CC BY
19YflK 94(3.07:477.75)
Kmm'da ilk rus konsoloslugunun agilmasi, faaliyetleri, kapatilmasi ve buna dair tarti§malar (1763-1766)
Ugur Demir
(Marmara Üniversitesi, istanbul)
Özet: Bu makalede Rusya'nin Kinm'da 1763'te agtigi ilk konsolosluk ele alindi. Bu minvalde konsoloslugun agilmasini saglayan §artlar, ilk Rus konsolosu Nikiforov'un faaliyetleri, konsoloslugun 1764'te kapatilmasi ve bununla ilgili daha sonraki yillarda devam eden tarti§malar üzerinde duruldu.
Anahtar kelimeler: Kirim, Osmanli imparatorlugu, Rusya, konsolos, Nikiforov.
Rusya'nin Kirim'daki ilk ve son konsoloslugu 1763'te Kirim Giray'in hanligi döneminde agilmi§tir. Konsoloslugun agilma süreci ile ilgili bugüne kadar yapilan gali§malarda daha gok Rus tarihgilerinin görü§leri kabul edilmi§ ve mesele Rus kaynaklari gergevesinde Rusya'nin neler umdugunun izahina matuf olarak ele alinmi§tir [Kirim'da agilan Rus konsolosluguna dair bk.: 30, s. 445450; 23, s. 90-91, 178-179; 3, s. 26-27; 2, s. 79]. Buna mukabil bu meselede Türk tarafinin görü§, beklenti ve amaglari, Türk kaynaklari tetkik edilmedigi igin dikkate alinmami§tir. Biz bu gali§mada Kirim'da Rus konsoloslugunun agilma sürecini ve bunun arkasindaki saikleri Türk kaynaklarina da müracaat ederek ele alacagiz.
Konsolosluk Agilmasini Saglayan Geli^meler
1762'de Prusya Krali II. Friedrich ile dostane münasebetler tesis eden ve Avusturya ile Rusya'ya askeri müdahalede bulunma sözü veren Kirim Hani Kirim Giray, bir sene sonra Rusya'nin Bahgesaray'da konsolosluk agmasina izin vermi§tir. Bu, birbiriyle telifi oldukga zor görünen geli§melerin izahi ancak bir sene iginde neler degi§tigini, muhtasar da olsa, ortaya koymakla mümkündür.
Yedi Sene Sava§lari'nda zor duruma dü§en II. Friedrich, Bäbiäli'nin Rusya'ya sava§ ilan etmesini saglamak i?in Kirim haninin takinacagi tavrin hayati önemi haiz oldugunu gayet iyi bildiginden ilk olarak 1761 Eylül'ünde Boskamp adli bir temsilcisini Kirim Giray ile görü§mek üzere Bah^esaray'a göndermi§tir. Boskamp, han tarafindan dostane kar§ilanmi§ ve görü§melerde Kirim Giray'in da Berlin'e bir temsilci göndermesi kabul edilmi§tir. Bu karar muvacehesinde 1762 baharinda hanin Mustafa Aga adli berberi II. Friedrich ile görü§mek üzere Berlin'e gönderilmi§tir.
Mustafa Aga, hanin mümessili olarak Prusya kralina 16 bin ki§ilik askeri yardim ve Rusya ile Avusturya'ya sava§ ilan edilmesi ifin Bäbiäli'nin te§vik edilecegine dair taahhütte bulunmu§tur. Kirim Giray, 1762 Aralik'inda II. Friedrich'e Yakup Aga adli ba§ka bir temsilcisini daha göndermi§ ve önceki taahhütlerini yinelemi§; diger taraftan da Bäbiäli'yi sava§ ilanina te§vik etmek amaciyla istanbul'a Rusya aleyhinde takrirler göndermi§tir [1762'de Kirim Giray ile II. Friedrich arasindaki diplomatik yakinla§manin ayrintilari i?in bk.: 29, s. 132-137; 15, s. 64-67].
Bah?esaray ve istanbul'da Rusya'ya sava§ ilan edilmesi yönünde hazirliklar yapilmaya ba§landigi aylarda Avrupa güfler dengesini degi§tirecek önemli bir geli§me meydana geldi. Bu, Rusya'daki taht degi§ikligi idi. Yeni Rus ?ari III. Petro, tahta ge?er ge^mez ilk olarak Yedi Sene Sava§lari'ndan Rusya'nin ?ekildigini ilan etti ve Prusya ile dostane münasebetler tesis etmeye ba§ladi. 5 Mayis 1762'de Rusya ile Prusya bir savunma antla§masi imzaladi. Prusya ve Rusya arasinda bu beklenmedik geli§meler Kirim Giray ve Bäbiäli tarafindan da ilgi ve merakla takip edildi. Sava§ ilaninin e§iginde olduklari Rusya'nin Prusya'yla ittifak antla§masi imzalamasi dogal olarak Kirim haninin tasavvurlarinda da degi§iklikler meydana gelmesine sebep oldu. Bu minvalde Kirim Giray, Bäbiäli'ye Rusya aleyhinde takrir göndermeyi tedricen birakti ve tam aksine St. Petersburg ile istanbul arasinda 1711 Prut Antla§masi esaslarini temel alan bir musalaha yapilabilinecegi yönünde görü§ler bildirmeye ba§ladi. Kirim Giray'in Rusya'ya yönelik politika degi§ikliginde Bah?esaray'daki Prusya temsilcisi Boskamp'in önemli etkisi vardi [29, s. 154-166].
Kirim Giray'in, Rusya lehindeki tavir degi§ikligi beraberinde Bah?esaray ile St. Petersburg arasindaki buzlarin erimesine ve bunun yerine ikili münasebetlerin daha dostane geli§mesine de vesile oldu.
Bu durum gegici olsa da, kocasi III. Petro'yu askeri bir darbe ile tahttan indiren £arige II. Katerina'nin iktidarinin ilk yillarinda da devam etti. Bunu firsat bilen £arige, dani§manlarinin da yönlendirmesiyle Kirim'da bir konsolosluk agilmasi igin temaslarda bulunmaya ba§ladi. Bunda Rusya Hariciye Naziri NikitaPanin'in etkisi oldukga fazlaydi. Zira Panin, £arige'nin siyasi dani§man-larindan M.L. Vorontsov'un aksine1, Kirim'da öncelikli olarak bir konsolosluk agilarak Rusya-Kirim münasebetlerinin bu konsolosluk vasitasiyla yürütülmesi taraftariydi [3, s. 26].
Konsoloslugun Agilmasi, Faaliyet Alanlari ve Kapatilmasi
Panin'in tavsiyeleri dogrultusunda Kirim'da bir Rus konsoloslugu agilmasi igin 1763'ün ba§larindan itibaren Kirim Giray nezdinde temaslarda bulunulmaya ba§landi. Bu minvalde Kiyevvalisi, Yüzba§i Bastavik'ibir mektupla birlikte Bahgesaray'a gönderdi. Bastavik, Kirim Giray ile görü§mesinde konsolos meselesini de gündeme getirdi. Kirim Hani, cevaben konsolosluk hususunda St. Petersburg, Bäbiäli nezdinde resmi müracaatta bulunmadigi sürece kendisinin bu talebi kabul edemeyecegi ancak kendisinin buna sicak baktigi cevabini verdi2.
Kirim Giray'in talebi dogrultusunda Rusya, Istanbul'daki kapikethüdasi Obreskov3 vasitasiyla Kirim'da konsolosluk agma talebinde bulundu. Bu talep Bäbiäli tarafindan da olumlu kar§ilandi. Bunun üzerine Kirim'daki Rus konsoloslugu, Rusya-Kirim ili§kilerini düzenlemek ve Kirim'daki Rus tüccarlarinin sikintilarini gözmek amaciyla 1763'te agildi ve ilk konsolos olarak da Nikiforov tayin edildi. Nikiforov, bu görev igin özellikle segilmi§ti, zira daha 1741'de
1 Vorontsov, Kirim hakkinda ayrintili bir rapor hazirlami§ ve raporda Rusya'nin Kirim ile ilgili nasil bir politika takip etmesi gerektigini maddeler halinde siralami^tir. Buna göre Kirim akmlanm önlemek igin hudut boylarinda bir savunma hatti olu^turulacak ve uygun §artlar olu^tugunda Kirim, Rus hakimiyeti altina alinacaktir. Votontsov'un Kirim ile ilgili bu yayilmaci ve saldirgan politikasi ilk zamanlar fazla taraftar bulamadi. [Vorontsov'un Kirim'a dair raporu hakkinda bk.: 3, s. 26-27; 2, s. 78-79].
2 Kiyev valisi, 20 §ubat 1763 tarihli mektubunda Kirim Giray'a gönderdigi temsilci hakkinda bilgi vermi^tir [23, s. 90-91].
3 Alexis Mikhailovich Obreskov, 1752-1768 tarihleri arasinda istanbul'da Rusya kapikethüdasi olarak ise görev yapti. 1768'de sava§ ilan edilince diger Rus elgilik gali^anlari ile birlikte Yedikule'ye hapsedildi. Bir müddet burada bekletildikten sonra Osmanli ordugahina götürüldü. 1771'de de serbest birakildi ve ülkesine gönderildi.
Kirim'a konsolos tayin edilmek istenmi§ fakat bu talep devrin Kirim hani Selamet Giray tarafindan reddedilmi§tir4.
Nikiforov'un konsolos olarak görünürdeki görevi Rus tüccarlarinin Kirim yetkilileri nezdinde problemlerinin ?özülmesine yardimci olmakti5 fakat bunun yaninda gizlice Kirim'in idari, sosyal, askeri ve ekonomik vaziyetine dair bilgi toplayarak bunlari St. Peters-burg'a rapor hälinde sunacakti [23, s. 178-179; 3, s. 27; 20, s. 95-96]. Ayrica Rusya'nin istekleri dogrultusunda Lehistan politikasinda hem Kirim hanini hem de onun araciligi ile Bäbiäli'yi yönlendirmek de Nikiforov'un görevleri arasindaydi6.
Kirim'da Rusya ilk konsoloslugunu a^masina ragmen bunun hukuki bir temelinin olup olmadigi hususu bugüne kadar yapilan 5ali§malarda ele alinmami§tir ancak bunun, daha sonraki tarti§malarin temelini ve §eklini etkilediginden aydinlatilmasi zaruridir.
Bilindigi üzere Osmanli imparatorlugu'nda ilk konsolosluklar daha Fatih Sultan Mehmed devrinde a^ildi ve bu anlamda istanbul'da «emin» adinda ilk konsolos a?ma hakki da 1460 yilinda Floransa'ya verildi. Günümüzdeki anlamda imparatorluk sinirlari i?in konsolosluk a?ma hakki ise Kanuni Sultan Süleyman devrinde sirasiyla Fransa ve Katalonyalilara verildi. Bu devletleri ise 1580'da imzalanan antla§ma ile ingiltere, Zitvatorok Antla§masi'nin bir sonucu olarak 1606-1615'ten itibaren Kutsal Roma-Cermen imparatorlugu; 1612'den itibaren Hollanda takip etti [4, s.179]. Rusya ise Küfük Kaynarca Antla§masi'na (1774) kadar Osmanli topraklarinda konsolos bulundurma hakkina
4 1740'da Kiyev valisi ve sinir ba^komutani tayin edilen Leontev, Tatar dilini bilen Kazaklardan birini Kirim'a konsolos olarak göndermek istemi§ fakat bu talep,Selamet Giray tarafindan kabul edilmemi^tir. 1755'te de ba§ka bir Kazak Kirim'a konsolos olarak tayin edilmek istenmi§ ve Arslan Giray Han tarafindan bu istege de olumsuz cevap verilmi^tir [3, s. 27]. Nikiforov adli bir yüzba^i 1745 yilinda Rusya'dan Istanbul'a gönderilmi§ ve burada bazi temaslarda bulunmu^tur [25, s. 81]. Bu ki^inin Kirim'a konsolos tayin edilen Nikiforov ile ayni ki§i olup olmadigi tarafimizdan tespit edilememi^tir.
5 Nikiforov, bu görevi jerjevesinde Kirim'da Rus tüccarlarin mü^killerini halletmek ijin giri^imlerde bulunmu^tur. [Buna bir misal ijin bk.: 9].
6 Rus Hariciye Naziri Panin, Istanbul'daki Rusya kapikethüdasi olan Obreskov'a gönderdigi bir mektupta Nikiforov'un bu görevini ajikja yazmi§ ve bunun Babiali ile dogrudan irtibata gejmek yerine daha ucuza mal olacagini kaydetmi^tir [bk.: 23, s. 90].
hukuken sahip olamadi7. Buradan hareketle 1763'te Rusya'nin Kinm'da konsolosluk açmasinin antlaçmalara istinaden elde edilmiç hukukî bir hakkin sonucu degil, çartlann icabi olarak idarecilerin kendi inisiyatifleri çerçevesinde mümkün oldugu açiktir. Zira Kûçûk Kaynarca Antlaçmasi'ndan önce Rusya ile imzalanan son antla§ma olan 1739 Antlaçmasi'nda konsoloslukla ilgili bir madde mevcut degildir. Yalnizca mezkur antlaçmanin on ûçûncû maddesindeki ifadeler telif edilerek Rusya'nin konsolosluk açmasina müsaade edilmiç olmalidir. Çûnkû 1739 Antlaçmasi'nin ilgili maddesi §u çekildedir: «Devlet-i aliyye-i Osmâniyye ve Moskov Devleti beyninde akd olunan i§ bu sulh u salâhin ve mevvâddin ve bi'l-iktizâ tarafeynden cereyân eden husûsâtin ruyeti içûn ve re'âyâsinin nizâm-i halleriçûn devlet-i aliyyemde Moskov Devleti'nin ricâli ha§metlü Moskov çariçesi tarafindan mûnâsib görilen rütbe ve etbâ' ve serbestîleriyle mukim olmalari câiz olup, sâir büyük düvelin ricâli gibi ri'âyet olunalar» [Antlaçmasi'nin ilgili maddesi için bk.: 18, s. 249-250].
1739 Antlaçmasi'nin yukarida naklettigimiz maddesinden hareketle Kirim'da Rusya'nin konsolosluk açmasina izin verilmesinden sonra ilk Rus konsolosu Nikiforov vakit kaybetmeden Kirim yarimadasi hakkinda bilgi toplamaya baçladi. Bu minvalde Kirim'in sosyal, siyasî, iktisadî, askerî, nüfus yapisi ve hanin gelirleri hakkinda ayrintili raporlar hazirladi. Bunun yaninda Kinm Giray ile iliçkilerini geliçtirmek adina Kinmlilarin Azak yakinlarinda denizde ve karada avlanmalarini, Rus tüccarlarinin Özü veya Gözleve limaninda satiç yapmayacaklarini ve konsolos olarak sinir çatiçmalarina müdahale etmeyecegi yönünde çartlari ihtiva eden imtiyazlari ülkesine kabul ettirebilecegini ileri sürdü. Kinm Giray ise bu çartlari müzakere etmeyecegi cevabini verdi ancak 1764'te Rusya'ya Bahçesaray'da bir konsolosluk binasi ile Rusya'nin Don Nehri üzerinde savunma kaleleri inça etmesine izin verdi [30, s. 457-461; 3, s. 27-28; 20, s. 96].
Bazi önemli icraatlara imza atsa da 1764 yili Nikiforov için oldukça sikintili geçti. Zira Bâbiâli ile Rusya arasindaki münasebetler Lehistan'daki kral seçimi ve buna Rusya'nin fiilen askerî müdahalesi
7 Kûçûk Kaynarca Antla^masi'mn on birinci maddesinde Rusya'ya Osmanli toprak-larinda konsolosluklar açma hakki verildigi belirtilmiçtir [Rusya'nin Osmanli toprak-larinda açtigi ilk konsolosluklar ve bunlarin sebep olduklari tartiçmalar hakkinda bk.: 21, s. 141-155].
sebebiyle giderek bozuldu. iki ülke arasindaki gerginlik Kirim'in St. Petersburg ile olan ili§kilerini de etkiledi. Bu anlamda Kirim Giray, istanbul'a tekrar Rusya aleyhinde takrirler göndermeye ba§ladi ve hanin mektuplari Obreskov'u zor duruma dü§ürdü [1764 yilindaki geli§melerin ayrintilari ifin bk.: 29, s. 185-207]. Obreskov, Kirim Giray'in iddialarina cevap vermek ifin ardi ardina Bäbiäli'ye gönderdigi raporlarda Kirim hanini sufladi ve daha da ileri giderek Kirim Giray'in Fransa ile i§birligi yaptigini iddia etti. Obreskov'un suflamalari ve iddialari [Obreskov ile Kirim Giray'in kar§ilikli suflamalari ifin bk.: 12; 13; 14; 10; 11; 28; 27], Nikiforov'u olumsuz yönde etkiledi. Bu minvalde Kirim Giray, Rus tüccarlarinin serbest gefi§lerini engellemeye ve bazi tüccar gemilerine el koymaya ba§ladi [bu hususta Obreskov'un Bäbiäli'ye §ikäyeti ifin bk.: 6]. Rusya Hariciye Nezareti bir taraftan bu durumu istanbul'daki kapikethüdasi vasitasiyla protesto ederken diger taraftan da Nikiforov'a hani dizginlemesi yönünde emirler gönderdi [23, s. 179].
Nikiforov, kendisine verilen emirler dogrultusunda Kirim Giray'i engellemek ifin fabalami§, buna mukabil bazi icraatlari hanin tepkisinin daha da artmasina sebep olmu§tur. Kirim Giray'in 20 Eylül 1764'te azledilerek yerine Rusya ile ili§kilerde daha mutedil bir politika taraftari olan III. Selim Giray'in han tayin edilmesine ragmen, Nikiforov'un Kirim'dan uzakla§tirilmasi süreci hizlanmi§tir. Zira Selim Giray, han tayin edilip daha Bucak'a geldiginde kendisine Nikiforov aleyhinde arz ve mahzarlar gönderilmi§ ve «Kirim, Kirim olaldan bu änä gelince derün-i memleketimizde Rusiyye Devleti tarafindan konsolos nasb u ta'yin olunmami§dir» denilerek Nikiforov'un hareketlerinin artik hazmedilemeyecek dereceye ula§tigi kaydedilerek konsolosun Kirim'dan uzakla§tirilmasi istenmi§tir. Selim Giray, gelen arz ve mahzarlari Sadrazam Mustafa Pa§a'ya gönderdi ve konsolosun Kirim'dan uzakla§tirilmasini talep etti; sadrazam da meseleyi Obreskov vasitasiyla St. Petersburg'a iletti [Kirim halkinin Nikiforov'dan §ikayetfi olduklari arz ve mahzarlar hakkinda III. Selim Giray'in Bäbiäli'ye gönderdigi 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririn suretleri ifin bk.: 16, vr. 79b-80a; 19, s. 60-61].
Nikiforov'un 1764 Ekim'indeki bir hareketi azledilmesi ve Kirim'dan fikarilmasi sürecini daha da hizlandirdi. Zira kendi rizasiyla Müslüman olan Mihail Avdeev'in konsolosun bilgisi dähilinde zorla kafirilmasi Bahfesaray'da büyük bir rahatsizliga sebep
olmu§; Nikiforov'dan Avdeev'i geri getirmesi talep edilmi§ ancak konsolos bu talebi reddetti [23, s. 179; 3, s. 28]8. Bu olaydan duyulan rahatsizlik Obreskov vasitasiyla St. Petersburg'a iletildi.
Lehistan Kralligi tarti§malarinin devam ettigi günlerde elini güflü tutmak isteyen Rus hariciyesi bu olaylar üzerine Nikiforov'u geri fagirmak zorunda kaldi. Bununla ilgili olarak Obreskov'un sundugu takrirde, II. Katerina'nin Nikiforov'un faaliyetlerinden üzüntü duydugu ve antla§malarda Kirim'da bir temsilci bulundurma hakkina sahip olmasina ragmen9, iki ülke arasindaki dostane münasebetlerin devamini saglamak adina Bäbiäli'nin talebinin kabul edildigi ve konsolosun geri fekildigi kaydedildi [Obreskov'un takriri ifin bk.: 7. Takririn bir sureti ifin bk.: 8].
St. Petersburg tarafindan geri fagrildigina dair haberlerin ula§masindan hemen sonra III. Selim Giray, Nikiforov'u askeri gözetim altinda oldugu hälde Rusya'ya geri gönderdi. Böylece 1763'te devrin §artlarinin bir sonucu olarak afilmasina izin verilen Kirim'daki ilk Rus konsoloslugu da kapatildi. Buna ragmen konsoloslukla ilgili tarti§malar ilerleyen senelerde tekrar gündeme geldi. Bunun en önemli sebebi Obreskov'un konsolosun geri fagrildigina dair Bäbiäli'ye sundugu takrirde konsoloslugun tamamen kapatilmadigi, antla§malarda kazanilmi§ hakkin mahfuz tutuldugu ve Nikiforov'un geri fagrilmasinin zamanin §artlarinin icabi oldugunun kaydedilmesiydi.
Konsolosluk Tarti§malannm Tekrar Gündeme Gelmesi
1764'te Nikiforov'un görevden alinmasina ve Kirim'daki Rus konsoloslugunun kapatilmasina ragmen konu ile ilgili tarti§malar 1766
8 Rus kaynaklarmda III. Selim Giray'm hanliga tayin edilirken Bäbiäli tarafmdan handan Nikiforov'un Kirim'dan uzakla^tirilmasi sözü alindigi ileri sürülmü^tür. Buna mukabil Türk kaynaklarinda buna dair bir ifade yer almaz. Tam aksine talebin Selim Giray tarafindan Istanbul'a iletildigi ifade edilir.
9 Yukarida da temas edildigi üzere, Obreskov'un iddiasinin aksine, 1739 Antla^masi'nda Rusya'nin Osmanli topraklarinda konsolosluk afma hakki yoktur. Bu sebeple olsa gerek Obreskov, Bäbiäli'ye sundugu takririnde hangi antla^maya istinaden Rusya'nin böyle bir hakka sahip oldugunu belirtmemi§, bunu yerine genel bir ifade kullanmi^tir. Ayrica konsolosluk ile ilgili sonraki yazi^malarda bunun antla^malarla elde edilmi§ bir hak olmasina temas etmeden i^lerin daha hizli ve saglikli yürütülmesi ifin konsoloslugun afilmasinin faydali oldugunu savunmu^tur. Ayrica antla^malarla Rusya'nin konsolos afma hakki olsa idi Kirim hanlarinin bunu engellemeleri de mümkün olmazdi.
yilina kadar devam etti. 1765'ten itibaren istanbul'daki Rus kapikethudasi Obreskov, Kirim'daki konsolos meselesini tekrar gundeme getirdi. Bunun i?in de Kuban Tatarlari'nin Rus topraklarina yonelik saldirilarinin yol a^tigi tarti§malari dayanak olarak kullanmak istedi. Babiali, Rus kapikethudasinin taleplerini bizzat muzakere etmek i?in 1765'te Kirim Hani III. Selim Giray'i istanbul'a davet etti.
III. Selim Giray, 29 Haziran 1765'te istanbul'a geldi. Bu vesile ile buyuk ziyafetler tertip edildi [Selim Giray'a bazi konulari muzakere etmek uzere istanbul'a gelmesinin belirtildigi name ifin bk.: 5. Selim Giray'in istanbul'a gelmesi hasebiyle verilen ziyafetler hakkinda bk.: 17, vr. 209-211a; 22, vr. 87b; 26, s. 76-78; 1, s. 271-272]. Ziyafetler yaninda Rusya ve Lehistan ile munasebetler, Kirim'dan istanbul'a gonderilecek zahire, Nogay meselesi, Kuban Tatarlarinin Rusya'ya yonelik saldirilari ve tazminat tarti§malari gibi konular da muzakere edildi. Ele alinan en onemli konulardan biri de Kirim'da Rus konsoloslugunun yeniden a^ilip a^ilmamasiydi. Konu, Sadrazam Muhsinzade Mehmed Pa§a ve Reisulkuttab Hammamizade Omer Efendi ile farkli meclislerde bir?ok defa tarti§ildi. Mesele, III. Musta-fa'nin hazir bulundugu bir mecliste de gundeme geldi ve Sultan, toplantida Kirim'da yeni bir Rus konsolosu tayinine izninin olmadigini §ifahen bildirdi. Boylece 1765 yili itibariyle tarti§ma bir sureligine sona erdi ve alinan karar Obreskov vasitasiyla St. Petersburg'a iletildi10.
Babiali'nin olumsuz cevabina ragmen Obreskov, konuyu gundemde tutmaktan vazge^medi. 1766 yilinda Kuban Tatarlari'nin Rusya'ya yonelik saldirilariyla ilgili tarti§malarda meseleyi tekrar gundeme getirdi ve «Bunun bi'l-cumlesi han hazretlerinin yaninda bir memur kimesne ikametinerizasi olmadigina raci' ve mahmuldur. Ve yaninda bir §ahs olsa bu misulluvuku'atda mahallinde bulunmagla hakikati bilmek ve her hususunbila-tehir devleteynin rizasi uzere fasl u hatm etmesi kabil olurdu ve boyle bir keyfiyet hududlarina halileri beyninde husn-i nizama muhal ve muzir halet oldigin umayandir ve bu vechlemazlumunbugzu ve zalimlerin tekerrure cesareti terakki bulur ve devleteynin bi'l-musavatintifa'-i azamiyesine mebniyyennezd-i ilha-
10 III. Selim Giray'in Istanbul'da bulundugu toplantilar ve buralarda konsolosluk tarti^masi igin alinan karar hakkinda hanin 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririnde önemli bilgiler kaydedilmi^tir. Takririn suretleri igin bk.: [16, vr. 79b-80a]. Takririn bir sureti igin bk.: [19, s. 60-61].
nilerinde bir memür bulunmasi muktezi oldigi mü§ärunileyh hazretleri hakikat-i mülähaza-i dä'iyänemdenikäz ile münäsib görmek gerekdir» [Obreskov'un 20 Zilhicce 1179/30 Mayis 1766 tarihli takriri ifin bk.: 16, vr. 79b.] diyerek konsoloslugun tekrar afilmasi ifin baski yapti.
Konsolosluk hususunda yalnizca Obreskov degil Kiyev'deki Rus generali de baski yapmaktaydi. Bu minvalde III. Selim'e bir temsilci göndermi§ ve handan Kirim'da Rus konsoloslugunun tekrar afilmasini talep etmi§, buna mukabil generalin talebi Han tarafindan reddedilmi^tir11.
Bäbiäli, Rus kapikethüdasina cevap vermeden önce durumu III. Selim'e bildirdi. Kirim Hani, 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririnde konsolosluk hususunda daha önce bizzat III. Mustafa'nin verdigi emri ve istanbul'a geldiginde müzakerelerde alinan kararlari hatirlatarak Kirim'da Rusya'nin yeni bir konsolos tayin etmesinin mümkün olmadigi cevabini verdi. Hanin olumsuz cevabi Bäbiäli tarafindan Obreskov'a iletildi. Obreskov, St.Peterburg'a gönderdigi raporunda Bäbiäli'nin Kirim'da Rusya'nin yeni bir konsolosluk afilmasina izin vermedigini, gerekfe olarak da Kirim haninin bunu istemedigini gösterdigini bildirdi [Obreskov'un raporu ve bunun St. Petersburg'daki akisleri ifin bk.: 24, s. 102]. Rus kapikethüdasinin raporundan sonra Kirim'da konsolosluk afilmasinin mümkün olmadigi Rus hariciyesi tarafindan da anla§ildi ve tarti§ma tamamen sona erdi.
Sonuf
Herhangi bir antla§ma maddesine müstenid olmamasina ragmen devrin §artlar icabi Kirim Hani Kirim Giray'in müsaadesiyle 1763'te afilmasina izin verilen Bahfesaray'daki Rus konsoloslugunun ömrü uzun sürmedi ve 1765'te kapatildi. Buna ragmen Kirim'daki ilk Rus konsolosu Nikiforov, Kirim'in idari, askeri, iktisadi ve sosyal yapisina dair degerli bilgiler toplamayi ve bunlari raporlar hälinde St. Peters-burg'a göndermeyi ba§ardi. Bu bilgiler §üphesiz sonraki sürefte bölge üzerinde Rusya'nin daha kolay häkimiyet tesis etmesinde önemli veriler sagladi.
11 Kiyev generalinin konsolosla ilgili talebine III. Selim Giray, 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririnde temas etmi^tir [16, vr. 79b-80a; 19, s. 60-61]. Sadrazam Muhsinzäde Mehmed Pa§a da Kiyev generalinin bu talebine III. Selim'e gönderdigi 3 Safer 1180/11 Temmuz 1766 tarihli mektubunda deginmi^tir [16, vr. 80b-81a].
REFERENCES
1. Ahmed Väsif. Mehäsinü'l-Asär ve Hakaikü'l-Ahbär. II. istanbul,
1219.
2. Alan W. Fisher. Kirim Tatarlari. Qev. E§ref B. Özbilen, istanbul
2009.
3. Alan W. Fisher. The Russian Annexation of The Crimea 1772-1783. Cambridge, 1970.
4. Ali ibrahim Sava§. Konsolos. Türkiye Diyavet Vakfi isläm Ansiklopedisi. XXVI.
5. BOA, A.DVN.NMH, Dosya nr. 2, s. 62, Eväsit-i Ramazan 1178/313 Mart 1765.
6. BOA, A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/20, 23 Safer 1178/22 Agustos
1764.
7. BOA, A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/29, 28 Ramazan 1178/21 Mart
1765.
8. BOA, A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/30.
9. BOA, Ali Emiri, nr: 5706, 17 Rebiülähir 1179/3 Ekim 1765.
10. BOA, Cevdet Hariciye, nr. 3104, 13 Safer 1178/12 Agustos 1764.
11. BOA, HH, nr. 1429/58494, 29 Safer 1178/ 28 Agustos 1764.
12. BOA, iE, Hariciye, nr. 1833; A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/19, 12 Safer 1178/11 Agustos 1764.
13. BOA, iE, Hariciye, nr. 1833; A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/20, 23 Safer 1178/22 Agustos 1764.
14. BOA, iE, Hariciye, nr. 1833; A.DVN.DVE (1), Dosya nr. 8/22, 17 Rebiülevvel 1178/ 14 Eylül 1764.
15. Kemal Beydilli. Büyük Friedrich ve Osmanlilar, XVIII. Yüzyilda Osmanli-Prusya Münäsebetleri. istanbul, 1985.
16. Mecmua. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Kismi, nr. 3375, vr. 79b-80a.
17. Mehmed Häkim. Tärih. TSMK, Hazine Kismi, nr. 233, vr. 209-
211a.
18. MuähedätMecmuasi. III. Ankara, 2008.
19. Mustafa Kesbi. ibretnümä-yi Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin). Haz. Ahmet Ögreten. Ankara, 2002.
20. Müstecib Ülküsal. Kirim Türk-Tatarlari (Dünü-Bugünü-Yarini). istanbul, 1980
21. Osman Köse. Balkanlarda Rus Konsolosluklarinin Kurulu§u ve Faaliyetleri. Turkish Studies - Türkoloji Ara§tirmalari Dergisi, 2006, I/2, s. 141-155.
22. Ruznäme. Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi, nr. 397, vr. 87b.
23. Soloviev S.M. History of Russia. XLIII. Cev. Daniel L. Schlafly, Jr. Gulf Breeze, Florida: Academic International Press, 1998.
24. Solovies S.M. History of Russia. XLV. Cev. William H. Hill. USA, 1986.
25. Soloviev S.M. History of Russia. XXXVIII. Cev. Anthony V. Knowles. USA, 2000.
26. §em'dani-zade Fmdiklih Suleyman Efendi TdrihiMur'i't-Tevdrih. I.A, haz. M. Munir Aktepe. istanbul, 1976.
27. TSMA, nr. E 866/1, 25 Zilkaade 1177/26 Mayis 1764.
28. TSMA, nr. E 866/2, 10 Zilkaade 1177/11 Mayis 1764.
29. Ugur Demir. 1768 Sava§i Oncesi Osmanli Diplomasisi (1755— 1768). Doktora Tezi, Marmara Universitesi, Turkiyat Ara§tirmalari Enstitusu, istanbul 2012.
30. Ul'yanitskiy V.A. Russkie konsul'stva za granitseyu v XVIII veke. Part 1. Moscow, 1899.
Yazar hakkinda: Ugur Demir - Dr., Marmara Universitesi'nde ara§tirma gorevlisidir (34722, Fen Edebiyat Fakultesi, Goztepe Kampusu, Kadikoy, istanbul); [email protected]
The opening of the first Russian consulate
in the Crimea, its activities, its closing and
discussions that followed it (1763-1766)
Ugur Demir
(Marmara University, Istanbul)
Abstract: In this article, the first consulate that Russia opened in the Crimea in 1763 was discussed. Conditions that provide opening of the consulate, the first Russian consul Nikiforov's activities, closing of the consulate in 1764 and debates continuing through later years about that situation were focused on.
Keywords: Crimea, Ottoman Empire, Russia, consul, Nikiforov.
About the author: Ugur Demir - Dr., assistant at the University of Marmara (34722, Faculty of Arts and Sciences, Goztepe Campus, Kadikoy, Istanbul, Turkey); [email protected]
