Karbon və neft turşularinin etanolami̇nlə reaksi̇yalari əsasinda 2-alkanami̇doeti̇lalkanoatlarin SİNTEZİ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

106

KiMYA PROBLEMLORi № 1 2014

UOT 547:544.42/.43.424

KARBON VO NEFT TUR§ULARININ ETANOLAMiNLO REAKSiYALARI OSASINDA 2-ALKANAMiDOETiLALKANOATLARIN SiNTEZi

Z.E.Bayramova, X.A.Qarazade, A.Q.Lütfaliyev, M.N.Mah3rr3mov, A.M.Mah3rr3mov

Baki Dövldt Universiteti AZ1148 Baki,Z.Xdlilov küg., 23; e-mail: [email protected]

ilk ddfd olaraq karbon vd neft tur§ularinin etanolaminla reaksiyalarindan 2-alkanamidoetil-alkanoatlar alinmi§ vd reaksiyanin bdzi xüsusiyydtldrinin qurulu§ amilldrinddn asililigi müdyyan-ld§dirilmi§dir.

Agar sözlsr: karbon tur§ulari, etanolamin, 2-alkanamidoetilalkanoat,2-(hidroksietil)pentanamid.

Karbon tur§ularinin etanolaminla reaksiya mahsullari - 2-alkanamidoetilalka-noatlar fizioloji aktiv maddalar kimi, elaca da digar xassalarina göra praktiki ahamiyyat kasb edir [1, 2]. Odur ki, hamin birla§malarin alinmasi ü9ün bir sira üsullar i§lanib hazirlan-mi§dir [3-5]. [3] i§da asetilamidoetiletanoat almaq ü9ün etanolaminin sirka tur§usunun pentaflüorfenil efiri ila reaksiyasindan istifada edilmi§dir. Bu üsul istifada edilan reagentin (sirka tur§usunun pentaflüorfenil efiri) 9atin alinmasina göra alveri§li hesab oluna bilmaz. Ba§qa i§da [4] 2-alkanamidoetilalkanoatlari almaq ü9ün karbon tur§ularinin anhidridlarinin va ya xloranhidridlarinin etanolaminla reaksiyasindan alinmasi taklif olunur. Bu üsulun 9ati§mayan cahati karbon tur§ularinin anhidridlarinin va xloranhidridlarinin 9atin alinma-sidir.

Yuxarida qeyd edilanlari nazara alaraq 2-alkanamidoetilalkanoatlari daha effektli üsulla almaq maqsadila bizim tarafimizdan ilk növbada valerian tur§usunun etanolaminla reaksiyasi atrafli öyranilmi§dir. Müayyan edilmi§dir ki, valerian tur§usunun etanolaminla reaksiyasi tur§unun etanolamina 3:1 mol

rcooh

120-130uc

rcoo- + h+

rcooh + hoch2ch2nh2

120-130oc

-h2o

nisbatinda amala galan suyun toluol-ksilol qari§igi ila 9ixarilmasi §araitinda aparildiqda

2-pentanamidoetilpentanoat

O o

[H3C-(CH2)3-C-NH-CH2_CH2_0_C_(CH2)3_CH3]

yüksak 9iximla (~90%) alinir. Qeyd etmak lazimdir ki, reaksiya kütlasi vakuumda distilla edildikda avval 9ox süratla su buxari ayrilir, ancaq bundan sonra asas mahsul qovulur. Bu sababdan ehtimal olunur ki, karbon tur§ularinin spirtlarla efirla§masi zamani araliq marhalada amala galan va asanliqla efira

oh +

-c-oh2

par9alanan ke9id halindan -olaraq

(2-hidroksietil)pentanamidin

Or

farqli efirla§ma

C4H9_

J,

-CH2-CH2-NH-COC4Hg

reaksiyasinin ke9id hali -elektronakseptor amid qrupun tasirila bir qadar stabilla§ir va bu sababdan ancaq vakuum §araitinda qizdirildiqda son mahsula par9ala-nir. Belalikla, karbon tur§ularinin etanolaminla reaksiyasindan 2-alkanamidoetilalkanoatlarin alinmasini a§agidaki ümumi sxemla göstarmak olar:

o

r—c—nhch2ch2oh + rcooh

h+

2

r—c I

ho

ch^ch2

HN—C

\

ho I + r—c—^~ch2-

I I 2

oh h

ch2

o>

.<■> ii J

n c—r ■

H

r

KiMYA PROBLEMLORi № 1 2014

Z.E.BAYRAMOVA va b.

1G?

O-.-H

-GH^NH

Q id

R

oo

r_G_nh_gh2_gh2 —r

+ h20

-h3o+

O

,R_G—O—GH

-GH2-NH

O

-G-

R

Uygun naticalar qaynama temperaturu valerian turçusundan yüksak olan karbon va neft turçularinin etanolaminla reaksiyalarindan da alinmiçdir.

Qaynama temperaturu açagi olan (2000G-ya qadar) karbon turçulari ila reaksiya-lar polad ampulada amala galan suyun ayrilmamasi çaraitinda aparilmiçdir. Müayyan edilmiçdir ki, göstarilan çaraitda sirka, propion va yag turçularinin etanolaminla reak

siyalarindan alinan mahsullarin çiximi açagi olub ~40-50% taçkil edir; bir qadar yuxari temperaturda (160-1700G) isa sirka, propion va yag turçulari ila müvafiq 2-alkanamido-etilalkanoatlarin çiximi uygun olaraq 58%, 62% va 68% taçkil edir.

Reaksiya amala galan suyun ayrilmamasi çaraitinda aparildiqda maqsadli mahsullarin çiximinin açagi olmasi sonuncularin qisman hidroliza maruz qalmasi ila izah edilmiçdir:

o

r

_G_nh_gh2_gh2_

oh+ rgooh

Sintez olunan 2-alkanamidoetilalkano-atlarin quruluçu 1H va 13G NMR spektroskopik üsulla tasdiq edilmiçdir.

Valerian turçusunun etanolaminla reaksiyasindan alinan 2-pentanamidoetilpenta-noatin 1H NMR spektri (DMSO-d6, m.h.):

1.01(t, 6H, 2GH3), 1.46(m, 4H, 2GH2), 1.68(m, 4H, 2GH2), 2.31(2t, 4H,2GH2Go), 3.49(k, 2H, GH2N), 4.19 (t, 2H, GH2O), 7.97 (t, 1H, NH) (çakil 19).13G NMR spektr (DMSO-d6, m.h.) : 22.12, 22.14, 26.94, 27.99, 33.63, 35.89, 38.56, 62.02, 172.01, 173.75 (§ak.).

2-Pentanamidoetilpentanoatin 1H NMR spektri

KÍMYA PROBLEML9RÍ № 1 2G14

108

KARBON УЭ NEFT TUR§ULARININ ETANOLAMiNL9

1. Yukio Nezu, YoshihiroSaito Development of a new cotton herbicide, pyrithiobac sodium. // Journal of Pesticide Science. 1999. Vol.24. №2. p.217-229.

2. Chrzaszczewska A., Starski H. Synthesis of hydrochlorides of N-ethanolmorpholine esters and aliphatic acids. // Acta Chimica. 1967. Vol.12. p.133-137.

3. Kisfaludy L., Mohacsi T.; Low M., Drexler F. Pentafluorpheny acetate: a new, highly selective acelating agent. // Journal of Organic Chemistry. 1979. Vol.44. Issue 4. p.654-656

Schaffrah C., Murphy Cormac D.; Hamilton John T.G., O Hagan David. Biosynthesis of fluoroacetate and 4-fluoothreonine in Streptomyces cattleya. Incorporation of oxygen-18 from [2-2H, 2-18O]-glycerol and the role of serine metabolites in fluoroace-taldehyde biosynthesis. // Journal of the Chemical Society. Perkin Transactions 1. 2001. Issue 23. p.3100-3105.

5. Bach S.J., Hibbitt K G. The influence of storage conditions for blood samples on the analysis of serum. // The Veterinary Record. 1958. Vol.70. p.473-478.

0D9BIYYAT et al. 4.

СИНТЕЗ 2-АЛКАНАМИДОЭТИЛАЛКАНОАТОВ НА ОСНОВЕ РЕАКЦИИ КАРБОНОВЫХ И НЕФТЯНЫХ КИСЛОТ С ЭТАНОЛАМИНОМ

З.Е.Байрамова, Х.А.Гаразаде, А.О.Лютфалиев, М.Н.Магеррамов, А.М.Магеррамов

Впервые синтезированы 2-алканамидоэтилалканоаты на основе реакции карбоновых и нефтяных кислот с этаноламином и установлена зависимость особенностей протекания реакции от некоторых структурных факторов.

Ключевые слова: карбоновые кислоты, этаноламин, 2-алканамидоэтилалканоаты, 2-(гид-роксиэтил)пентанамид.

SYNTHESIS OF 2-ALKANAMIDOETHYLALKANOATES BASED ON THE BASIS OF REACTIONS OF CARBOXYLIC AND PETROLEUM ACIDS WITH ETHANOLAMINE

Z.E.Bayramova, Kh.A.Garazadeh, A.H.Lyutfaliev, M.N.Maharramov, A.M.Maharramov

2-Alkanamidoethylalkanoates have first ever been synthesized on the basis of reaction of carboxylic and petroleum acids with ethanolamine to establish dependence of the reaction characteristics upon some structural factors.

Keywords: carboxylic acids, ethanolamine, 2-alkanamidoethylalkanoates, 2-(hydroksiethyl) pentanamid.

Redaksiyaya daxil olub 08.12.2013.

KiMYA PROBLEML9M № 1 2014