билдирадиган динамик тушунчадир. Бундан таищари, у ишлаб чикаришнинг бозор талабларига йуналтирилишини таъминлашга имкон берадиган тизим сифатида х,ам к;аралади.

Интернет маркетинг тамойилларига мувофик; замонавий корхона хужалик фаолиятининг барча томонлари бозор талабларини, истеъмолчиларнинг э^тиёж-ларини х,исобга олган х,олда режалаштирилиши ва амалга оширилиши керак. Замонавий фирмаларнинг ишлаб чик;ариш сотиш фаолияти сох,асидаги ютуклари, ишлаб чикариладиган мах,сулотларнинг хилма-хиллиги ва сифати, уларнинг сотиш бозорларига кириб бориши, операциялар микёсига кура оптимал булган ишлаб чицаришни яратиш буларнинг барчаси Интернет маркетингни куллаш натижасидир.

Ракобатчилар билан кескин курашда фирмани бошщариш тизимининг фаолиятида асосий масала унинг фаолияти, стратегия ва тактикасини бозорнинг ва истеъмол сох;асининг узлуксиз узгариб турувчи вазиятига иложи борича максимал мослаштиришдан иборат.

Интернет маркетинг харидорга у хо\лайдиган нарсани таъминлаб, бунда оцилона нархни белгилаб ва товарларни унга кулай булган жойда ва керакли микдорда харид к;илиш имкониятини бериш орк;али муваффациятга эришиш мумкинлигига барчани ишонтиради.

Интернет маркетинг — малакали бозор к;атнашчиларининг асосий тартиб интизомларидан биридир. Улар бозорни кандай цилиб тасвирлаш, сегментларга

булиш, истеъмолчиларнинг эх,тиёжлари ва талабларини бахрлаш, нарх воситасида мах,сулотнинг кимматлиги гоясини истеъмол-чиларга етказиш, мах,сулотни реклама килиш ва силжитишни билиши керак.

Интернет маркетинг — серкирра жараёндир. Бу бозор муносабатлари субъектларининг, шунингдек, таъминотчилар, амалий ик;тисодчилар, олимлар, ташкилотлар, хукумат идораларининг бозор фалсафаси, фикрлаш стратегияси ва тактикаси, фаолиятидир.Ушбужараённинг асосий мак;сади харидорлар э^тиёж ва талабларининг тулик к;ондирилишини таъминлаш булиб к°лмокда. Шунинг учун х,ам Интернет маркетинг э^тиёжларни аниклаш ва ишлатиш, ушбу э^тиёжларга мувофик ма^сулот ва хизматлар сифатини ошириш ва такомиллаштириш асосида корхонанинг тижорат максадларига эришишни таъминлаш усули деб белгилаш мумкин.

Интернет маркетинг у ёки бу бозордаги х,аракатнинг асосий шарти булиб, талаб ва таклифнинг нисбати куринишида намоён булади. Факат ана шу нисбат, аниьроги унинг к;айси таркибий кисми устун булишига боглик х,олда куйидагилар фаркланади:

1. «Сотувчи бозори» — унда мах,сулотга булган талаб унинг таклифидан ошиб кетади. Бозорда сотувчи хукмрон, харидор энг фаол иштирокчи булишига тугри келади. Бундай х,олда «пул ма^сулот оркасидан кувади».

2. «Харидор бозори» — унда таклиф талабдан куп, шунинг учун харидорлар (истеъмолчилар) таклиф этиладиган мах,сулот ва хизматлар орасидан хох^аганини танлаш имкониятига эга. Бундай бозорда харидорлар устунликка эга, ишлаб чикарувчи ва сотувчилар бозорнинг энг фаол иштирокчиларига айланадилар. Бу х,олда «мах,сулотнинг пул оркасидан кувишига» тугри келади.

3. «Мувозанатли бозор» — унда талаб ва таклиф анча тенглашган булади.

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

Ички маркетинг

-1-

Ташк,и маркетинг

I---► Истеъмол товар лари маркетинги >4---1

I---»

Ишлаб чикариш воситалари **япк*гикги

Хизматлар маркетинги

}-

Истеъмол хизматлари

Ишлаб чикариш хкзматпари

1-расм. Интернет маркетингни ^улланиш сохалари

Интернет маркетинг тадбиркорлик со^асида кенг кулланилмокда ва куйидаги сох,аларни цамраб олади:

— бозор тармиугари (товар, пул, молия, мех,нат);

— мах,сулот турлари (моддий бойликлар ва хизматлар);

— истеъмолчиларнинг типлари (якуний истеъмолчилар, истеъмолчи корхоналар);

— тадбиркорлик сох;алари (саноат,

^ишлок хужалиги, савдо, курилиш, транспорт, банк, сугурта, сотиш хизматлари, спорт, маданият, таълим ва х,.);

— бозор сох,алари (тапщи ва ички).

Интернет маркетингнинг асосий субъектлари — ишлаб чик;арувчилар, Интернет маркетинг буйича мутахассислар, воситачилар ва хилма-хил мах,сулот ва хизматларнинг истеъмолчилари х,исобланади.

Пировард истеъмолчи

Ишпаб чицарувчи 1 - 1 > Улгуржи савдо

Г 1 1 Интернет маркетингнинг 1 1 асосий субъектлари 1 Р

Истеъмолчи ташкилотлар ^ 1 ^ Чакана савдо

Интернет маркетингбуйича мутахассислар

2-расм. Интернет маркетинг субъектлари .

Интернет маркетинг объектларига моддий мах,сулот, хизматлар, гоялар, ташкилотлар, худудлар ва шахслар киради. Интернет маркетинг объектларини, одатда, «ма^сулотлар» тушунчасига бирлаштирадилар.

Моддий мах,сулотлар шахсий истеъмол

ма^сулотларига, ишлаб чикаришга ва давлат ижтимоий ма^садлари учун мулжалланган мах;сулотларга булинади.

Хизматлар (уй-рузгор, ишлаб чикариш, молиявий, транспорт ва ало^а, ижтимоий, интеллектуал) — Интернет маркетинг

фаолиятининг энг яхши ривожланаётган сектори. Уларнинг сифати узгарувчан, чунки аник бажарувчига боглик ва уларни стандартлаш кийин.

Гоялар ривожланиш ва башорат сценарийлари, лойихалар, технологиялар, патентлар, ноу-хаулар, ижтимоий меъёрлар ва анъаналар, эхтиёжлар ва уларнинг иерархиясини уз ичига олади. Гоялар Интернет маркетинги муаллифлик биринчиликларини хукукий таъминотининг ривожланишига узвий богликдир.

Ташкилот Интернет маркетингнинг объекти сифатида ташкилий структура ва моделлар жих,атидан хам, хукуклар, имтиёзлар ва хоказо жихатидан хам каралиши мумкин. Бизнес мухитида ва умуман жамият назарида ташкилотнинг обру-иззати х,ак;ида алохида айтиш керак. Ташкилотнинг имиджи, одатда, фирманинг, мах,сулотнинг белгиси ёки фирманинг хизмат курсатиш белгиси билан тавсифланади.

Худудларга Интернет маркетинг объект-лари сифатида уй-жой, дам олиш жойлари, хужалик курилишлари, инвестиция объекти сифатида ер хам киради. Анча кенгрок маънода худудлар Интернет маркетинги хакида гапирганда кучманчилар, туристлар, бизнесменлар категориясини умумий холда белгилаш, молиявий ва бопща ресурсларни жалб этишни тушуниш мумкин.

Адабиётлар шархи. Бу борада иктисодиётимиз олдида турган муаммоли жараёнлар Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 5 майдаги "Фаол тадбиркорлик ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун шарт-шароитларни яратиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ГЩ-3697-сонли карорида тармок;ни янада ривожлантиришдаги тусикларларнинг мавжудлиги эътироф этилган булиб, бу бора мавжуд муаммоларни бартараф этиш жараёнига устуворлик берилади [Карор. 2018. 2].

Интернет тармоги пайдо булгунча бир неча йиллар давомида электрон тижорат турли хил маълумотларни узатиш электрон тизимларига асосланган. ЕДИ (Елестронис Дата Интерчанге - маълумотлар электрон

алмашинуви), ЕФТ (Елестронис Фундс Трансфер-фондларнингэлектрон алмашинуви), Е -Маил (Елестронис Маил - электрон почта) электрон тижорат тизимларининг бутун бир каторида юк,оридаги маълумотларни алмашиш ташкилий усулларидан х,озирда хам фойдаланилади [2018. 3].

Хулоса урнида шуни таъкидлаш уринлики, жамиятнинг турли сох,аларида ахборотлаштириш кучайган шароитда корхонанинг харидор билан бевосита муносабатда булиши имконияти вужудга келади. Сунггийиллардаоммавиймаркетингдан Интернет маркетингга утиш кузатилмокда. Шундай йуналишлардан бири — муносабатлар Интернет маркетинги телекоммуникация воситаларидан фойдаланган х°лда истеъмол-чилар билан индивидуал муносабатларни мумкин к;адар мустах,камлашга йуналти-рилади. Бунда узлуксиз равишда интерактив коммуникациялар ёрдамида олинган индивидуал истеъмолчи хдкидаги билимларни амалда тадбик этиш жараёни боради. Бу билимлар узок муддатли узаро манфаатли муносабатларни таъминлаш максадида махсулотлар ва хизматларни яратиш ва силжитишга ёрдам беради. Бундай муносабатларнинг харидор учун афзалликлари: алокаларнинг самарадорлиги, ишлаб чикарувчи учун — фойда, хар иккаласи учун — тинчлик, келажакка ишонч. Алохида таъкидлаш лозимки, индивидуал Интернет маркетинг мехмонхонада хизмат курсатишда, банк ишида тобора купрок ривожланмокда, аникроги, хар кандай алохида махсулот бозорларида кулланилиши мумкин.

Айнан ушбу тамойиллар Интернет маркетингнинг янги, энг характерли белгиларини очиб беради. Интернет маркетингнинг аник шакллари ва мазмуни корхона фаолияти хусусиятларидан, унинг ички имкониятлари ва ташки шарт-шароитларидан келиб чикади. Бу ерда Интернет маркетинг ва бошка хамма оралик фаолият турларининг куйилган максадларга эришиш учун ягона йуналтириладиган жараёнга бирлашиши содир булади, бу эса уз навбатида турли хил Интернет маркетинг турларининг харакатланишини белгилаб беради.

N3 [5] 2022 Лцго [пГнпп

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2021 йил 17 ноябрдаги "Электрон тижорат маъмурчилигини такомиллаштириш ва уни янада ривожлантириш учун Кулай шароитлар яратиш тугрисида"ги ГЩ-14-сонли К^арори

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 5 майдаги "Фаол тадбиркорлик ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун шарт-шароитларни яратиш буйича 1^ушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ГЩ-3697-сонли Царори

3. Нир Вулкан. Электронная коммерция. М.: «Интернет-трейдинг», 2018 г.- 296 с.

4. М.С.Якубов, Д.Б.Юлдашев Модернизация экономики на основе электронной коммерции. Ахборотнома № 2 (14), 2013. Узбекистан Республикаси Бош прократурасининг Олий укув курслари ахборотномаси. 39-43 б.

5. Якубов М.С. Электрон тижорат мамлакатни ижтимоий-ик;тисодий ривожланишининг етакчи фактори. ИССН 2181-5011. Вестник № 2 (22), 2015. Узбекистан Республикаси Бош прократурасининг Олий укув курслари ахборотномаси. 14-19 б.

6. Teshaboev T.Z., Mekhmonov S.U., Ergashev E.I., Rakhmonov A.S. "The Impact Of Electronic Payments On The Size Of The Shadow Economy" Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry (TOJQI). Volume 12, Issue 7, July 2021: 4643 - 4649.

Agro Inform N3 [S] 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.