CC BY
212JAHON SAVDO TASHKILOTI BOSHQARUV TIZIMI
Oybek Akhrorjon Shahzoda Feruza Solijonova
Akhmadjonov Abdullaev Karimova
Qo'qon Universiteti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada mamlakatlar JSTga birinchi navbatda JSTning boshqa a'zolari bozorlariga kirish huquqini olish uchun qo'shilishadi bundan tashqari ular tashkilotning barcha a'zolariga beradigan afzalliklaridan foydalanishi mumkin masalan kamsitilmasdan savdo qilish. Ushbu afzallik chegaradagi savdo-sotiq mamlakat ichkarisiga ham tegishli. Birinchi holda Jahon savdo tashkilotining barcha a'zolari uchun bir xil import tariflari bojlari qo'llanilishini kafolatlaydi har qanday kamsitishlarga yo'l qo'yilmasligini kafolatlaydi eng ma'qul bo'lgan tamoyilga o'xshaydi.Ikkinchisi milliy rejim tamoyili JSTning barcha a'zolarini import qilinadigan tovarlarga nisbatan milliy mahsulotga nisbatan bir xil tartibda qo'llashni majbur qilishi va shu kabi ko'plab masalalar ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: JST, iqtisodiyot, savdo, boshqaruv, siyosat, davlat, BMT, talab, import, eksport.
JSTing World Trade Organization fransuzlarda Organisation mondiale du commerce (OMC), Ispaniyada Organización Mundial del Comercio 1995-yilda a'zo davlatlar o'rtasidagi xalqaro savdoni liberallashtish, savdo va siyosiy munosabatlarini tartibga solish maqsadida tashkil etilgan. JST 1947-yilda tuzilgan xalqaro bitim GATT ingliz General Agreement on Tariffs and Trade ning davomchisi hisoblanadi. Xalqaro savdoda tashkilotga a'zo va ishtirokchi mamlakatlar uchun majburiy bo'lgan tamoyillar va qoidalar belgilangan hukumatlararo ko'p tomonlama shartnomalar asosida faoliyat olib boradi. 1948—1994 yillarda ish olib borgan Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuv General Agreement on Tarifs and Trade GATT negizida tashkil qilingan. BMT tizimiga kiradi. Idorasi Shveysariya Jenevada. JST jahon savdosi qoidalarini ishlab chiqish yo'li bilan davlatlar savdo siyosatiga ta'sir ko'rsatish savdo munosabatlarini erkinlashtiradigan va qat'iy tartib-qoidaga soladigan muzokaralar uchun yig'ilishlar o'tkazish davlatlararo savdoda yuzaga keladigan nizolarni hal qilish va boshqa vazifalarni bajaradi.
JSTning oliy organi barcha a'zo mamlakatlar Vazirlar Konferensiyasi kamida 2 yilda bir marta o'tkaziladi. Joriy ishlarga Bosh kengash tovarlar savdosi bo'yicha kengash xizmatlar savdosi bo'yicha kengash intellektual mulk masalalari bo'yicha kengash sekretariat doimiy qo'mitalar rahbarlik qiladi. JST faoliyati a'zo mamlakatlarning o'zaro manfaatlarini turli tadbirlar asosan boj imtiyozlari to'siqlari va
boshqasni qo'llash bilan himoya qilishga qaratilgan. JST talablarini bajarish bilan birga tashkilotning boshqa a'zolariga savdoda mumkin qadar qulaylik berish rejimini birinchi navbatda boj tariflarini pasaytirish qo'llaydi o'z ichki bozorini chet el korporatsiyalari uchun ochiq qilish majburiyatini oladi. 133 mamlakat to'la azolik huquqiga ega shu jumladan Rossiya, O'zbekiston, Qozog'iston JST da kuzatuvchi maqomiga ega va 1992-1993 yillarda tashkilotga a'zo bo'lish uchun ariza bergan. 2021-yil fevral oyida Nigeriyalik iqtisodchi Ngozi Okonjo-Iveala JST bosh direktori etib tayinlangan. Ngozi Okonjo-Iveala tashkilot tarixidagi ilk ayol direktordir.
Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish, a'zo mamlakatlarga iqtisodiy manfaat keltiradi. Tashkilotga a'zo bo'lishning ijobiy jihatlari quyidagilar:
1. iqtisodiy manfaat eng avvalo o'zaro mahsulot ayriboshlash yo'lidagi to'siqlarni olib tashlashga sharoit yaratadi;
2. mamlakatdagi ijtimoiy va siyosiy vaziyatga iqtisodiy nizolar tinch yo'l bilan hal etilishi evaziga ijobiy ta'sir qiladi;
3. aholi turmush darajasini yaxshilanishiga turtki beradi, insonlarga sifatli mahsulot iste'mol qilish imkonini yaratadi;
4. liberal savdo mamlakat va alohida vatandoshlarning daromadlarini oshiradi;
5. mehnat bandligi sohasida ijobiy ta'sir qiladi;
6. savdo sohasidagi ortiqcha xarajatni kamaytiradi;
7. iste'molchilar uchun tanlash imkoni berib, eksport qilinayotgan mahsulotlar hisobiga milliy mahsulotlar tannarxini tushirishga xizmat qiladi;
8. milliy ishlab chiqarish hajmini oshiradi, budjetga pul tushumlarini ko'paytiradi;
9. - tovar ayriboshlanishi texnologiyalar rivojiga hissa qo'shadi.
Xususan, Yevropa Ittifoqi O'zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) a'zo bo'lish jarayonini moliyalashtirish uchun 5 million yevro miqdorida grant ajratdi. Tomonlar o'rtasidagi bitim 2019-yil 11-noyabrda Bryusselda imzolangan va Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish jarayonida, shu jumladan, zarur hujjatlarni tayyorlashda o'zbekistonlik mutaxassislarning JST shartnomalari bo'yicha bilimlarini oshirishda O'zbekistonga yordam ko'rsatishni nazarda tutadi.Mamlakatlarning JST ga a'zo bo'lishi ushbu davlatlardagi iqtisodiy rivojlanish hamda mamlakatdagi monopoliyani bartaraf etishning asosiy omil bo'lib xizmat qilmoqda. O'zbekiston Respublikasining JST ga a'zo bo'lish uchun ariza topshirganiga 25 yildan oshiqroq bo'lgan bo'lsada haligacha ushbu jarayon davom etmoqda. Oldingi vaqitga nazar soladigan bo'lsak boshqa mamlakatlarni JST ga a'zo bo'lishi 4-15 yilni tashkil etadi. Shu boisdan ham O'zbekistonning ushbu mamlakatga a'zo bo'lishiga to'sqinlik qilib kelayotgan muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan aniq chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim.
Mamlakatlar JSTga birinchi navbatda JSTning boshqa a'zolari bozorlariga kirish huquqini olish uchun qo'shilishadi bundan tashqari ular tashkilotning barcha a'zolariga beradigan afzalliklaridan foydalanishi mumkin masalan kamsitilmasdan savdo qilish. Ushbu afzallik chegaradagi savdo sotiq mamlakat ichkarisiga ham tegishli. Birinchi holda Jahon savdo tashkilotining barcha a'zolari uchun bir xil import tariflari bojlari qo'llanilishini kafolatlaydi har qanday kamsitishlarga yo'l qo'yilmasligini kafolatlaydi eng ma'qul bo'lgan tamoyilga o'xshaydi.Ikkinchisi milliy rejim tamoyili JSTning barcha a'zolarini import qilinadigan tovarlarga nisbatan milliy mahsulotga nisbatan bir xil tartibda qo'llashni majbur qiladi. Biroq JSTga a'zo bo'lmagan mamlakatlarda chet el tovarlariga mahalliy mahsulotlarga nisbatan unchalik qulay sharoit berilmaydi. Shu sabablarga ko'ra JSTga qo'shilmasdan mamlakatlar eksporti ham tariflar ham mahalliy tartibga solish nuqtayi nazaridan unchalik qulay bo'lmagan munosabatga duch kelishi mumkin.Ikkinchidan X.S.Islomxo'jaev ta'kidlaganidek JST o'z a'zolarini tashqi savdo bilan bog'liq barcha ma'lumotlarni barcha a'zolarga taqdim etishni va rejalashtirilgan o'zgarishlar to'g'risida oldindan xabardor qilishni majbur qiladigan shaffoflik tamoyilini o'rnatish orqali bashorat qilinadigan savdo uchun shart sharoitlarni yaratishi mumkin. Keyinchalik a'zolar rejalashtirilgan o'zgarishlarga moslashish uchun ma'lumotga ega bo'ladilar bu esa savdo no aniqlikni va a'zo davlatlar uchun xavflarni kamaytiradi. Savdolarning ochilishi shuningdek berilgan imtiyozlar bilan bir qatorda ichki sanoatga zarar yetkazish xavfini tug'dirishi mumkin chunki ichki bozor tashqi va ichki bozorlarda qattiq raqobatga duch kelishi mumkin. Xalqaro raqobat mahalliy sanoat tarmoqlarining daromadlari va rentabelligmi pasaytirib ulami o'z bizneslarini barbod bo'lishi yoki kasotga uchrashi mumkin. Bundan tashqari savdoning o'sishi firibgarlik va bozor ulushini olishning axloqiy bo'lmagan usullari ko'rinishidagi noxaq ishbilarmonlik amaliyoti xavfini ham oshiradi.
Xalqaro amaliyotda kompaniyalar raqobatbardosh tarmoqlarni bozordan siqib chiqarib bozor ulushini ko'paytirishning yuqori narxlari demping va boshqa adolatsiz usullariga murojat qilganliklari haqida ham bilishimiz mumkin .Agar mamlakatda bozorni kuzatish uchun ishlaydigan tegishli qoidalar va institutlar tizimi o'rnatilgan bo'lsa bunday xatarlarni yengish va ularni minimal ko'rsatkichlarga kamaytirish kerak. Savdo munosabatlari sohasidagi nizolarning aksariyati buzilish faktidan yoki ushbu qonunbuzarliklarning xususiy kompaniyalar manfaatlariga ta'sir qiladigan oqibatlaridan kelib chiqadi deb ta'kidlashning boshlanishiga asoslanib shuningdek keyinchalik qo'llanilishi va samaradorligini ta'minlash asnosida Jahon savdo tashkilotining O'zbekiston Respublikasi uchun nizolarni hal qilish tizimi savdo aloqalari sohasida davlat va xususiy sherikchilikni o'rnatish zarur. Hukumat va ishbilarmon doiralarning o'zaro o'xshash tizimi o'rnatilgan.
AQSh Xitoy Yevropa Ittifoqi mamlakatlar assotsiatsiyalar tajribasidan keng foydalanishimiz kerak. JSTdagi faoliyat bo'yicha yo'naltirilgan maxsus komissiya tuzish
maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari ularga Jahon savdo tashkilotiga a'zo davlatlarning tashqi bozorlarida ko'rilgan choralarning noqonuniyligi to'g'risida shikoyat takliflarni qabul qilish huquqini berish maqsadga muvofiq deb bilamiz bu esa davlat organlari va kompaniyalarining harakatlarini muvofiqlashtirish va ularga keng imkonyat yartib berishdir. JST shartnomalarining buzilishi to'g'risida o'z vaqtida xabar berish orqali davlat manfatlari himoya qilinadi. Shuni aytishim mumkinki O'zbekiston Respublikasining ushbu tashkilotga qo'shilish jarayoni juda mashaqqatli va uzoq davom etadi bu ba'zi jihatlar uchun mavjud tizimlarni va huquqiy me'yorlarni to'liq isloh qilishni boshlash kerak.Shu munosabat bilan Jahon savdo tashkilotining hozirgi pozitsiyasi ko'rib chiqilishda hozirda u yerda a'zo davlatlar tashkilotning institutsional vakolatxonasini tubdan o'zgartirish to'g'risida takliflar kiritmoqdalar tabiyki bu bizning davlatimiz uchun bevosita kichik ahamiyatga ega bo'lmaydi.
Xulosa qilib shuni aytishim keraki Jahon savdo tashkilotiga O'zbekiston uchun kirish bu iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan bozor islohotlarini rivojlantirish uchun ko'proq imkoniyat yarati beradi. Shu bilan birga islohotlarni tarkibiga solish va import bojlarini pasaytirishni olib kelishi mumkin chet el tovarlari uchun ichki bozorni mahalliy ishlab chiqarish bilan teng raqobatlashi va ko'p tomonlama savdo muzokaralari orqali o'z savdosini erkinlashtirishni davom ettirish majburiyatini o'z ichiga oladi. Shu sababli, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning potentsialini kuchaytirish va ularning raqobatbardoshlik ko'rsatkichlarini oshirish zarur.
REFERENCES
1. Ahmadjonov, A Abdullayev, M Mamayusupov, O Umarjonov. (2021). Raqamli iqtisodiyotda boshqaruv muammolari. Science and Education, 2(10), 636-642.
2. AA, Mulaydinov Farkhod Muratovich. (2021). RAQAMLI IQTISODIYOT TUSHUNCHASI, AFZALLIKLARI VA AMALIY AHAMIYATI. AXEOPOT-KOMMYHHKA^X TEXHOïïOrHXïïAPH BA TEXEKOMMYHHKA^mAPHHHr 3AMOHABHH MYAMMOXAPH BA EHHMXAPH OHÏÏAHH PECnYEXHKA HÏÏMHH-TEXHHK AHMYMAHHHHHrMAEPY3AXAP TmflAMH, 2 (6), 794
3. A Abdullaev. (2021). RAQAMLI IQTISODIYOT - KADRLAR TAYYORLASHNING DOLZARB MASALALARI. Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlari, uning ...
4. Akhmadjonov, A Abdullayev, A Abdupattayev, M Sultonov. (2021). ISLAMIC BANKING MANAGEMENT, ASSETS AND LIBILITIES. Scientific progress, 2 (6), 1525-1532.
5. M Mamadjonov, A Abdullayev, I Abdurahmonov, A Mamadaliyev. (2021). CHALLENGES OF MANAGEMENT IN THE DIGITAL ECONOMY. Scientific progress, 2 (6), 1533-1537.
6. MMQ Tojiyeva, AAU Abdullayev. (2021). THE USE OF MODERN TECHNOLOGIES IN STATISTICAL DATA COLLECTION. Asian Journal of Multidimensional Research 10 (12), 250-254.
7. O Akhmadjonov, A Abdullaev, B Umarjonov, M Shamsiddinov. (2021). ISLOM MOLIYASINING XUSUSIYATLARI. Scientific progress 2 (8), 634-638.
8. O Akhmadjonov, A Abdullaev, S Yusupuv, J Anvarov. (2021). ISLOM BANKCHILIGIDAGI XAVF. Scientific progress 2 (8), 639-642.
