21XFTAP 03.20
Т. ЖолдасулвД К.М.Ильясова2
'Селчук Университетi, Копия, Туркия 2Л.Н. Гумилев атындагы Евразия улттыц ynmep^memi, Нур-Султан, Казахстан (Е-mail: zholdassuly20'8@gmail.com, Kulpash 66@mail.ru)
Кецестж билжтщ екшш1 дуниежузшж cofbic кез1ндег1
д1ни саясаты
Ацдатпа. Макала Екiншi дYниежYзiлiк согыс жылдарындагы кецестш билштщ дiни са-ясатыныц kypt езгеру эволюциясына арналады. Билiк басына келген большевиктердщ согыстан бурыюты дши саясаты, дiнге карсы ^ысымы баяндалады. Сонымен катар, согыс жагдайындагы кецес Yкiметiнiц дiни саясатты езгерту себептер^ бурышы дшбасыларыныц дiнге сенушiлердi жа-уга карсы кYш бiрiктiруге шакыруы керсетiледi. Орыс православ шiркеуiшц жасакталуы, мусыл-мандардыц терт дiни баскармасыныц курылуы айтылады. Кецес Yкiметiшц шю, сырткы мусыл-мандардыц колдауын алу максатында дiнге еркiндiк беруге мэжбYP болгандыгы, халыктыц рухын кетеру максатында тYрлi шаралар жасагандыгы баяндалады. 6з кезегiнде дiнге сенушшердщ, оныц шшде мусылмандардыц жещске айтарлыктай Yлес коскандыны, майданга жэне согыс^а катыскан-дардыц отбасыларына каржылай, материалдык кемек бергендт архив кужаттарымен негiзделедi. Бул кемектщ согыстан кейiн де жалгас^андыгы, басшылыктыц дiнге сенушiлерге алгысы, уакытша болса да ислам мен мемлекеттщ жа^ындас^андыгы баяндалады.
Тушн сездер: Екiншi дYниежYзiлiк согыс, Кецес Одагындагы мусылмандар, ТYркiстандаFы ислам жэне мусылмандар, орыс православ шiркеуi, кецес Yкiметi, дiни саясат, дши баскарма, ислам-дык патриотизм.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-130-1-84-93
Kipicne. Бурышы кецеспк тарихнамада жаца тусшш, жаца к^ам, жаца идеология жэне жаца адам калыптастыру жолында дш жойылуы тшс деген атеиспк кезкарастар ба-сым болатын. Большевиктер ушш коFамда дшге орын жок едь Кецестш коFам куру жолында букш партиялык-кецестш курылымдар куш б1р1кт1рд1. Мэдени-аFартушылык, упт-наси-хат жумыстары журпзшдь Арнайы мекемелер дш мен дшбасылардыц букш эрекетш катац бакылауда устады, ез кезегшде жаппай куFынFа да ушыратты. Алайда саяси себептерге байланысты екшш1 дуниежузшк соFыс кезшде мемлекеттш дшге катысты устанымы б1р-ден езгерш шы^а келдь
СоFыстан бурынFы дши жаFдай. 1917 жылFы ею революция дш жэне Fибадат мэсе-лесшде мусылмандармен коса баска да элеуметпк топтарFа шынайы еркшдш бершгендь гш сешмд1 турде мэл1мдедь Кецестш билштш дшге катысты каFидасы дшнен бас тарту, дштдшт мемлекеттш идеологиясы ретшде кабылдау болатын. Алайда ездершш куатын арттыру жэне казактардан жасакталFан ак гвардияшыларFа карсы канды куресп жещспен аяктау максатында мусылмандарFа жумсактык танытып, ар-ождан бостанды^ы мэселесш-
84 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия %лттьщуниверситетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
де эртYрлi уэде бердi. Коммунистердш кешбасшылары В.И. Ленин мен И.В. Сталин 1917 жылдьщ соцында бYкiл Ресей жэне Шыгыс мусылмандарына Yндеу жариялады. Онда кулшылык ететiн орындарды ашуда, дЫ мен дэстYрлерiн сактауда, улттык жэне мэдени уй-ымдарын баскаруда еркшдш беруге уэде етiлдi. Патшалык Ресей тусында тэркiленген Осман ^ураныныц кешiрмесi жэне ^азан мен Орынбор каласында тартып алынган мешiттер мусылмандарга кайтарылды [1, 5-6 б.].
Жацадан курылган ¥лттар халык комиссариатыныц басшысы И.В. Сталин «1шю Ресей жэне Сiбiр мусылмандары ютершш орталык комиссариатын» курады [2]. ТYркия мен Иран Кецес Yкiметiнiц кемегiмен кутылгандыгын Шыгыс мусылмандары Кецестершш есь не салды жэне мусылмандардыц дiни сезiмдерiн козгайтын сездердi колданды. Мекке, Мэ-дина жэне Недж секiлдi касиетп калаларды агылшындар жаулап алгандыгы, ол жерлерде «мусылмандардыц каны тегшгендш» жэне мусылман дшбасылардыц корлыкка ушыраган-дыгын алга тарта отырып, дiни сезiмнiц козуын пайдалануга тырысты. Барлык осы мэлiм-демелер мен мусылмандарга бершген кукыктарга карамастан кейiн билiгiн ^шейтш алган большевиктер бул уэделерiн умытты. Большевиктер исламды пайдалану Yшiн мыцдаган айла колданды [3].
1924 жылы шаригат мекемесi таратылды. 1928 жылга дейiн бYкiл дiни мектеп-ме-дреселер, одан соц дiни вакфтар* (дши немесе кайырымдылык максатына берiлетiн жер иелштер^ жабылды. Исламга карсы жаппай шабуыл 1928 жылы басталды. Осы кезде дшге карсы жаппай Yгiт-насихат жумысы да жYргiзiлдi. Исламга карсы бул шабуыл нэтижесшде меш^ердш барлыгы дерлiк жабылды. Мусылман дiнбасылары да Yлкен кысымга, кудала-уга ушырады [4, 56 б.]. Осылайша исламга керсетшген жумсактык басмашылар козгалы-сыныц* (Орта Азиядагы жергiлiктi халыктардыц большевиктерге карсы дiни жэне эске-ри-саяси козгалысы) жецшсшен кейiн езгердi. 1925 жыл ^удайсыздар Одагы козгалысы ресми тYPде басталады. Бул козгалыстыц максаты Кецес Одагыныц бYкiл дiни сешмдерден куткарылуы едi. Дiнге «халыктыц апиыны» деп аныктама берген К. Маркстыц тужырымы кате тYсiндiрiлдi жэне мемлекет территориясында кулшылык ететш орындарга карсы ша-буылдар басталды [5]. Одан соц дшге карсы уйым ретшде Жауынгер ^удайсыздар одагы жэне дшге карсы басылымдар, баспалар курылды, газеттер, журналдар жарияланды. Бул баспасез жумысы сэл кешшрек Кецестiк республикалардыц орталык астаналарына да жай-ылды [6, 30 б.]. Ислам дЫ мен мусылмандар ете Yлкен шабуылга ушырады жэне ауыр зиян шектi. Кейбiр деректерге караганда, 1929-1939 жылдары Кецес Одагында жабылган меш^-тердiц саны 26 000-га жеткен. Шейхтар, имамдар, дшбасылар секiлдi бYкiл дiн iстерiмен айналысатын адамдар кугын кердi, жер аударылды, кейбiреулерi елтiрiлдi. Зиярат ететш орындар, эйгiлi касиеттi жерлер тартып алынды, кажылыкка баруга тыйым салынды, Ис-ламдык кулшылык, эдет-гурыптары* (намаз, ораза, зекет жэне дши мейрамдар) орындау ете каушт жагдайга айналды [1, 7 б.].
Согыс жылдарындагы дiни саясаттыц езгеруi. 1928-1938 жылдардагы ауыр жагдай-дан кейiн Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезецiне кiрген Мэскеу Yкiметi мусылман халыктарга катысты ез катынасын тYбегейлi езгерту кажеттiлiгiн сезшдь ^ызыл эскер курамындагы мусылмандар батылдыкпен согыскан едi, бiрак 1941 жэне 1942 жылдары олар немю эскер-лерi басып алган ^ырым жэне СолтYCтiк Кавказ аумактарында ашык тYPде кецестiк тэртш-ке карсы эрекеттерге кiрiстi. Бул козгалыстар антикоммунистiк, орыстарга карсы сипатта болды. (Кызыл эскер ол жерлердi азат еткен соц кеп узамай ^ырым татарлары, карашайлар, балкарлар, ингуштар мен шешендерден куралган миллионнан астам адам «саткындыкпен» айыпталып, Орталык Азия мен Сiбiрге жер аударылды). Сол себепт Кецестер мусылмандардыц кецшшен шыгу Yшiн бiркатар шараларды колга алды [7]. 1941 жылы 6 мауысымда Вермахт Жогаргы басшылыгы карамагындагы Yгiт-насихат белiмi КСРО-га карсы насихат жумыстарында колданылуга тшс негiзгi идеяларды аныктайды. Соган сэйкес Германияныц
жауы Кецес Одагыныц халыктары емес, еврей-большевиктiк кецес Yкiметi жэне элемдiк революцияны кездеген коммуниста партия болды; герман эскерлерi елге жау ретшде емес, адамдарды кецеспк билiктен азат ету максатымен келдi жэне т.с.с. Yгiт-насихат жумыста-ры Кецес Одагыныц ыдырап, жеке мемлекеттерге белiнуiне жэрдемдесуi тиiс болды. 19411944 жылдары басып алынган кецеспк аумактарда КСРО халыктарыныц тiлдерiнде басып шыгарылган 600-ден астам газет пен журналдар пайда болды [8, 143 б.].
1941 жылы шiлдеде жаулап алынган Кецес жершде А. Гитлердш буйрыгымен шiрке-уге карсы шара колдануга тыйым салынды. Осыган байланысты жаулап алынган Бессарабия, Буковина, Батыс Украина жэне Белоруссия жерлершде шiркеуге келуге руксат берiлiп, дши емiр калпына келтiрiлдi. Немiс эскерi мундай дiни либералдык саясатты ^ырым мен СолтYCтiк Кавказда да колданды. ^ырымда мешiттер халыкка кайтарылып, дшбасылар А. Гитлер Yшiн дуга етуге шакырылды. СолтYCтiк Кавказда немiс баскыншылыгы кезiнде шыгып турган бес газеттш бiрi «Газаваттыц» эпиграфы «Алла Yстiмiзде, А. Гитлер касы-мызда» едь ^арсыластардыц бул эрекеттерi Кецес билшшц дiнге катысты саясатын кайта карауга мэжбYрледi [9]. 1941 жылы Вермахт басшылыгы Yгiт-насихат майданында кYPделi мiндеттердi жYзеге асыруы тиiс болды. Бiр жагынан ол баскыншылыкка, аштыкка, жап-пай жазалауга негiзделген отарлау саясатын бYркемелеуге тырысса, екiншi жагынан, басып алынган аумактардыц халкын ынтымактастыкка шакыруы тшс болды. Сонымен катар, бел-сендi Yгiт-насихат жумыстары аркылы кецес эскершш жауынгерлерiн жау жагына тарту кезделдь «Азат ету» идеясы антисемитизм, антибольшевизм ретшде кершю тауып, жеке халыктар арасында оларды бiр-бiрiне, ец алдымен, орыстарга карсы кою эдiсi колданылды [8, 144 б.].
¥лыбритания, Жапония жэне Германия тэртiптерi И.В. Сталинге караганда мусыл-мандарга дурыс кецiл белудiц мацыздылыгын жаксы тYсiндi. 1941-1942 жылдары Кецес Одагында баспасез беттершде патриотизмге шакыру керiнiс ала бастаган кезде, Уинстон Черчилль де британдьщтарга: «кандай жагдай болмасын, бiз мусылмандармен ара катына-сымызды Yзбеуiмiз кажет» деп ескерттi. А^Ш СолтYCтiк Африкада нацистерге карсы жи-хадты колдады. Немiс баскыншылары да ездерш мусылмандарга еркiндiк алып берушi деп сипатталды [10, 75 б.]. Батыстык одактас мемлекеттер де А. Гитлерге карсы И.В. Сталинге кемек беру Yшiн, Кецес билшнен халыкка дши бостандык берiлуiн талап еттi. Немютер басып алган жерлерiнде бурын жабылган шiркеу, мешiттердiц ашылуына руксат бергеннен кешн халыктыц колдауына ие болды, оларды куткарушы ретiнде кердi. Осылайша И.В. Сталин 1942 жылы дшбасылармен бiрнеше кездесу еткiздi. Олардыц арасында Уфа каласында орналаскан Мусылмандардыц орталык дiни баскармасыныц (ЦДУМ) мYфтиi Абдуррахман Расулев бар едь Кецес Одагында дши уйымдардан ресми тYPде тек осы Уфа Орталык дши баскармасы гана калган-ды [11, 218 б.].
Дши уйымдардыц курылуы. Отан коргауды ортак iс деп караган дши кауым екiлдерi дiнге сенушi халыкка арнап Yндеулер жiбердi. 1941 жылы 22 маусым кYнi митрополит Сергий православтык шiркеу екiлдерiне арналган Yндеуiнде: «Мыцдаган православтык эскери-лер эр заманда жауга карсы согыста Отан жэне сенiм Yшiн ез жандарын курбан еттi. Олар атак-дацкты ойламады, олардыц ойлаганы - Отанныц амандыгы. Христос шiркеуi барлык православтыктарды Отанымыздыц шекарасын коргауга шакырады. Жещс ^удайдан» - деп атап етп. Мусылман баскармасыныц мYфтиi Абдурахман Расулев 1941 жылы 18 шшдеде Дши баскармага карасты барлык махалла жэне барша мусылмандарга арналган Yндеуiнде Отанды жаудан коргау максатында бiрiгiп, тыл мен майданга кемек керсету кажетпгш айт-ты [8, 146 б.]. БYкiл дiн екiлдерi Кецес билшн колдау ретiнде немiс баскыншыларына карсы халыкты патриоттык мiндеттерiн аткаруга шакырды. Жаулап алынган кецес мемлекетiнiц аумагында немiстер орыс православ шiркеуiнiц, гибадатханалардыц кайта жандануына да кедергi жасамады. Керiсiнше христиан дiнбасыларыныц Мэскеу патриархынан белiнуге
86 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия %лттьщ университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
деген умтылысын жэне тэуелаз дiни уйымдарыныц (Балтык елдершде, Украинада жэне Белорусияда) курылуын колдады. Халыкаралык жагдай И.В. Сталиндi православ шiркеуi-не де еркiндiк беруге итермеледь Осылайша 1943 жылдыц соцында христиан дшбасылары И.В. Сталинмен кездесп. И.В. Сталин дiнбасылардыц усыныстарын кабылдады жэне билiк тарапынан колдау жасалатынын мэлiмдедi. Мемлекет пен шiркеудi байланыстыратын ар-найы мемлекеттiк мекеме Орыс православ шiркеуi iсi жeнiндегi Кецес курады. Басшы-сы Г.Г. Карпов болып тагайындалады. Православ шiркеуi кайта жасакталады [12]. Согыс жылдарында дши eмiр жанданып, дiни гимараттардыц кызмет калпына келтiрiлдi. 1944 жылы елде 200-ге жуык гибадатхана кызмет етп. Олардыц басым бeлiгi Украина жершде орналасты. Орыс православ шiркеуiне Киев-Печор Лаврасы, 1920-30 жж. тартып алынган христиан эулиелершш мэйiттерi мен дши гурыпты орындауга кажеттi курал-жабдыктар муражайлардан гибадатханаларга кайтарылды. Монастырлар ез кызметш жандандырды. Евенгелие христиандары мен баптистер жеке орталык ашуга мYмкiндiк алды [8, 137 б.].
Кецестер исламга катысты уакытша жумсак саясат жYргiзе бастады. Дiнбасылар му-сылмандарды кецес жерлерш куткару Yшiн бiрлiкке шакырды. Мысалы, 1943 ж. казан ай-ында уйымдастырылган Орта Азия жэне ^азакстан мусылмандары дiнбасыларыныц кон-грес бYкiл мусылмандарга Yндеу жариялай отырып, Кецес жерлерiн куткару жэне А.Гитлер эскерше карсы согысу Yшiн бiрлесуге жэне жаудыц жецiлуi Yшiн дуга етуге шакырды. Дшге карсы бул жумсактык кезещнде Кецес Одагында ресми ислам терт дши баскарма тарапынан баскарылды [6, 33 б.].
Осылайша Кецес Одагында терт ]^фтият курылды. Олар мыналар: 1. Орта Азия жэне ^азакстан мусылмандары дiни баскармасы (САДУМ): СYнниттiк, ханафилiк, орталыгы: Ташкент, 1943 жылы 20 казанда курылды. БYкiл Орта Азия мемлекеттерi мен ^азакстан мусылмандары осы баскармага багынды. 2. Ресейдiц Европалык бeлiгi жэне Сiбiр мусылмандары дiни баскармасы (ДУМЕС, бурынгы ЦДУМ): СYнниттiк, ханафилш, орталыгы: Уфа (Башкуртстан). 1783 жылы II Екатерина тарапынан курылган. Бул дши баскармага Татарстан, Башкуртстан, Литва, Белоруссия, Украина республикалары жэне Ресейдш Европалык белш мен Сiбiр мусылмандары багындырылды. 3. СолтYCтiк Кавказ жэне Дагы-стан мусылмандары дши баскармасы (ДУМСК): СYнниттiк, шафиFилiк (Дагыстанда) жэне ханафилiк (СолтYCтiк Кавказда). Орталыгы Буйнакск (1974 жылдан кейiн Махачкала), 1944 жылы курылды. Дши баскармага Абхазия мен Ощуспк Осетияны коспаганда СолтYCтiк Кавказдыц бYкiл республикалары мен автономиялык аймактары жэне Ставрополь мен Краснодар жерлерi карады. 4. Совет Одагыныц Шиит мусылмандары мен Алыс Кавказ cy^ нит мусылмандары дши баскармасы: шиитпк-жаферилш жэне CYнниттiк-ханафилiк ара-лас, орталыгы: Баку (Эзербайжан). 1944 ж. мамырда курылды. Бул аралас дши баскармага Совет Одагыныц 6y^ имамия шииттерi жэне ^иыр Кавказ (Эзербайжан, Армения, Грузия) аймагы багынды. Мусылман дши баскармаларыныц ортак бiр орталыгы болмады. Мусылман халыктардыц эртYрлi бiрiгу эрекеттерiнен («панисламист» немесе «пантюркист») сактанган Мэскеу, мусылмандардыц мэдени, дши жэне саяси тургыдан бiрiгуiне кедергi жасауга тырысты [4, 33-35 б.].
Орта Азия жэне ^азакстан мусылмандары дши баскармасы 1943 жылы 15-20 казан аралыгында Ташкентте Орта Азия мусылмандарыныц алгашкы курылтайында курылган болатын. Ол курылтайга одактас Эзбекстан, ^азакстан, Кыргызстан, Тэжiкстан жэне ТYрiкменстан елдерiнен 160 екш жиналган. ^азакстан eкiлдерiн Семейде имам болган Э. Шамсутдинов бастап барган. Сол курылтайда Э. Шамсутдинов ^азакстан казиятыныц бiрiншi казиы болып тагайындалды. САДУМ-ныц бес республикага ортак мYфтиi болып Ишон Бабахан Абдулмажитхан сайланды. САДУМ-ныц жаргысы бекiтiлдi. САДУМ-га багынышты ^азакстан казияты Ташкенттегi ортальщтыц шешiмiмен, мYфти буйрыгымен жумыс аткаратын болды. Жумыс жоспарын, багытын, непзп мiндеттерiн бекiттi. Эр об-
лыс, аудан имамдары, мешiт хатибтерi Ташкенттен бекiтiлдi [13]. Мурадхожа Салихи наиб мYфти, Зияуддинхан Бабаханов хатшы болып тагайындалды. Буган коса Зияуддинхан Баба-ханов Эзбекстан, Алимхантора Шакирхожа Кыргызстан, Салиххожа Бабакалан Тэж1кстан жэне Шейх Ата Ишан ТYрiкменстан казилары болып сайланды [11, 234 б.].
Кецес Одагындагы мусылмандарыныц терт дiни баскармасыныц iшiнде ец бастысы Орта Азия жэне Казакстан мусылмандары дiни баскармасы болды. Жауапты болган аймак, мемлекет мусылмандарыныц кепшшп орналаскан бес одактас республиканы (Эзбекстан, Казакстан, Тэжiкстан, Кыргызстан жэне ТYркiменстан) камтыды [14]. Кецес Yкiметiнiц басшылыгында курылган бул дiни баскармалар исламга бейiмделу Yшiн, аныгырак айткан-да, исламды Кецес кукыгыныц бакылауына алу Yшiн iске косылган едi [15].
Согыс жылдары кецес еюметшш дшге катысты саясатында жумсактык байкалга-нымен негiзгi мемлекеттiк багыт езгерiссiз калды. Дiнмен кYрес жалгаса бердi. Жазалау шаралары бэсецдегенiмен, токтатылган жок. 1939-1940 жж. жыл сайын 1100 адам елiм жа-засына кесiлген болса, 1943 жылдан бастап дiн кызметкерлерш жазалау шаралары кыскар-ды. Бiрак шiркеудi кудалау токтатылган жок [8, 139 б.].
Дши уйымдардыц жещске коскан Yлесi. 1943 жылы казан айында Ташкентте болган курылтайда да САДУМ тарапынан мусылмандарды Кецес Одагыныц барлык халыкта-рымен бiрге отан Yшiн, бостандык пен еркендеу, дш мен кукык, ар мен абырой Yшiн ^ре-суге шакыру женшде шешiм шыкты. Кецес мемлекетi дши баскарма мен мусылмандардыц патриоттык устанымдарына курметпен карады. 1944 жылы СолтYCтiк Кавказ мусылмандарыныц съезiнен кешн, дiни баскарма екiлдерi И.В. Сталинге жазган хатында: «Кецес Одагыныц баска республикалары мен облыстары секiлдi СолтYCтiк Кавказ мусылмандары дiни баскармасы да Отан согысыныц алгашкы кYнiнен бастап дшге сенушi мусылмандарга Отан коргау олардыц касиеттi борышы екендiгi тYсiндiрiлдi» делiнген. Согыс жылдарында мешiттерде майдан Yшiн, эскердегiлердiц отбасылары Yшiн акша, киiм, азык-тYлiк жинау жYргiзiлдi. Мусылмандар баска да кайырымдылыктарга да катысты. Согыс жылдарында мусылман уйымдарыныц белсендшп де артты. САДУМ дiнге сенушшерден оразаныц кезiнде зекет пен птр жинады, 1945 жылы бул кайырымдылыкты мусылмандар Yшiн мш-деттеген пэтуэс шыкты. Бул кемек жинау жумыстарында кептеген мусылман дiнбасылар белсендiлiк керсетп. Бул жумыстар 1947 жылга дешн жалгасты. Ол жиналган каражаттар-ды, киiмдердi, азык-тYлiктi согыста елген эскерилердш отбасыларына тарату iстерiмен де айналысты. 1944 жылдан бастап мусылмандарга кажылыкка баруга руксат берiлдi. Меш^-тердш саны кебейе бастады. Буныц барлыгы Орта Азия мусылмандарыныц емiрiнде ис-ламныц релiнiц кайта кYшеюiне алып келдi. Жакындарынан айырылгандардыц, турмыстык жагдайы темен адамдардыц, киын жагдайда калгандардыц дiннен жубаныш табуы керiнiс тапты [16].
Согыс жылдарында Казакстан мусылмандары да ез патриоттыгын керсеттi. 1945 жылдыц басында Орта Азия жэне Казакстан мусылмандарыныц съезшде кабылданган шешiмге сэйкес, Казакстан казиы Г. Шамсутдиновтыц бYкiл мусылмандарга арналган Yн-деушде, мусылмандарды Кецес халкыныц эдебиетiн, мэдениетш, тарихи ескерткiштерiн жойып жаткан немю баскыншыларына карсы кYрестi кYшейтуге, немю баскыншыларыныц мусылман бауырларга жасап жаткан катыгездшн калаларда, ауылдарда тYсiндiруге, оган коса баскыншыларга карсы согысып жаткан эскердш жецiсi Yшiн дуга жасауга шакыра отырып, Кызыл эскерге жэне басшыларга жецiс тiлеймiз, деп мэлiмдедi [17]. 1944-1945 жылдары кази Г. Шамсутдинов аркылы Казакстан мусылмандары да отан коргау корына каражат жинап берген. 1944 жылы Казакстаннан осы корга берiлген акшаныц келемi 1 035 320 рубль [18]. Казакстанда билш екiлдерi елдегi молдаларга согыста каза тапкандардыц отбасыларына арнап акша жинау тапсырмасын берiп отырды [19].
Согыс кезшде мусылмандардыц патриотизмi кYшейдi жэне дiни емiр жанданды.
88 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
Буны согыс кезшде жэне согыстан кейiн мусылман аймактарынан мемлекетке колдау кер-сету максатында жасалган Yлкен кeлемдегi кайырымдылыктан кере аламыз. Мысалы, СА-ДУМ-га карасты Кыргызстандагы тiркелген мешiттерден 1944 жылы жэне 1945 жылдыц бiрiншi жарты жылдыгында эскерилердiц жануяларына арналган корга жиналган жалпы каражат кeлемi 683 584 рубль. 1945 жылдыц казанынан 1946 жылдыц сэуiрiне дейiн Фрун-зедегi 4-5 тiркелген мешiттен 135 182 рубль жэне 12 610 келi дэндi дакыл жинап бершген. Корга жиналган кeмектi кедейлерге таратуга жауапты осы мемлекеттiк орган жиналган азык-тYлiктi эскерде eлгендердiц отбасыларына тараткан. Сол максатта Джалалабад пен Кек Йангактагы екi мешiттен 5200 рубль, Ош каласыныц мусылмандарынан корга 18 000 рубль жэне 600 келi нан жиналган. Ец кызыгы, САДУМ-га багынбаган, ягни тiркелмеген мешiттер де кайырымдылыкка ез Yлестерiн косты. Меш^ер патриоттык белсендiлiк кер-сетуде тек кана акшалай кемек берумен шектелмед^ сонымен катар, егiндi арттыру максатында мусылмандардан ерiктiлер тобы шыкты. Мысалы, Ош аймагында мусылман кари-ялар мен имамдар егiстiкке жумыска шыгып 150 тонна макта жинаган. Джалалабадта 180 мусылман кария 10 гектарлык егiстiктен макта жинаган. Билш eкiлдерi мусылмандардыц булай кемек беруш eздерiнiц патриоттык жэне дiни борышынан деп тYсiнген [10, 53-54 б.].
Митрополит Алексий 1943 жылы кацтар жэне мамыр айларында И.В. Сталинге жол-даган жедел хаттарында Кызыл эскер кажеттiлiктерi Yшiн жиналган каржы туралы ха-барлады. 17 мамырда И.В. Сталин жауап жедел хат ж1бердь 1944 жылы Кызыл эскерге дшбасылар мен дiнге сенушiлер жинаган каржы есебшен салынган «Дмитрий Донской» танк колоннасы мен «Александр Невский» эскадрильясы берiлдi, жетiм балалар мен эскери кызметкерлер жануяларына кемек керсету максатында жалпышiркеулiк каржы жинау уй-ымдастырылды. 1945 жылдыц кeктемiне карай патриархия 300 млн. рубльден астам каржы жинады. УКСР-ныц дiнбасылары мен дшге сенушiлерi 1944 жылы патриоттык жэне кай-ырымдылык максатта (корганыс коры, Кызыл эскер жауынгерлерiне арналган сыйлыктар, жаракат алган эскерлерге, балаларга, мекемелерге, согыс мYгедектерiне, майдангерлер жануяларына арналган кемек) 15 274 863 рубль жэне 4 486 187 рубльге тец зат пен азык-тушк жинады. КазКСР аумагында теменп шiркеу уйымдары 1944-45 жж. Кызыл эскерге 1 830 000 руб. жинап ж1бердь Петропавл каласыныц Всесвятская Кладбищенская право-славтык шiркеуi кару-жарак сатып алу максатында 260 мыц рубль акша мен 50 мыц рубль облигация* (багалы кагаз) тапсырды [8, 146 б.].
Кыргызстанныц Токмук каласындагы мешiт согыска катыскан 20 адамга жэне оныц жануясына 30 пут немесе 500 келi жYгерi берген. Кыргыз КСР-ныц жогаргы совет 1947 жылы екi ислам дшбасын 1941-1945 жылдардагы согыс кезiндегi «ерлш кeрсеткенi» Yшiн марапаттаган. Осы мысалдардан мусылмандардыц Кецестiк патриотизмiн кeремiз. Осылайша бурын соцды болмаган дэрежеде ислам дЫ мен Совет Yкiметi жакындасты, эрi бiр-бiрi-не колдау бiлдiре бастады [10, 55 б.]. Павлодар облысындагы имам Кульмагамбетов пен молда Таргабаков жэне Мамыровка жiберген И.В. Сталиннiц телеграммасында: «Кызыл эскердш корына 71 478 рубль жинап берген Павлодар облысыныц дiнге сенушшерше менiц сэлемiм жэне рахметiм» делшген [20]. Кецестердiц согыстагы жецiсiнен соц Казакстан ка-зиы Г. Шамсутдинов, кари А. Аминов жэне Алматы мутавалиат* (меш^еп молдалар мен хатшылардан туратын казынашы) басшысы С. Усенов Yшеуi КазКСР Халык Комиссарла-ры Кецесiнiц терагасы Н. Оцдасынов пен И.В. Сталинге жещс кYнiне орай куттыктау хат жазган [21].
1943-1944 жж. реформаларга байланысты мемлекеттiк партия жергшкп бюрократ-тарга ешкандай нускау керсеткен жок десе болады. Осыныц нэтижесiнде жергiлiктi бю-рократтар дшге кысым кeрсетуiн токтатты, eйткенi назары баска жакта едi. Нэтижесiнде мусылмандар жергшкп билiк eкiлдерiнiц карсылыгынсыз бурын жабылган немесе тартып алынган мешiттердi колдана бастады. Совет билiгi исламга еркшдш беру аркылы советтiк
патриотизмдi кYшейту жолында мацызды ic жасады. Согыс жагдайында солдаттардыц ислам дiнiне деген ыкыласы кYшейдi [10, 50-52 б.]. Ягни, согыста жещлу каут ^шейгенде И.В. Сталин жэне оныц тещрегшдегшер халыктыц патриоттык cезiмiне шарасыздыктан колдау жасады. Согыс жылдары казактардыц улттык рухын кетеру Yшiн батырлык эпостар басып шыгарылды, жауынгерлерге жазылган хаттарда казак хандарыныц аттары да атала бастады. Барлык эдеби туындылар немесе керкем койылымдар улттык жэне отанcYЙгiштiк кундылыктарды Yгiттеу Yшiн кайта каралды, улт-азаттык кетерiлic тарихы мен оныц баты-рлары зерттеле бастады [22].
^орытынды. Кецеcтiк билiктiц алгашкы онжылдыгында саяси себептерге байланы-сты исламга, мусылмандарга катысты жумсаксактыкпен жYргiзiлдi жэне бiр мезгiлде дш-ге карсы уйымдар да курыла бастады. Сейтш, 1930-жылдары дiнге карсы жаппай кысым, шабуыл белец алды. Дiнбаcылар кугындалды, гибадатханалар жабылды немесе эртYрлi максатта колдану Yшiн тартып алынды. Жаца кецес когамын, кецес адамын жасап шыгару жолында партиялык-кецеcтiк курылымдар бiрлеcе жумыс жасады. Дiнге карсы yi^-mot-хат, кысым катты кYшейдi.
Бiрак Екiншi дYниежYзiлiк согыста Германияныц Кецес Одагына шабуыл жасауы ел-деп дiннiц жагдайын кYрт езгерттi. Немютер ез максаттарын жYзеге асыру Yшiн жаулап алынган Кецес Одагыныц аумактарында дiндерге бiршама еркiндiк бердi жэне калыпта-скан жагдайды пайдаланып, Кецестерге карсы Yгiт-наcихат жYргiздi. Осыган байланысты Кецестерге де ез кезегiнде дшге катысты саясатын езгертуге тура келдь Согыс майдан да-ласында гана емес, идеологиялык алацда да жYрдi. Кецес басшылыгы бул согыста дшбасы-лардыц, жалпы дiнге cенушiлердiц, Шыгыс мусылман халыктарыныц колдауына ие болу Yшiн оларга дiни еркiндiк бердь Орыс православ шiркеуi кайта жасакталды. Одак бойын-ша мусылмандардыц терт дши баскармасы курылды. @з кезегшде дiнбаcылар дiнге се-нушiлердi жаппай жауга карсы согысуга, майданга жэрдем етуге шакырды. ТYркicтанныц мусылман халыктары баскыншыларга карсы аянбай согысты жэне барлык кемегш аямады. Шыгыс мусылман халыктарыныц жещске коскан Yлеci орасан зор болды. Дшбасылар И.В. Сталиндi жецiciмен куттыктады, И.В. Сталин ез кезегшде дшге сенушшерге берген кемек-терi Yшiн алгысын бiлдiрдi. Мемлекет пен ислам едэуiр дэрежеде бiр-бiрiмен жакындасты. Бiрак кейiнгi окигалар керсеткендей, бул жакындасудыц гумыры кыска болды.
Эдебиеттер т1з1м1
1 Sovyet Rusya'da Bugünkü islamiyet (islam today in the Soviet Union). - München: Biblos Matbaasi, 1963.
2 Monteil V. Sovyet Müslümanlari. - istanbul: Pinar Yayinlari, 1992. 182 p.
3 Bala M. Sovyetler Birligi'nde islam Dinine yeni hücumlar// Sovyetler Birligini Ögrenme Enstitüsü Dergisi. - Münih 4. - 1958, -P. 9-10.
4 Benningsen A. Quelquejay. C. L. Sufi ve Komiser. - Ankara: Akçag Yayinlari, 1988.
5 Taheri A. Kizil Gökte Hilal. - istanbul: Sel Yayinlari, 1991. - 174 p.
6 Yaman A. Türk Dünyasinda islam, Sovyet Ateizmi ve Kültürel Süreklilik. - Ankara: Elips Kitap Yayinevi, 2012.
7 Benningsen A., Quelquejay. C.L. Step'de Ezan Sesleri. - istanbul: irfan Yayinevi, 1997. -226 p.
8 Садыкова А.М. Кецес еюметшш дiн саласындагы саясаты (1918-1953 жж.): Философия докторы (PhD) гылыми дэрежеciн алу Yшiн дайындалган диссертация. - Алматы, 2015.
9 Мухтарова Г.Д. Ислам в Советском Казахстане. - Актебе, 2007. 128-131 б.
10 Tasar E. The Institutionalization of Islam in Central Asia, 1943-1991. -New York: Oxford
90 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия %лттьщ университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
University Press, - 2017.
11 Er§ahin S. Türkistan'da islam ve Müslümanlar. - Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, - 2007.
12 Одинцов М.И. Государство и церьков в России, ХХ век. - Москва: Луч, - 1994. - 102107 б.
13 Акикат жолында, Хаюм хазiреттiц eмiр жолы. - Алматы, - 2013. -110 б.
14 Vakhabov A. Sovyetler Birliginde islam. - istanbul: Havass Yayinlari, - 1979. - 26 б.
15 Braker H. islamiyet Sorununun Sovyetlerin iç ve Di§ Politikasindaki Yeri. // Orta Dogu Teknik Üniversitesi Asya - Afrika Araçtirmalari Grubu. - Yayin. 1984. - № 7. -6 p.
16 Саидбаев Т.С. Ислам и общество. - Москва, 1984. 188-190 p.
17 Казакстан Республикасы Орталык мемлекетпк мурагаты. 1711-ïc, 1-тiзбе, 4-ïc, 66 б.
18 Казакстан Республикасы Орталык мемлекетпк мурагаты. 1711-ic, 1-пзбе, 6-ic, 9 б.
19 Казакстан Республикасы Орталык мемлекетпк мурагаты. 1711-ic, 1-пзбе, 4-ic, 83 б.
20 Казакстан Республикасы Орталык мемлекетпк мурагаты. 1711-ic, 1-пзбе, 9-ic, 10 б.
21 Казакстан Республикасы Орталык мемлекетпк мурагаты. 1711-ic, 1-пзбе, 6-ic, 11 б.
22 Артыкбаев Ж. Шрманов Э. Казакстан тарихы. - Алматы: Атамура, 2008. 472 б.
Т. Жолдасулы1, К.М. Ильясова2
1Селчукский Университет, Кония, Турция 2Еврайзийский национальный университет им.Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Религиозная политика советской власти во время Второй мировой войны
Аннотация. Статья посвящена изменению религиозной политики Советского правительства в годы Второй мировой войны. Описывается религиозная политика Советского правительства до начала Второй мировой войны, а именно часть, направленная против религии. Показываются причины изменения религиозной политики Советов в период военного положения, а также обращение религиозных лидеров к единоверцам с призывом объединиться против врага. Приводятся сведения об организации русской православной церкви и четырёх духовных управлений мусульман, о том, что Советское правительство было вынуждено дать свободу религии с целью получить поддержку как местных мусульман, так и мусульман зарубежья, а также о проведенных мероприятиях по повышению боевого духа среди народа. Показано, что в свою очередь приверженцы религий, в том числе мусульмане, внесли большой вклад в общую победу, в том числе оказали большую материальную и финансовую помощь семьям воевавших на фронте солдат, что подтверждается архивными документами. Описывается также, что данная помощь продолжала оказываться и после войны, что руководство было благодарно приверженцам религий, а также, что ислам и государство сблизились.
Ключевые слова: Вторая мировая война, советские мусульмане, ислам и мусульмане в Туркестане, Русская православная церковь, советское правительство, религиозная политика, духовное управление, исламский патриотизм.
T. Zholdassuly1, K.M. Ilyassova2
1Selcuk University, Konya, Turkey 2L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
Religious policy of the Soviet authorities during the Second World War
Abstract. This article intends the change in the Soviet Religion Politics during the World War II. At first the Soviet Religion Politics and the Soviet opression against religion after the WWII is explained. It reveals how the Soviet Religion Politics changed abruptly, futhermore their appeal to clergy to unite the believers against enemy. The formation of the Russian Orthodox Church and four Spiritual Administrations of Muslims has also been mentioned in this work. Besides, it explains that The Soviets had to give freedom to religion in order to get foreign and local Muslims' support and did every possible means to raise people's spirit. The information that all believers, especially Muslims contributed to the victory also that they financially and materially supported the soldier families is given with archive documents. This contribution lasted after the war. Accordingly Muslims were praised for it, resulting in Islam and State reconciliation.
Keywords: World War II, the Soviet muslims, Islam and muslims in Turkestan, the Russian Orthodox Church, the Soviet Union, religious politics, spiritual administration, islamic patriorism.
References
1 Sovyet Rusya'da Bugünkü islamiyet [Islam today in the Soviet Union]. (Biblos Matbaasi, München, 1963).
2 Monteil V. Sovyet Müslümanlari [Soviet Muslims]. (Pinar Yayinlari, istanbul, 1992). p. 182
3 Bala M. Sovyetler Birligi'nde islam Dinine yeni hücumlar [New attacks on Islam in the Soviet Union], Sovyetler Birligini Ögrenme Enstitüsü Dergisi. 1958. Münih 4. P. 9-10
4 Benningsen A. Quelquejay. C. L. Sufi ve Komiser [Sufi and Commissioner]. (Ak9ag Yayinlari, Ankara, 1988).
5 Taheri A. Kizil Gökte Hilal [Crescent in the Red Sky]. (Sel Yayinlari, istanbul, 1991, 174p.).
6 Yaman A. Türk Dünyasinda islam, Sovyet Ateizmi ve Kültürel Süreklilik [Islam, Soviet Atheism and Cultural Continuity in Turkish World]. (Elips Kitap Yayinevi, Ankara, 2012).
7 Benningsen A. Quelquejay. C. L. Step'de Ezan Sesleri [Azan Sounds in Step]. (irfan Yayinevi, istanbul, 1997). p. 226
8 Sadykova A.M. Kenes okimetinin din salasyndagy sayasaty (1918-1953 jj.). [Religion polictics of the Soviet authorities (1918-1953 yy.)]: Filosofia doktory (PhD) gylymi darejesin alu ushin daiindalgan dissertatsia[The dissertation for the degree of Doctor of Philosophy (PhD)]. Almaty, 2015.
9 Muhtarova G.D. Islam v Sovetskom Kazahstane [Islam in the Soviet Kazakhstan]. (Aktobe, 2007, P. 128-131).
10 Tasar E. The Institutionalization of Islam in Central Asia, 1943-1991. (Oxford University Press, New York, 2017).
11 Er§ahin S. Türkistan'da islam ve Müslümanlar [Islam and Muslims in Turkestan]. (Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, Ankara, 2007).
12 Odintsov M.I. Gosudarstvo i tserkov v Rossii, XX vek [State and church in Russia, XX century]. (Luch, Moskow, 1994, P. 102-107).
13 Akikat jolynda, Hakim hazirettin omir jolu [In the path of truth, The Life of Khakim Hadrat]. (Almaty, 2013, 110 p.).
14 Vakhabov A. Sovyetler Birliginde islam [Islam in the Soviet Union]. (Havass Yayinlari, istanbul, 1979, 26 p.).
92 M.H. ryMunee ambmdazu Eypa3un Y^mmbiK, yHueepcumemimHf XAEAPW^BIChl.
Tapuxu zbinuMdap. &unoco$un. flmmaHy cepuncbi 1 (130)/2020
15 Braker H. islamiyet Sorununun Sovyetlerin i9 ve Di§ Politikasindaki Yeri [The Place of the Islamic Question in the Soviet Domestic and Foreign Politics], Orta Dogu Teknik Üniversitesi Asya - Afrika Ara§tirmalari Grubu. 1984. № 7. Р. 6
16 Saidbaev T.S. Islam i obshestvo [Islam and society]. (Moskow, 1984, Р. 188-190).
17 Kazakhstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. F.1711, op.1, d.4, p.66
18 Kazakhstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. F. 1711, op.1, d.6, p.9
19 Kazakhstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. F.1711, op.1, d.4, p.83
20 Kazakhstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. F.1711, op.1, d.9, p.10
21 Kazakhstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. F.1711, op.1, d.6, p.11
22 Artykbaev J. Pirmanov J. Kazakstan tarihi [History of Kazakhstan] (Atamura, Almaty, 2008, 472 р.).
Авторлар туралы мэл1мет:
Жолдасулы Т. - Селчук Университет^ элеуметтш гылымдар институты докторанты (PhD), Вейсел Карани кешес 2018/7, Кония каласы, typkm.
1лиясова К.М. - тарих гылымдарыныц кандидаты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ кауымдастырылган профессоры, Муцайтпасов кешесi 2, Нур-Султан, Казакстан.
Zholdassuly T. - PhD student at the Faculty of Social Sciences in Selcuk University, 218/7 Veysel Karany street, Konya, Turkey.
Ilyassova K.M. - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Department of Oriental Studies, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Munaytpasov str. 2. Nur-Sultan, Kazakhstan.
