8Uchinchi renessans yosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
KBr VA NaBr KRISTALLARIDA AKUSTIK XARAKTERISTIKALARNING ANIZATROPIYASI
N.M.Maharov. J.O.Kurbanov. V.N.Avdievich
U.A.Arifov Nomidagi Ion-plazma va lazer texnalogiyalari ilmiy tekshirish instituti.
O'zbekiston.
Hozirgi kunda rivojlanib borayotgan akustoelektronika va akustooptik qurilmalarda kristallardan foydalanishda chastota diapazonini cheklovchi eng muhim omillardan biri bu akustik to'lqinlarning so'nishi hisoblanadi. Shuning uchun asosiy vazifalardan biri minimal so'nish yo'nalishni aniqlash, ya'ni akustik energiyani eng kam yo'qotish bilan kristalli tovush kanallarining yo'nalishlarini izlash hisoblanadi. Bu esa akustoelektronika va akustooptika sohalarida zamonaviy funktsional yo'nalishlarini faol rivojlantirmoqda va ular samarali o'zaro gibrid qurilmalar yaratish va texnikasida foydalanish imkonini berib kelmoqda.
Biz bu ishda namuna sifatida KBr va NaBr kristallarini tanlab olganmiz. Kaliy bromid (KBr) va natriy bromid (NaBr) ning kubik kristallari kimyoviy jihatdan barqaror, keng to'lqin uzunliklarida optik jihatdan shaffof va yaxshi elastik va fotoelastik xususiyatlarga ega [1].O'zining noyob fizik xususiyatlari tufayli ushbu kristallar doimo tadqiqotchilarni qiziqtirgan va akustikada (optika, akusto-optika) keng qo'llanilmoqda. Shuning uchun ularning akustik xususiyatlarini o'rganish va xarakteristikalarning anizatropiyasini tavsiflash ko'plab tadqiqotlarning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Namunalar akutooptik yacheykaga mos o'lcham va tegishli kristollografik kesimda (100) va (110) tekisliklar bo'yicha tanlab olindi. Akustoelektron qurilmada xona haroratida tezliklari va so'nish koeffitsiyentlari aniqlandi. Qurilmaning ishlash prinspiga ko'ra kuchaytirgichdan keyin aks-sado pulslari amplituda selektorga beriladi, ketma-ket ma'lum bir puls tanlanadi va uning amplitudasi (A1 yoki A1) raqamli voltmetr bilan o'lchanadi. So'nish koeffitsienti esa quyidagi formula bilan aniqlanadi:
20ÎKAZA2 (1)
2L v 7
Olingan impulsning amplitudasi minimaldan o'tadigan chastota o'lchagich bilan ketma-ket chastota qiymatlarini qayd etish orqali akustik to'lqinning tezligi quyidagi (2) ifoda bilan aniqlanadi[2]:
V = 2L * Av (2)
May 15, 2024
133
Uchinchi renessansyosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
Bu yerda L - namunaning uzunligi, Av - ±10 Gts mutlaq aniqlik bilan chastota o'lchagichning ko'rsatkichlari bo'yicha aniqlanadigan antifazali shovqinga mos keladigan generatorning ikkita qo'shni chastotalari orasidagi farq. Akustik to'lqin tezligini aniqlashning aniqligi namunaning uzunligini o'lchash aniqligi bilan cheklangan va ~ 0,01% ni tashkil etgan[4]. [100], [110] va [111] kristallografik yo'nalishlar bo'yicha akustik to'lqinlarning tezligi va so'nish koeffitsientini o'lchash natijalari 1-jadvalda keltirilgan. q va ц vektorlari akustik to'lqin vektorining yo'nalishlarini va qutblanishni ko'rsatadi.
1-jadval: Akustik to'lqinlarning tezligi va zaiflashishi, haqiqiy va mavhum elastik
konstantalar.
q Ц V, 103 m-s-1 c'eff, 1010 N-m-2 a, dB-^s-1 c"eff 107 N-m-2
KBr NaBr KBr NaBr KBr NaBr KBr NaBr
[100] [100] 3.58 3.46 3.52 3.96 38 25 4.82 3.70
[001] 1.36 1.73 0.51 0.99 6.0 3.1 0.11 0.11
[110] [110] 3.04 3.25 2.55 3.49 28 17 2.81 2.01
[110] 2.31 2.11 1.48 1.47 40 34 2.12 1.79
[001] 1.36 1.73 0.51 0.99 6.0 3.1 0.11 0.11
[111] [111] 2.84 3.17 2.22 3.33 26.4 12 2.14 1.45
[110] 2.04 1.99 1.15 1.31 34.8 26 1.45 1.23
Tajriba va 1-tenglama asosida, (001) tekislik bo'yicha bo'ylama akustik to'lqinlarning so'nish ""' sirtlarining kesmasi keltirib o'tilgan (1 va 2-rasm).
Ushbu kristallaridagi eng kuchli so'nish anizotropiyasi (001) tekislikda tarqaladigan ko'ndalang akustik to'lqinlar uchun bir xil tekislikda qutblanish bilan
= (01) tekislik bo'yicha akustik so'nish 1 *i • i • i с '1 1 1 л • л с 1 • 1 •
(02, anuotrpiy^iningko'ndaiang*«*,„,,. kuzatilishi ко rsatilgan ular uchun tarqalish yo nalishi so'nish koeffitsienti qiymati o'zgarishi bilan ortib borish tartibida o'zgaradi.. NaBr va KBr bo'ylama va ko'ndalang akustik to'lqinlar uchun xarakterli so'nish sirtlarni qurish uchun ishlatilishi mumkun.
REFERENCES
1. Акустические кристаллы. Под ред. Шаскольской. М.П., М.: Наука, 1982. - 632 с.
134
May 15, 2024
Uchinchi renessans yosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
2. Ахмеджанов Ф.Р, Леманов В.В, Насыров А.Н. Поверхности акустического затухания в кристаллах. Письма в ЖТФ, 1980. Т. 6, вып. 10, С. 589-592.
3. Qiancheng Liu, Xianming Zhou, Xiaolong Zeng, and S. N. Luo.Sound velocity, equation of state, temperature and melting of LiF single crystals under shock compression. J. Appl. Phys. Vol. 117, 045901, 2015.
4. Дьелесан Э.Д, Руайе Д. Упругие волны в твердых телах. Применение для обработки сигналов. - М.: Наука, 1982. - 342 с.
135
May 15, 2024
