CC BY
3КЕЦЕСТ1К ЦАЗАЦСТАНГА ДЕПОРТАЦИЯЛАНГАН ПОЛЯКТАРДЫЦ САЯСИ
кецш-отш
БИСЕМБАЙ¥ЛЫ МИРАС
Эл-Фараби атындагы Цаз¥У докторанты
¥ЗАЦБАЩЫЗЫ ГYЛНАЗИЯ
педагогика гылымдарыныц магистрi, №73 мектеп- лицешнщ тарих пэш
педагог- шебер
Ацдатпа. Мацалада Польшаныц шыгыс аймацтарынан К^азацстанга куштеп цоныстандырылган поляктардыц Кецес Одагына цатысты квзцарастарына талдау жасалды. ¥жымшар мен зауыт-фабрикалардагы жумыстарга жумылдырылган поляктардыц кецес билгггмен байланысы, арыз-шагымдары, мурагат цужаттарындагы поляктардыц кецестгк тэртттерге царсылыгы баяндалды. Элеуметтт ахуалдан туындаган антикецестт квзцарастар мен кецестт органдардыц поляктардыц Кецес Одагына цатысты саяси квзцарастары туралы ацпараттыц хаттары талцыланды.
Трек свздер: Депортация, поляктар, саяси квц1л-куй, антикецестт квзцарас.
Екiншi ДYниежYзiлiк согыстыц карсацында жэне согыстыц кезшде Цазакстанга коныс аударылган халыктардыц бiрi поляктар едь 1939 жылы ел тутастыгынан айырылган Польшаныц шыгысы Кецес Одагыныц карамагына етедь Кeпшiлiк поляктарды Цазакстан мен Сiбiрге кYштеп коныс аударту туралы шешiм кабылданады. Поляк галымдарыныц хабарлауынша, Цазакстанга 200 мыцдай поляктар коныстандырылган [1, 167 б.]. Цазакстан тарихшыларыныц деректерi бойынша, елге 60 мыцнан 102 мыцга дейiнгi поляктар коныстанды [2, 96 б.]. Цоныстандырылган поляктардыц элеуметпк жагдайы жэне турмысы ете ауыр болды. Оларга тYрлi жала жабылды, аумалы-тeкпелi заманды басынан кешiрдi. Цазакстанга келген поляктар Отанына кайтуды армандады. Поляктар Кецес Одагыныц катац зацдарына багынгысы келмедi, Польшадагы когамдык тэртшт калпына келтiргiсi келдi. Цогамдык жумыстан бас тартып, кецес зацнамасына кулак аспагандар да болды. Олардыц кецес Yкiметiне eкпесi кара казандай болганы белгiлi. Депортацияланган кауымныц саяси кещл-^й жеткiлiктi децгейде зерттелмеген. Бул такырыптагы олкылыктардыц орнын толтыру Yшiн мурагат кужаттарына кез жiберген жен.
Революцияга карсы кауесеттердщ таралуын токтату Yшiн Цызыл Армия аудандык партия комитет! 1937 жылы 7 мамырда "аталган ауылдардагы саяси кeцiл-кYЙ туралы" каулы кабылдады, онда "ауылдардагы ете канагаттанарлыксыз саяси кещл-^й" кeрсетiлген. Осы каулымен аудандык аткару комитетiнiц партиялык тобына "уйымдастырушыларды аныктау жэне окшаулау, халык арасында тYсiндiру жумыстарын жYргiзу, коныс аударушылардыц козгалысына катац бакылау жасау, ауыл кецесi мен коменданттан руксаты жок коныс аударушыларды жумыска кабылдауга тыйым салу" шугыл шаралар кабылдау тапсырылды. Онымен коса, коныс аударушыларга ужымшар жиналыстарына катысуга мiндеттедi.
Цызыл армияныц хатшысы Патылицынныц СолтYCтiк Цазакстан облыстык комитетiнiц хатшысы Сегiзбаевка 1937 жылы 7 мамырда жазган акпараттык хатында 1937 жылы 25 сэуiрден берi антикецестiк толкулар болып жатканын баяндайды. 25-30 сэуiр аралыгында 32 адам елден кашып, 1-5 мамыр аралыгында 28 адам, 7 мамырда тYнде 4 адам кашкан екен. 10 мыц гектар шеп отка оранды. БYлiкшiлер: "Даланы ертецдер, жакында Украинага ораламыз", "Нашар жумыс жасацдар, малга жем бермецдер, каншалыкты нашар жумыс жасасак, соншалыкты ерте Украинага кайтамыз" деп айкайлайтын. Зеленый Гай, Подольск, Ново-Гречановка, Ново-
Березовка деген ауылдарда коныс аударушылар антикецеспк ic-эрекетке барады. 1936 жылдьщ маусымынан берi 302 адам кашса, олардыц 215-i осы ауылдардан болды. "Польша мен Германия Украинаны алып, коныс аударушыларга YЙ дайындап койды" деген лакап тарады [3, 55-56 бб.].
1940 жылгы 29 маусымдагы №53 YriT-насихат бeлiмiшц келген коныстанушылардыц кецес билiгiне катысты кезкарасы туралы стенограммасында Федоров ауданындагы ужымшарда поляктар ез елiне оралгысы келетшш, болашакта Кецес Одагы кулайтынын эцпмелесш жаткандыгы, Гитлердщ тездетiп келгенiн калайтыныны белгiлi болды. Стенограммада бiраз мэлiметтер берiледi: "коныстанушылардыц кeбiсi калада т^рган. ¥жымшарларда жумыс iстегiлерi келмейдi. "Неге бiздi мунда экелдГ' деген суракка баска коныстанушы: "осында eлтiру Yшiн экелдГ' деп жауап бердi. Федоров ауданында эйелдер жумыс жасамау Yшiн кYЙеуге шыгуга тырысуда. КYрек, тырма сынды курал-саймандарды бергенде коныстанушылардыц бiрi кYлсе, бiрi жылайды. "Неге ^лш-жылайсыцдар" деген суракка былай жауап бередг "Бiз бундай куралдарды кeргенiмiз жок, калай колдану керек екенiн бiлмеймiз", "алдымен тамак берiцiз, содан кешн гана жумыс жасаймын". коныстанушылар 8-10 адам болып жиналып, баска жумысшылардыц жумыс жасап жатканын бакылайды екен. Инженер коныстанушы оган арнайы жагдайлар жасап бергенiн сураган. коныстанушылар казак ужымшарларында тура алмай, орыс ужымшарларына ауыстыруды сураган". Стенограммада поляктардыц Кецес Одагына жаулык ниетте екендiгiн, бурынгы пандык Польшаны кайтаруга тырысатындыгын, оларга ерекше бакылау жасау керектiгi женшде корытынды жасалды [3, 101 б.].
1940 жылгы 3 сэуiрдеri СолтYCтiк ^азакстан облысындагы большевиктер партиясы комитетшщ хатшысы Шеренгин жазган директивтiк хатында репрессияга ушыраган поляк армиясыныц отбасыларыныц, полиция, помещик, капиталистер мен буржуазиялык-ултшыл партияныц 28 мыц мYшесi сэуiр мен мамыр айларында кeшетiндiгi мэлiмделдi. Хатта бул азаматтардыц кецес Yкiметiне жаулык ниетте екендiгi, олардыц халыкка ыкпал етпеу Yшiн барлык ю-шараларды жYзеге асыруга асыгу керектiгi ескертiлдi [4].
1940 жылы 4 сэуiрде "Бурынгы поляк азаматтарын кабылдауга дайындык" атты директивтiк хатта Украина мен Беларусь елдершщ батыс аймактарынан 10 жылга поляк азаматтары кeшiрiлетiнi, олардыц бэрi контрреволюциялык элемент болгандыктан, ел шшде iрiткi салмау Yшiн бар амалдарды карастыру кажеттiлiгi, коныстану пункттершен кашудыц алдын алу керектiгi, эр коныстанушыга тeлкужат берiп, оларды тсркеуден eткiзу мiндеттерi буйырылды [5].
1938 жылдыц 1 кыркYЙегiнде ^азакстанда 20 тYрлi этностардыц 377 улттык мектептерi жабылды. Корей, поляк сынды халыктарга улттык мектептер куру аркылы буржуазиялык-ултшыл орталыктарды курып, ацтикецестiк Yгiт-насихат жYргiздi, кецес Yкiметiнен бeлiнбек болды деген жала жабылды [6, 9 б.].
^азКСР 11ХК 1943 жылы 18 казанда антикецестiк кeзкарастаFы бeгде халыктар жайлы акпарат калдырады. Онда мынандай акпараттар бар: соFыс алдында ^азак Кецестiк Социалистiк Республикасында 80 мыц немю, 130 мыц поляк, 60 мыц корей, 180 мыц кулак-ецбек коныстанушылары, 15 мыц жер аударылFандар, 33 мыц айдалFан коныстанушылар келдь СоFыстыц алFашкы жылдарында 400 мыц немю, 50 мыц поляк, 15 мыц айдалFан коныстанушылар келдi. СоFыс кезiнде 700 антикецестiк уйымдар жойылып, 4 мыц адам тYрмеге камалды. СоFыс уакытында 300 мыц еврейлер келдь Олар халык арасында Кецес Yкiметi еврей халкы туратын жерлерш ойрандап жатыр деген кауесет таратып, халык арасында дYрбелец тудыруFа тырыскан. ^азакстандаFы бул халыктар елден кетуге баска халыктарды насихаттады, ел шшде бYлiншiлiк тудырды. Осылайша, ^азак КСР Мемлекеттiк ^аушаздш Халык Комиссары Бабкин поляк жэне еврей сынды халыктарFа кысымды Yдете тYсуге шакырды [6, 88 б.].
СоFыс кезiнде депортациямен катар, эвакуация да жYрген. 1941 жылы карашада Ворошиловградтан ОмбыдаFы зауытка жэне АлматыдаFы зауытка поляктар эвакуациялаетан едi.
Поляктар адбше Алматыдан коныс табуFа тырыскан. Алайда, олардыц да хал-жаFдайы арнайы коныстанушылардыц аса бeлек болмаFаны да тYсiнiктi [7, 65 б.].
Осыдан ПольшадаFы халыктарды мэжбYрлеп коныстандырудан бастап, оларды кай жерге орналастыру, кандай шаруашылыкпен айналыстыру сынды мiндеттер кецестiк органдарFа жYктелдi. Олар эрдайым арнайы коныстанушылардыц элеуметпк жаFдайы мен саяси ^щл-^^ туралы баяндама дайындауFа мiндеттелдi. ^азак КСР Iшкi 1стер Халык Комиссары Бабкин мен оныц орынбасары Харитоновтыц 1940 жылы 22-казанда жазFан хатында арнайы коныстанушылардыц элеуметтiк хал-жаFдайы талданды. ^останайдаFы ^арабалык ауданындаFы астык кецшарында 120 адам монша сынды Fимараттарда турып жатканы, 50-i моншада eмiр CYрiп, 7-i эпидемиядан eлгенi баяндалды. "Майкаинзолото" кецшарында 700 арнайы коныстанушы жумыс iстеген, бiрак оларда пэтер болмаFан. "Пролетарий" кецшарында 12 отбасы сарайда, 8 отбасы салынып б^пеген YЙлерде турып жаткандыFы, Новошульбинский ауданындаFы Ленин атындаFы кецшарда 23 отбасы 1 кабатты YЙде орналастырылFаны, соныц нэтижесiнде Fимарат антисанитариялык жаFдайда екендш мэлiмделдi. Семей облысындаFы Шар ауданында 10 арнайы коныстанушылар Iшкi 1стер Халык Комиссариатына жYгiнiп, балаларын алып кетудi сураFан. Олар балаларын асыра алмайды екен. Арнайы коныстанушылар пэтерге юру Yшiн айына 50-100 рубль тeлеуге мiндеттеледi. Алайда, олар тeлемдi киiммен тeлейдi. Киiмдерi бiтiп жатканын кeретiн пэтер иелерi оларды далаFа тастайды. Арнайы коныстанушылардыц кYЙiнiштi халы жэне тецаздш ары карай баяндалады. Олар CYтке ужымшар жумысшыларынан караFанда 2-3 есе кeбiрек акша куртады, ужымшар кызметкерлерi еттi 6-8 рубльге алса, олар етп 18 рубльге алады. Семейде бiр поляк алтын саFатты 3 пакет картопFа берш жiберсе, баска кiсi 60 рубльге айырбастаFан. 1-2 килограмм 1 ^меш нан Yшiн поляктар 15-20 рубль, 10 жумыртка Yшiн 12-15 рубль тeлейдi. Жергiлiктi басшылык поляктарды кематепш, оларFа кeбiрек жумыс артатынын, бiрак азырак жалакы беретiнi айтылды. Елде 61092 арнайы коныстанушылар бар болса, олардыц 20064-i СолтYCтiк ^азакстан облысында орналаскан. Павлодарда 11411 арнайы коныстанушы бар болды, ^останайда 8705, Актeбеде 7092, Семейде 7644, Акмолада 6176 арнайы коныстанушы eмiр CYPдi. Эдшетаздшп кeрген поляктар елдiц тыныштыFын бузып, ел бiрлiгiне нуксан келтiруге бар ^шш салды. Олар болашакта Кецес Yкiметiне карсы кYресу керектiгiн, артык жумыс жасамауFа шакырды. БурынFы полиция кызметкерi Хуба жумыста денсаулыFын нашарлатудыц орнына, болашакта болатын Кецес Yкiметiне карсы соFыска дайындалу керектiгiн мэлiмдедi. Поляк белсендiлерi Кецес Yкiметiне карсы поляк эскерш куру керектiгiн Yгiттедi. Арнайы коныстанушы Заводская: "МYмкiндiгiм болса, eз колымен большевиктердi поляктар Yшiн eлтiрушi едiм" десе, Мигорский Петр: "Мен бул жерден кур кол кетпеймш, немю фашистерi Германияда калай халыктарды бауыздаса, тура солай бiр орысты бауыздаймын" деп мэлiмдеген. Татыржа Анна: "Барлык большевиктердi дарFа асу керек, сол кезде элемде тыныштык орнайды" деп ойын бiлдiрген. Барлык поляктар ужымшарларда халыктар не Yшiн жумыс iстейтiнiне тац калды. Барлык табысты мемлекет тартып алып, халык аштыкка ушырап жатканын ашык айтты.
13 арнайы коныстанушылар ^останайда Мэскеудеп Германия елшiлiгiмен хат алмаскан, 4 адам аFылшын, 2 адам американ елшiлiктерiмен хат жазыскан. Олардыц хаттарыныц узын-ырFасы мынандай:
1)Поляктар жануарларды аулап, эрец-эрец кYн кeрiп жYр;
2)"Шыдамды болу керек, болашакта Кецес Yкiметiне карсы кYреске камдану керек" деп
Yri'^^i;
3)"Барлык халыкты Польшаны калпына келтiруге Yгiт-насихат жYргiзiп, иландыру керек" деген ой тарады;
4) "Жаулар азаптап, ит сiлiкпемiздi шыFарса да, болашакка деген Yмiт бар. Жаулардыц кeзi жойылуFа жакын" деген сенiм Yстемдiк етп [8, 123-138 бб.];
Осыдан поляктардыц не себепт кецес билшне еш болганын уга аламыз. Оларды зацсыз Отандарынан баска жерге кешiрдi жэне коныстандырылган аймакта барынша KeMciTTi. Отанына кайтуды, Польшаны калпына кeлтiрудi мурат санады. Дегенмен, кецес билш поляктардыц пiкiрлeрiмeн, макcат-мYДдeлeрiмeн еш санаспады. Олар поляктарды немютерге карсы ортак майдан Yшiн жеткшказ кемек бeрiп жатыр, бар ынта-шынтасымен кол ушын беруге ыкылас танытпайтындыгын айтып, айыптаудан жалыкпады.
"Алтайзолото" тресшщ директорлары 1942 жылы 21 акпанда Шыгыс Цазакстан облысындагы Поляк армиясыныц екiлi Крижановскийге жазган "поляк жумысшыларыныц кещл-кYЙi туралы" хатында 1941 жылы поляк жумысшыларыныц ецбек ешмдшп 100 % болса, 1942 жылдыц акпанында 80 %-га азайды деп арыз айтты. А.И. Шимкович шахта кешшшде тiрeушi кызмeтiн аткарушы 1941 жылы карашада ецбек енiмдiлiгi керсетюшш 128%-га жeткiзce, 1941 жылы желтоксанда 102 %-га орындады. 1942 жылы кацтар мен акпанда бул керсетюш 100 бен 66 %-га тYCтi деген мысал кeлтiрeдi. А. Тарвидте бул керсетюш 1941 жылы карашажа 110 болса, 1942 жылдыц акпанында 70-ке тYCтi. Поляктар жeкceнбiдe жумыс жасаудан бас тартады. Поляк эскери мшдеттшерш тiркeу кYндeрiндe поляктар жумыска шыкпай калады жэне поляк армиясына поляктарды женелткен кYндeрi де жумыска шыкпайды. Жумысшылар майданга кемекке тамак беруден де бас тарткан. Майдандагыларга кемeктi Yкiмeт беру керек деп касарыскан. Осылайша, трecтiц директорлары поляктардыц ортак жау-фашистерге карсы кYрecтe жещске жетуге ниеттес емес eкeндiгiн, бул жагдай ары карай орын алмау Yшiн поляк халкына тиicтi нускау беру кeрeктiгiн бiлдiрдi [9].
Цостанайдагы Аудандык Аткару комитeтi Кeцeciнiц терагасы Чуйкиннiц 1942 жылы 12 наурызда Кeрiмбаeвка жазган хатында поляк азаматтарыныц кебici азык-тYлiкпeн, пэтермен, куралдармен камтамасыз eтiлгeнiн жазады. Алайда, хаттыц соцында поляктар жылы киiм мен аяк киiмнiц жоктыгына налып, жумыска шыкпайтынын мэлiмдeдi. Кeйбiр поляктардыц жанармаймен камтамасыз етшмегенш де жeткiздi [10].
Осылайша, Цазакстанга кYштeп коныстандырылган арнайы коныстанушылар эдiлeтciздi жэне тeцciздiктi басынан кeшiргeндiктeн кецес Yкiмeтiнe карсы Yгiт-наcихат жYргiзiп, ездeрi талаптарды койганын, кeцecтiк билшке карсы наразылыгын ашык жэне жасырын бiлдiргeнiн аныктауга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Кучиньски А. Судьбы поляков в Казахстане. Опыт культурно-исторического анализа // Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. Алматы, 1998. С. 168.
2. Алтаев, А. Ш., Жангуттин, Б. О. Краткие очерки истории Казахстана. М-во образования и науки Республики Казахстан , Казахский нац. пед. ун-т им. Абая. - Алматы : Бастау, 2008. -243 с.
3. Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). Сборник документов/; Архив Президента Республики Казахстан; [сост.: Е.М.Грибанова, А.С.Зулкашева, М.У. Маскеев; отв. ред. Л.Д. Дегитаева]. -Алматы: Цазакстан, 2000. -344 с.
4. СКГА.Ф.22-П. Оп.2. Д.1521. Л.115-116.
5. СКГА. Ф.22-П. Оп.2. Д.1521. Л.143-145.
6. Саяси куFын-CYргiн курбандарын толык актау женшдеп Мемлекетпк комиссияныц материалдары (ХХ гасырдыц 20-50 жылдары) = Материалы Государственной комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий (20-50 годы ХХ века). Т. 7: Депортированные в Казахстан народы и спецпоселенцы. Сборник документов и материалов. Составители тома: Г.В. Кан, Р.М. Жумашев, Л.К. Шотбакова, Б.Р. Шериязданов, С.В. Елеуханова, В.В. Козина, Ю.И. Подопригора, А.К. Мейрамбеков / Под общ. ред. Е.Т. Карина. - Астана, 2022. - 334 c.
7. М.Ш. Губайдуллина. Польское присутствие в Алматы в годы Второй Мировой Войны(1941-1943): Анализ отдельных документов архивов Алматы//Польские дипломаты в Казахстане 1941-1943 годы. Сборник статей и документов. -Астана, 2015. -С. 59-76.
8. Из истории депортации. Казахстан. 1939-1945 гг. Сборник документов. Т.3.-Алматы: LEM, 2019. -708 c.
9. АПРК. Ф. 708. Оп. 6/2. Д. 117. Л. 115.
10. ГАКО. Ф. 268. Оп. 11. Д. 27. Л. 84.
