Kazakh language of medical texts Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТYИIН

Б.Т. ТУОПКАЛИЕВ, А.К. ЖУМАЛИНА, Н.Г. ИРГАЛИЕВА

ЖОГАРЫ МЕДИЦИНАЛЫК ОКУ ОРЫНДАРЫ УШ1И МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛДЕ ОКУ К^РАЛЫН ДАИЫНДАУДЬЩ ЗАМАНАУИ МЭСЕЛЕЛЕР!

Марат Оспанов атында^ Батыс Казакстан мемлекетпк медицина университету Актебе, Казакстан

Казакстан Республикасынын барлык аймаfы бойынша оку куралын мемлекеттiк тiлде дайындау - тэуелаздт алумен байланысты. K1азiргi уакытта орыс тiлiндегi кiтаптарды бiздiн мемлекеттiк ттге сезбе-сез аудару жYPгiзiлуде.Болашаfы бар оку куралдарын жэне кiтаптарды болашакта а^лшын тiлiнен аудару (егер мYмкiндiк болса) немесе орыс тл аркылы оку-эдктемелт куралдарын аудару жумысы карастырылады. Дегенмен, мтаптар мiндеттi тYPде жергiлiктi дэстYPдi жэне жергiлiктi улттык ерекшелiктердi керсету непзЫде курылуы керек. ¥сынылfан мэселен шешу Yшiн уйымдар курылуы кажет, кебiне ^ам негiзiнде (вертикальды жэне горизонтальды). Яfни, кандай оку куралдары жэне кiтаптар кайта шыfарылfанын, кайсысы аударылfанын немесе жанадан жазылfанын бту Yшiн. Сондыктан, республика денгейiнде казак тЫндеп жоfары сапалы кiтаптардын шь^арылуы Yшiн жалпы медициналык терминдер сабактасты^ымен колжетiмдi денгейде камтамасыз етiлуi керек. Сонымен катар, осы баfытта курастырылfан уйыммен талданfан жэне бекiтiлген эдктемелт нускау кажет.

Негiзгi свздер: ок,улык„ ок,у к^ралы, аудару.

I

I

I

1

I

I

1

I

I

I

I

SUMMARY

B.T. TUSUPKALIYEV, A.K. ZHUMALINA, N.G. IRGALIYEVA

PRESENT DAY PROBLEMS OF TEXTBOOKS PREPARATION FOR HIGHER MEDICAL INSTITUTIONS IN THE OFFICIAL LANGUAGE

West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan

Preparation of textbooks in the Republic of Kazakhstan is closely connected with declaration of the state independence. At the present time literal translation of the Russian textbooks into official language has been conducted. Perspective translating process of the educational and methodical material is the translation of educational supplies and textbooks published abroad from English into official language (if there is such opportunity) or by means of the Russian language. However, textbooks must contain and reflect local, national specific features and traditions. In order to solve suggested problems the corresponding bodies must be set up, mainly on the social basis. (vertical and horizontal).These bodies can solve problems concerning republication, translation and rewriting of the textbooks. For the publication of the high quality textbooks in the official language at the state level it is necessary to provide continuity of the medical terms and to promote their general accessibility. It is necessary to have methodical recommendation in this direction that must be widely discussed and affirmed by the representative body that can control their implementation.

Key words: textbook, educational supplies, translation.

УДК: 811.512.121:61

Ж.К. КОЖАБЕКОВА

МЕДИЦИНАЛЫК МЭТ1НДЕРДЕГ1 КАЗАК Т1Л1НЩ К6Р1Н1С!

Марат Оспанов атында^ Батыс Казакстан мемлекетпк медицина университету Актебе, Казакстан

Ттдер каферасынын окытушысы, магистр,

Жумыс тел.: 8 (7132) 561067, е-mail: [email protected]

Аннотация. Макалада медицина саласында^ мемлекетпк ттдщ маныздыль^ы мен медициналык мэтЫдер тЫнде кездесетЫ кемшЫктер сез болады. Сонын шшде казiргi танца медициналык мэтшдер жариялаудын непзп кезi болып оты^ан БАК пен казак тЫндеп медициналык окулыктарда^ олкылыктардын алдын алу мэселес каралады. Мэтiндердi орыс тЫнен аударfанда, сейлем курылымына назар аудармау, казак тЫнде баламасы бар медициналык терминдердi орыс тЫнде колдану сиякты кYPДелi мэселелер де макаланын мэнiн ашады.

Нег'зг'! свздер: медицина саласы, мемлекетт'к тл, медициналык, мэт'шдер, медициналык мэт'шдер mwi.

Kipicne. Казак тЫ мемлекетпк тт ретЫде ко^амнын кез келген саласында белсендi тYPде колданылуы - занды кубылыс. Егемендiгiн алып, азаттыктын ак таны аткан елiмiзде ана тiлiмiздiн колданылу аясы да кенейе бастады. Осы орайда орын алып жаткан орны толмас олкылыктардын да бар екен баршаfа мэлiм. Сонын iшiнде медицина саласында мемлекетпк ттдщ колданылу аясында кетiп жаткан кемшiлiктер туралы айтып

1.49.2016 а.

Батыс Казахстан медицина журналы

келе/^з. Бул ретте болашак мамандар | Сондыктан, БАК-та^ медициналык ^ кеп болса да, кей жаедайда БАК-тарда Yшiн медициналык мэтЫдердщ мэтiндер тiлi - ерекше назар аударатын олардыналfашкы нускасы колданылып манызы зор, соfан карамастан кететiн такырыптардын бiрi болып кала жYPгенiн байкаймыз: «Сол уакыттан

кемшЫктердщ де сипаты кYPделi. Бул бермек. берi кос елдiн ак халаттылары 14

жумыс медициналык мэтiндердегi Осы орайда, «Эрине, fылыми онкологиялык наукаска операция

казак тiлiнiн мэселелерi жайлы ой енбектердi пайдаланушылар сол жасап Yлгерген. Барлык

Kозfауfа, оларды жан-жакты зерттеуге саланын мамандары болfандыктан, операция лапароскопиялык

арналады. fылыми мэтiндердiн ттдерЫде жолмен жасалды.» (BNews.kz.

Мандаты. K1азiрri медициналык кездесетiн аз-кем кемшiлiктерге 14.09.2015.) «Еарткн кеп пайдаланса,

мэтiндер жарияланатын БАК пен карамастан, онда не айтылfаны адамнын организмi шыдамай елт

мемлекеттiк тiлдегi окулыктардаfы туралы ездерЫе кажеттi мэлiметтердi кететiнiн бэрiмiз бiлемiз. Ал метадон

казак тiлiнiн орнын, Yлес салмаfын, ала алады. Ал, мундай кемшЫктер осы кауiптiн алдын алады.» (КТК колдану тэсiлдерiн аныктау. Максатты | медицина саласында бЫм алушы ^ жаналыктары. 29.07.2015ж.) «Алайда,

айкындау Yшiн медициналык студенттерге мэтiндi тYсiнуге кептеген эр ел fалымдары KУДайfа сыйыну

мэтiндердегi кеткен кемшЫктердщ киындыктар келтiредi, себебi олар - элi кезiнде адам организмiне бершетш

манызын б^лу, мемлекеттiк тiлдiн калыптасып Yлгiрмеген, бул саланын он эсер механизмi туралы тYрлi пiкiр

медицина саласында колдану кыр-сырын толык менгермеген бiлдiрiп отыр.» (Казакстан улттык

тэстдерш саралау, казак тiлiнiн болашак мамандар. Орнымен телеарнасынын жаналыктары,

болашак маманнын кэсiбiне деген колданылfан терминдер, дурыс 08.09.2015.) «Ас корыту органдары мен

кызь^ушыль^ын арттырудаfы курылfан сез ^ркест^ мен сейлемдер сут бездерiнiн кызметЫ реттеуге

езiндiк кызметi жайлы ой корытып, fана олардын медицина ^лымын ^ бYЙрек, калканша жэне жыныс

тужырымдар жасау. толык эрi сапалы менгеруiне мYмкiндiк бездерiнiн катыстылыfын аныктап, ас

Материалдар мен эдiстер. бередЬ) деген Т.К. Зайсанбаевтын корыту жэне сут тYзiлу процестерiнiн

Зерттеудiн непзп езегi, макаланын оралымды ойы ойымызfа оралады. езара байланысты екенiн дэлелдеп, сут

дереккезi ретiнде кейбiр БАК пен казак Бул ез алдына белек энпме шыfару механизмiн ашты.» (Казинформ

тiлiндегi окулыктардан медициналык болатын такырып болfандыктан, 01.08.2015ж.) «Температуралык эсерi

мэтiндер алынып, аналитикалык б^з бул макаламызда БАK-тардаfы байкалмайды.» («Алматы акшамы» 21 талдау жасалды. | медициналык мэтЫдердщ тiлiне ^ кантар, 2011 ж. №144 (4202)).

Зерттеу нэтижелерк Казак | арнайы токталмакпыз. ¥лттык медициналык

тiлiнiн медицина саласында керiнiс Мысалы, газет-журнал, терминологиямыздын кем-кетiгiн

табуында, эаресе, букаралык акпарат теледидар, радио сиякты букаралык толтырып, кемiстiгiн женге кел^рт

куралдары мен казак тiлiнде шы^ып | акпарат кездерi аркылы халыкты ^ жэне оны байыту тур^сында еткен

жаткан окулыктардын манызы зор. жукпалы аурулардан сактандыру жылдарда аткарылfан iс - сан алуан.

Медицина ^лымынын казак тiлiнде максатындаfы жарияланfан Бул игi iске жоfары оку орындары, онын

калыптасуында fылыми енбектерге ДYниелерден немесе медициналык iшiнде, медициналык бЫм ордалары,

Kараfанда, БАК-нын тутынушылар баfдарламалардан, медицина эсiресе, олардын казак белiмдерi жан-

саны кеп болfандыктан, медициналык саласында болып жаткан сон^ы жакты атсалысты деп айтуfа болады.

мэтiндер тiлiнде де кететiн кемшЫктщ жаналыктарды таныстыру кезiндегi Алайда, элi кYнге дейiн мемлекеттiк

кебi осы букаралык акпарат мемлекетпк тiлде жасалы^ан тiлдегi медициналык окулыктардын

куралдарымен байланыстылы^ын хабарлар мен жазылfан макалаларда жеткпеуштт мен сол оку куралдары

жокка шыfара алмаймыз. Себеп те кеп, кемшЫктер кептеп кездеседi. сапасынын сын кетермейтшдт,

БАК екiлдерi кебiнесе, медициналык Сондай кемшЫктердщ бiрi - орыс тiлiндегi кеп окулыктардын мэтiндердi колданfанда, эркiм «езiм | медицина ^лымында кептен берi ^ бiрiнен алып, эркiмнiн ез бiлгенiнше

бiлемге» салып, аударма жумысын колданылып жYPген, терминком аударма жасаfандыfынан жарык керiп

жYPгiзуiнде, не алfашкы езге тiлдегi бе^ткен казакша терминдердiн жаткан сапасыз окулыктардын элi де

нускасын колдану аркылы кателттщ бурынfы орыс тiлiндегi нускасынын кептiгi байкалып отыр. взге ттдеп

орын алуы мYмкiн. Букаралык колданылуы. Бул мэселеде кебiне окулыктардаfы толfан грек-латын,

акпарат куралдары медициналык кателттер БАК керiнiс тауып отырfаны а^лшын жэне баска тiлдегi термин

терминдердН сездердiн, сез белгiлi. Мысалы, «организм», «орган», сездер мен сез ^ркестерЫщ казакша

^ркестерЫщ жэне синтаксистiк «операция», «температура» сиякты дурыс аудармасын таппай, эуре-

оралымдардын халык арасында сездердщ «аfза», «мYше», «ота», сарсан^а тYсiп жYргендерi каншама.

кенiнен таралуына мYмкiндiк бередi. | «дене кызуы» болып аударылfанына ^ Мысалы, «диета» сезЫ букаралык

Медицинский журнал Западного Казахстана

1.49.2016 а.

акпарат куралдары эркiм ез бiлгенiнше тЫнен жэне орыс тiлi аркылы езге ^ керiп жYPмiз. Бул терминдердщ жаза бередi. Негiзiнен «диета» сезЫ тiлдерден енген сездердiн казакша тYбiрi «ревматизм», «анафилаксия», мамандар «диета» тYрiнде, ал онымен | айтылуынша емес, орыс орфографиясы «аплазия» болfандыктан, косымшалар айналысатын маманды «диетолог» деп бойынша жазылуы жатады», деп осы тYбiрлерге тете жалfанып, калдыруды жен санайды. Мэселен, | аныктама берiп, Рабиfа Сыздыкова «ревматизмдiк», «анафилаксиялык», «Елбасы диета устап, арыкта^сы жазылымнын бул ка^идасын тарихи- «аплазиялык» болып жазылуы келетЫдерге акылын айтты. дэстYрлi принцип деп атайды [6, 4 ]. керек. Терминдердщ тYп теркiнiне, «(Казинформ. 13.12.2015ж.) Бiрак, | Бiрак, буfан кереfар пiкiрдi профессор ^ этимологиясына YHiлмейтiндiгiмiзден байкаfанымыздай, кеп журналистер Э.ЖYнiсбек былай деп жеткiзедi: «Т^л селкеу сез, олак аударма окулыктар «диета» сезш «емдэм», «емдiк дэм» туыстыfы мен тт уксастыfы жок орыс кебейiп барады. Тойда тост айтуfа fана деп аударып алып, БАК жариялап тЫнщ дыбыстары, бiрiншiден, казак жететiн казакшамызбен окулык жазу ЖYP. «Мамандар емдэм тYрiн тiлiнiн дыбыс санын бiрден кебейтiп уят!

ездерi тацд^ан адамдар оны жiбердi. Екiншiден, Yндесiм Yлгiсi ^ Мысалы, орыс тiлiнде «пальцы» катан устанып, емдэм тандап келкпейтЫ кiрме сездер кебейiп кеттi. сезi аякка да, колfа да катыста берiлгендерге караfанда, кебiрек Yшiншiден, казак жазуынын емле- айтылса, казак тЫнде колдаfылары салмактарын арылады деп | ережесiн кYPделендiрiп жiбердi. Бул «саусак», аяктаfылары «башпай» пайымдады.» (Информбюро, - орыс тЫнщ тiл бузар ыкпалынын деп айтылады. Ал, тiлiмiздiн осы

31 арна, 18.06.2015ж. Мэселен, | негiзгiлерi fана» [4, 312]. Осыпан ^ артыкшылыfын бiлмегендiктен болар, медициналык макалаларда да кететiн орай, кейбiр сейлемдердiн не сез медициналык мэтшдерде «колдын кателiктерден бiр мысал келаре тiркестерiнiн орыс тiлiнiн Yлгiсiнде саусактары», «аяктын саусактары» кетейiк, «калькулезный холецистит» | курылуы медициналык мэтiндер сиякты сез тiркестерiн кездестiремiз. сезiнiн казакша баламасын «тасты тiлiнде кездесетiн кемшЫктердщ Бул - казак тiлiнiн сездт коры орыс холецистит» деп аударfан. Сон^ы бiр тобын курайды. «Мэселен, мына тiлiнiкiнен артык болмаса, кем емес уакытты «дэрумен» деп колданылып сейлемге назар аударайык: «Атиптi екенш керсетедi. ЖYPген «витамин» сезi де Ахметов М. коздыр^штармен шакырылfан Бул ретте тiл жанашыры

жазfан «Медициналык терминдер пневмония кезЫдеп балалардын ^ М.Ахметов былай дейдi: «взге сездтнде» (Алматы, 2009ж.) [1] жоfары тыныс алу жолдары шырышты тiлдерден аударылfан материалдарды «витамин» тYрiнде берiлгенiн ескерсек, кабатынын езгерiстерi» («Шипагер», оку барысында кабылдаушыfа ттдк «дэрумен» нускасы да кебiрек №3-4 (1360-1361), 2009 ж.). Бул стильдт кедергiлер кездеспеуi кажет, келмейтiнге уксайды. Балаларfа 5 сейлемдеп «Атиптi коздырfыштармен демек, кабылдаушынын улттык рет дэрумен косылfан тамак бертедГ | шакырылfан» деген сез ^ркеа орыс ^ ерекшелiктерi ескерiлуге тик. Казак тл («Керек инфо» газету 21.05.15. ) тЫндеп «вызванные атипичными муfалiмi терминком бекiткен казакша

Алынган мэлiметтердiталк,ылау. вирусами» деген сез ^ркеанщ сезбе- атауларды езi жаксы бiлуге мiндеттi. Медициналык терминдердi казак | сез аудармасы. Казакша бул сейлем: Рецензия беруштерге койылатын тЫне аударып колдануfа карсы болып «Атипт коздырfыштар эсерiнен болfан талапты ^шейту керек» [3.3]. ЖYPген fалымдарымыз да аз емес. | пневмония кезЫдеп балалардын Корытынды. Корыта келгенде,

Олар булар халыкаралык терминдер жоfары тыныс алу жолдары шырышты медицина саласында мемлекетпк мундай сездердi бYкiл дYние ЖYзiнде кабатындаfы езгерiстер» болуы керек ттдщ маныздыfын арттыру Yшiн осылай колданады, эрi кезiмiз бен едк Автор пневмониянын «атиптi ^ медициналык терминологиялык кулаfымызfа Yйренген сездер деген коздыр^штар эсерiнен болfанын» сездiктер шытарудын жеткiлiксiздiгiн уэж айтады. Сейте тура, олар мундай жэне осы ауру кезшде балалардын уfамыз. Бул терминдердщ терминком сездердщ арfы тYбi, непзшен, жоfары тыныс алу жолдарындаfы бекпепн негiзгi нускасы ^лыми-латын, грек тЫнен шыкканын, «шырышты кабатындаfы болатын танымдык мэтiндерде, БАK-даfы олардын ездерi енген тiлдерiнде сол | езгерктерЬ» жайлы айткысы келген ^ медициналык мэтЫдерде, казак тiлдердiн зандылыктары бойынша сиякты. Бiрак, сейлем орыс тЫнщ тiлiнде медицина саласында шыfып дыбысталатынына назар аудара Yлгiсiмен курылfандыктан, макала ^ жаткан жана окулыктарда ке^нен бермейдi. | иесiнiн ойы тусштаз болып калfан» керiнiс табуы кажет. Бул сездер немесе

Кенес Ода™ курамында [2.3]. аудармалар, тiркестер болашак

болfан елдерде мундай сездер ^ Кептеген оку куралдарынан ^ медицина мамандары арасында орыс тiлiнiн зандылы™ бойынша ревматический, анафилактический, жолбасшы болатындыктан, бул iске жазылып ЖYP. Ал, бул жазылуда апластический жэне т.б. осылар Yлкен жауапкершiлiкпен карау - зор казак тЫнщ ережелерi, жазылым сиякты аныктауыш терминдер парыз. Осы орайда, сез сонын Елбасы зандылы™ мYлде ескерiлмеген. «ревматикалык», «анафилактикалык», Н.Э.Назарбаевтын «Казак тiлi - fажап «Тарихи-дэст^рлт принципке орыс | «апластикалык» деп аударылfанын ^ тiл. Тек, оны насихаттай бiлуiмiз

1.49.2016 а.

Батыс Казахстан медицина журналы

керек, окыта 6rnyiMÎ3 керек. Гажап | байкалады / М. Ахметов // Ана тЫ ^ Зайсанбаев, Б.Н. Канленова, Э.О.

T^i азап тiл сиякты етiп кeрсететiн газетi. - 2013. - №3(наурыз). Жаксыбаева // С.Ж. Асфендияров

окулыктардан кутылуымыз керек» 3. Ахмет-Тере М. Тiл тазалыfы атында^ Казак улттык медицина

деген сeзiмен аяктаfанды жен кeрдiм. туралы зан, керек! // www.tilortalyk.kz. университетi жаршысы. - 2012.

Эдебиеттер mi3iMi: , 2015 ж. 6. Орфографиялык сездт / Ред.

1. Ахметов, М. Медициналык, 4. ЖYнiсбек, Э. Казак Сыздыкова Р. - Алматы, 2007. терминдер сездт / М. Ахметов. фонетикасы / Э. ЖYнiсбек. - Алматы:

Алматы, 2009. Арыс, 2009.

2. Ахметов, М. Медицина 5. Зайсанбаев, Т.К. БАК-тарда™ терминдерш аударуда ала-кулалык медициналык мэтшдер тiлi / Т.К.

РЕЗЮМЕ

I

SUMMARY

Ж.К. КОЖАБЕКОВА КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК МЕДИЦИНСКИХ ТЕКСТОВ

Западно-Казахстанский государственный университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан

В статье речь идет о значимости и важной роли государственного языка в медицинской сфере и о недостатках и проблемах, встречающихся в медицинских текстах. В том числе, особое значение уделяется предупреждению ошибок языка медицинских учебников и СМИ на казахском языке как основного вида медицинских публикаций. Также, в статье речь идет о таких сложных проблемах как недостаточное внимание на структуру предложений при переводе текстов с русского на казахский язык, употребление медицинских терминов на русском языке при наличии казахских эквивалентов.

Ключевые слова: область медицины, государственный язык, медицинские тексты, язык медицинских текстов.

I

.1

ZH.K. KOZHABEKOVA KAZAKH LANGUAGE OF MEDICAL TEXTS

West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan

The article deals with the meaning and importance of state language in the field of medicine and mistakes, which occur in medical texts. The particular importance is given to the avoiding language mistakes of medical textbooks and to the media in Kazakh language as the main type of medical articles. Also this article deals with such difficult issues as the lack of attention to the structure of sentences while translating texts from Russian into Kazakh language, the usage of medical terms in Russian in the presence of Kazakh equivalents.

Key words: the field of medicine, state language, medical texts, language of medical texts.

МеЗииинский журнал ЗапаЗного Казахстана

1.49.2016 œ.