CC BY
5♦-♦
УДК 69.059(575.3)
ТАЪРИХИ ТАРМИМ ВА ТА^КИМИ МЕРОСИ ТАЪРИХИЮ ФАРХДНГИИ ТОЧИКИСТОН
ШАРИФЗОДА А., САИДЗОДА С., Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Допиши АМИТ
Инсон аз замонхои кадим ашё ва асбоби истехсолкардаи хешро, ки дар чараёни истифодабарй ба онхо осеб мерасид ва ё манзилашро, ки аз хаводиси табий зарар медид, ба хар рох ва дар сатхи гуногун баркарор менамуд. Бо шаклгирии бовархои ибтидой, сипас бо ташаккули давлатхо ва динхои давлатй шумори ашё ва бинохои мукаддас меафзуд ва ихлосмандонашон барои хифз ва баркарории онхо чидду чахд менамуданд.
Чунин осори баркароршуда дар рафти тахкикоти бостоншиносии замони муосир кашф ва мавриди тахкики алохида карор мегиранд. Амали баркарорсозй ва ба шакли аввала баргардонидани осори таърихй акнун тармим, реставратсия ва мустахкамсо-зию дар шакли аслиаш хифз намудани мероси таърихиро тачдид ва ё консерватсия меноманд.
Х,арчанд осори кадима ва асримиёнагии тармимшудаи аз Точикистон кашфшуда далели кидмати таърихи баркарорсозии осори мухталиф мебошад, аммо огози корхои тармим (реставратсия) ва тачдиди (консерватсияи) илман асоснок ба маънои имруза ва дар сатхи давлатй ичрошаванда ба замони Шуравй рост меояд.
Бояд тазаккур дод, ки ба масъалаи хифзи ёдгорихои бостоншиносй ва таъсиси осорхонахо дар Точикистон, аллакай баъди солхои 30-юми асри гузашта таваччух зохиргардида, як катор карорхо ва конунхо кабул шуда буданд. Аз чумла, мохи январи соли 1930 дар тамоми матбуоти даврии чумхурй Мурочиатномаи Комитети Ичроияи Марказй ва Шурои Комиссариати Халкии Чумхурии Шуравии Сотсиали-стии Точикистон тахти унвони «Бакайдгирй ва хифзу химояи ёдгорихои таърихию фархангй ва маводи антикй ва табий» ба табъ расид [8]. Дар ин матлаб оид ба соз-мони шуъбаи назоратй доир ба кору фаъолияти осорхонахо ва хифзи ёдгорихои таърихй ва маводи антикии давлатй сухан мерафт.
Шурои Комиссарони Халкии Чумхурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон мохи феврали соли 1937 карори махсусро оид ба «Фаъолияти осорхонахо дар Чумхурии Точикистон» ба табъ расонид [9]. Дар ин замина нахустин осорхонахо таъсис ёфтанд, ки дар фонди онхо асосан ашёхои мардумшиносй нигахдорй карда мешуданд. Ин дар холе буд, ки бостоншиносон ва олимон шуруъ аз асри XIX ба чустучуи ашёхои антикй ва ёдгорихои таърихй огоз намуда буданд. Вале онхо ху-сусияти илмии касбй надоштанд.
Бостоншиносй хамчун илм ва тахкикоти бостоншиносии касбй дар Точикистон баъди солхои 40-уми асри XX ба вучуд омад. Махз дар хамин давра гуруххои алохидаи экспедитсионй, барои тахкики ёдгорихо минтакахои гуногуни Точикистон таъсис дода шуданд. Дар натича шумораи зиёди ёдгорихо кашф гардиданд, ки на
хамаи онхоро бидуни тармимгарон кушодан ва гирифтан мумкин буд. Махз хамин омил боиси чалби тармимгарон дар ковишхои бостоншиносй гардид. Масалан, хан-гоми ковишхои бостоншиносй дар шахри бостонии Панчакент муайян гардид, ки дар баъзе мавридхо хунармандони асримиёнагй ранги сахнахои тасвиршударо иваз намудаанд [6, 9].
^айд кардан ба маврид аст, ки бори аввал тармимгарон ба ёдгории Панчакенти кадим чалб гардиданд. Дар ин ёдгорй ковишхои бостоншиносй аз соли 1946 бо сар-варии Ю. Якубовский огоз гардид, ки аллакай дар солхои аввали ковишхо, аз де-ворхои бинохо бокимондахои деворнигорахо пайдо шуданд. Дар ибтидо бостонши-носон деворнигорахоро баъди кашф кардан, дубора зери хок мекарданд, то ки аз ха-робшавй эмин бокй монанд. Ин албатта, аввалин кадамхо барои хифзи ёдгорихои бостоншиносй буд ва он хамчун корхои тахкимии табий махсуб мегардид. Деворнигорахо тавассути рангхои табий дар болои ду кабат андоваи кохгилй тасвир шуда буданд. Мутахассисон барои тармим ва тахкими деворнигорахо аз тарзу усулхои тармимгарони кишвархои дигар, ба монанди А. Грюнведел, Л. Стаут, Ф. Олденбург, М. Дудина ва дигарон истифода карда, тавассути махлулхои поливинилатсетат (ПВА) ва полинивилбутирал (ПВБ) деворнигорахоро тахким намуда, барои тармим ва интикол ба осорхонахо омода намудаанд [1,159]. Ин амалхоро тармимгарони даъватгардида аз Эрмитажи Ленинград (Санкт-Петербург), аз чумла П. И. Костров ва Е. Г. Шейнина дар соли 1949 ба анчом расонида буданд.
Онхо аз чумлаи нахустин тармимгарон дар ёдгорихои бостоншиносии Точики-стон ба шумор рафта, дар рушди минбаъдаи корхои тармимгарй ва тахкимй сахми назаррас гузошта, муддати 20 сол дар ёдгорихои асримиёнагии Осиёи Миёна фаъолият намуда, асосан ба тахким ва тармими деворнигорахо ва мучассамахо машгул гардиданд. Ин фаъолият аз як тараф тачрибаи калон барои худи П. Костров ва дигар тармимгарон гардид. Аз тарафи дигар тачрибаи онхо дар фаъолияти ояндаи тармимгарон ба таври васеъ, аз чумла дар тахкими мучассамаи Буддо дар холи нирвана мавриди истифода карор гирифт, равнак пайдо кард. Чунончй П. Костров аввалин шуда, дар тахким намудани мучассамахо ва деворнигорахо аз махлули полибу-тилметакрилати (ПБМА) истифода мекунад.
Лозим ба тазаккур аст, ки мучассамаи Буддо соли 1964 аз дайри буддоии Ачи-натеппа кашф шуда буд. Барои тахким ва интиколи он ба осорхона тармимгарон аз Эрмитажи давлатй ва ду тармимгар-тачрибаомуз аз Институти таърих, бостошиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониш тахти рохбарии П. Костров чалб гардиданд. Онхо корхои тармимгариро аз соли 1966 огоз карданд.
Минбаъд тахким ва тармими мучассамаи Буддо якчанд мархаларо дар бар ги-рифт. Чи гунае худи тармимгарон кайд намудаанд, дар мархалаи аввал кори онхо дар ёдгории Ачинатеппа хусусияти бостоншиносии сахрой гирифта буд. Яъне вазифаи аввалиндарачаи онхо озод кардани мучассамаи Буддо аз хоку чанг буд. Аз ин ру, онхо ба ду гурух чудо шуданд. Гурухи аввал кабати хокро аз болои мучассама тоза мекарданд. Гурухи дуюм бошад, ба поккорй намудани мучассама машгул гардиданд [2,85-87].
Мархалаи дуюм ин тахкими мучассама барои интикол ба осорхона буд. Тармимгарон барои мустахкамнамоии мучассама дар навбати аввал бо мах-лули полибутил-метакрилати дар ксилол якчояшуда, 2 маротиба мучассамаро руйпуш намуда буданд.
Дафъаи сеюм барои руйпуш кардани мучассама аз махлули полибутилметакрилати дар атсетон якчояшуда истифода намуданд. Баъди мустахкамнамой тармимгарон мучасса-маро ба 42 кисм таксим карда, барои хар як кисм куттии махсус сохта ва дохили онхоро бо майдачубхо (опилка) пур мекунанд. Ин амал барои бехатарй ва хифзи кисмхои мучассама дар вакти интикол ба осорхона буд. Баъди як соли хафриёт порахои бокимондаи мучассамаи Буддо ва сари он аз хучраи дигар пайдо карда мешаванд ва дар мачмуъ порахои мучассамаи Буддо ба 72 кисм мерасанд. Сар ва дигар порахои мучассама низ тавассути куттихои махсус ба осорхона интикол дода шуданд.
Баъд аз ин мархалаи сеюм огоз мегардад, ки он асосан аз баркароркунй ва тармими мучассама дар ташхисгохи Институти таърих иборат буд. Дар ин маврид Л. Новика му-шаххасан макола навишта зикр мекунад, ки новобаста аз хуб бокй мондани мучассама, дар навбати аввал тармимгаронро зарурат пеш омад, ки аналогхои Буддоро чустучу намоянд ва дар асоси рангхо ва шакли кисмхои овардашуда, онро азнавсозй кунанд [3,239].
Л. Новика якчанд маротиба барои баркарорнамоии мучассама тавассути гач кушиш намуд. Аммо баркарор кардани мучассамаи Буддо дар осорхона дар шакли намоишй баъд аз 22 сол, яъне соли 2000 муяссар гардид, ки ин амалро В.А. Фоминих ба анчом расонд [5,310].
Маврид ба зикр аст, ки гурухи тармимгарони Эрмитаж аз чумла П. Костров, М. П. Винокурова, Р. М. Беляева, Г. И. Тер-Оганян, В. М. Соколовский, Е. Г. Шейнина ва баъдтар тармимгарони Институти таърих Л. Новикова, П. Страдомская, ки дар ибтидо тачрибаомуз буданд, аввалин шуда, мактаби тармимгарии Точикистони замони Шура-виро таъсис ва ташаккул медиханд, ки дар ибтидо объекти асосии тармимгарии онхо асосан деворнигорахо, мучассамахо ва умуман ёдгорихои бостоншиносии манкул буд. Аммо ин раванд охиста-охиста сабаби таъсисёбии аввалин муассисахо ва ташхисгоххои тармимгарй мешавад.
Ин буд, ки соли 1964 дар Институти таърих озмоишгохи техникй ва тармимгарй ташкил гардид, ки дар он 8 нафар кору фаъолият мекарданд [4,20]. Гарчанде ки ташхис-гох соли 1964 таъсис дода шуда бошад хам, аммо фаъолияти тармимгарии онхо аз соли 1968 огоз гардид, ки он бо мучассамаи Буддо дар холи нирван робитаи зич дошт.
Соли 1968 бошад, муассисаи махсус, ки махз ба таъмири ёдгорихои бостонии гай-риманкул машгул буд, таъсис дода шуд, ки он «Устохонаи махсуси истехсолии илмй -тармимй» дар назди Вазорати маданияти РСС Точикистон фаъолият мекард.
Аз рузхои аввал ин муассиса бахри эхёи мероси гайриманкули ниёгон корхои зиёдро ба анчом расонидааст. Пеш аз хама ёдгорихое, ки дар холати садамавй карор доштанд, ба кайди давлатй гирифта шуда, барои тармиму баркарорнамоии онхо чорахои зарурй андешида шуданд.
Бо карори Шурои Вазирони РСС Точикистон тахти раками 206 аз 13-уми сентябри соли 1990 муассисаи номбурда ба «Раёсати илмй-истехсолии давлатии республикавии Точикистон оид ба мухофизат, реставратсия ва истифодаи ёдгорихои таърихию маданй бо принсипхои хисоби хочагй амалкунандаи назди Шурои Вазирони РСС Точикистон (Точик ГУОП)» табдил дода шуд [10].
Аммо тачриба нишон дод, ки чунин тагйирот беасос ва бар зарари кор будааст. Аз ин лихоз, мохи декабри соли 1991 «Точик ГУОП» ба ихтиёри Вазорати фарханг, хамчун Муассисаи давлатии «Иттиходияи илмй-истехсолй оид ба мухофизат ва таъмиру баркарорсозии ёдгорихои таърихй» гузаронида шуда, то имруз бо хамин ном фаъолият менамояд.
Маврид ба зикр аст, ки дар солхои 60-уми асри гузашта гайр аз ташхисгоххо ва кор-хонахои давлатй ва илмй, ки ба тармиму тахким ва хифзи мероси таърихию фархангй машгул буданд, боз якчанд ташкилоти чамъиятии ихтиёрй таъсис ёфта буданд. Яке аз чунин ташкилот ин «Ч,амъияти мухофизати ёдгорихои таърих ва маданияти Точикистон» буд, ки он дар тамоми шахру нохияхо ва шахракхо ташкилоти ибтидоии худро дошт [7].
Ба ташкилоти мазкур, дар радифи шахсони калонсол ва кормандони дав-латй, инчу-нин, шахрвандони синну солашон ба 16 нарасида, аз чумла мактаббачагон низ чалб гардиданд. Вазифаи асосии аъзои ин чамъият иштирок дар корхои чамъиятй, таъмиру тармим ва баркарорнамоии ёдгорихои таърихй, ва хамзамон баргузор намудани чораби-нихои илмй ва оммавй буд.
Храмин тавр, маълум мешавад, ки таърихи тармим ва тахкими илмии мероси таърихй, аз чумла объектхои бостоншиносй дар Точикистон бо баркароршавии сохти шуравй, таъсиси осорхонахо ва ташкили тахкикоти бостоншиносй алока-мандии зич до-шта, дар натичаи фаъолияти марказхои мухталифи илмй ва фар-хангии умумииттифок ва чумхурй мухимтарин мероси фархангй кашф, чамъо-варй ва хифз шуданд, ки имруз онхо дар самтхои мухталиф ба таври фарох истифода мешаванд.
АДАБИЁТ
1. Костров П.И. Техника живописи и консервация росписей древнего Пенджикента//Живопись древнего Пенджикента//П. И. Костров. - Москва, 1954. - 248 с.
2. Новикова Л.П. О консервации и извлечении глиняной статуи будды в нирване// АРТ//Л. П. Новикова. -Душанбе, 1975. - 267 с.
3. Новикова Л. П. Работа реставрационно-технологической лаборатории//АРТ/Л.П. Новикова. - Москва, 1973. - 362 с.
4. Мальцев Ю. С. Институти таърих ба номи Ахмади Дониш/От. редактор Ю. С. Мальцев. - Душанбе, 1981.
69 с.
5. Фоминих В. А. Реконструкция монументальной глиняной скульптуры Будды в Нирване из Аджина-Тепе//АРТ/В.А. Фоминих. - Душанбе, 2003. - 326 с.
6. Якубовский Л. Ю. Вопросы изучения пянджикентской живописи//Живопись древного Пянджикента//Л. Ю. Якубовский. - Москва, 1954. - 248 с.
Бойгонй
7. Бойгонии чории Вазорати фарханги Чумхурии Точикистон//Низомномаи чамъиятии ихтиёрии мухофизати ёдгорихои таърих ва маданияти Точикистон//Бо карори Совети Вазирони РСС Точикистон аз 20.05. 1966, №178 тасдик гардидааст.
8. Об учете и охране памятников искусства старины и природы: Постановление ЦИК и СНК Таджикской ССР от 7 января 1930//Сов. Таджикистан. - 1930. - 18-19 января.
9. О работе Республиканского музея: Постановление СНК Таджикской ССР от 16 февраля 1937 года//Сов. Таджикистан. - 1937. - 27-28 февраля.
10. Бойгонии чории Вазорати фарханги Чумхурии Точикистон//Карори Шурои Вазирони РСС Точики-стон/аз 13 сентябри соли 1990, № 206.
ТАЪРИХИ ТАРМИМ ВА ТАХДИМИ МЕРОСИ ТАЪРИХИЮ ФАРХАНГИИ ТОЧИКИСТОН
Дар маколаи мазкур сухан дар бораи пайдоиши масъалаи тармим ва тахкими ёдгорихои бостоншиносии Точикистон рафта, санадхо ва меъёрхои хукукие, ки нахустин маротиба дар Ч,умхурии Точикистон барои хифзи ёдгорихо кабул гардидаанд, дарч шудаанд. Инчунин дар макола зикр шуда-аст, ки яке аз сабабхои асосии пайдоиши масъалаи тармим ва тахкими ёдгорихо дар Точикистон, ин кашфиёти бозёфтхои нодир мебошанд. Ин нукта дар мисоли кашфи деворнигорахои Панчакенти кадим ва мучассамаи Буддо дар нирвана инъикос шудааст.
Муаллифон дар маколаи нахустин тачрибахои тармимгариро дар ёдгорихои бостоншиносй мавриди тахлил карор дода, метод ва усулхои асосии тармим намудани ёдгорихоро нишон дода аст. Инчунин, зикр мекунанд, ки аввалин тармимгарон дар Точикистон аз Эрмитаж буданд ва онхо дар тармими ёдгорихо бештар аз методи тахлилй - мукоисавй истифода мекарданд.
Инчунин, дар макола доир ба аввалин ташкилоти чамъиятй дар самти хифзи ёдгорихо, ташкил намудани ташхисгоххои тармимгарй ва аввалин муассисахое, ки ба тармим ва тахкими ёдгорихо машгул гардидаанд, маълумот оварда шудааст.
Ка. шдвожауо: тармим, тщким, муцассама, уифз, ёдгорщо, деворнигора, ташхисгоу, мщлул, тармимгарон, Буддо.
ИСТОРИЯ РЕСТАВРАЦИИ И КОНСЕРВАЦИИ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ ТАДЖИКИСТАНА
В данной статье впервые говорится о возникновении вопроса о реставрации и консервации археологических памятников Таджикистана, включены документы и правовые нормы, которые были приняты впервые в Республике Таджикистан по охране памятников. В то же время в статье указывается, что одной из основных причин постановки вопроса о реставрации и консервации памятников в Таджикистане является обнаружение редких находок. Это обстоятельство отражено на примере открытия древних пенджикентских настенных росписей и статуи Будды в нирване.
В своей статье авторы анализирует первые опыты реставрации археологических памятников и показывает основные методы и способы реставрации памятников. Также он упоминает, что первые реставраторы в Таджикистане были из Ленинградского Эрмитажа, и при реставрации памятников они использовали больше аналогический метод.
Также в статье приведены сведения о первых общественных организациях в области охраны памятников, создании реставрационных лабораторий и первых учреждениях, занимающихся реставрацией и консервацией памятников.
Ключевые слова: реставрация, консервация, статуя, памятники, росписи, лаборатория, клей, реставраторы, Будда.
HISTORY OF RESTORATION AND CONSERVATION OF THE HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE OF TAJIKISTAN
This article is the first to talk about the emergence of the issue of restoration and conservation of archaeological monuments in Tajikistan, and includes documents and legal norms that were adopted for the first time in the Republic of Tajikistan on the protection of monuments. At the same time, the article indicates that one of the main reasons for raising the issue of restoration and conservation of monuments in Tajikistan is the discovery of rare finds. This circumstance is reflected in the example of the discovery of ancient Penjikent wall paintings and a statue of Buddha in nirvana.
In his article, the author analyzes the first experiments in the restoration of archaeological monuments and shows the main methods and methods of restoration of monuments. He also mentions that the first restorers in Tajikistan were from the Hermitage, and when restoring monuments, they used a more analogous method.
The article also provides information about the first public organizations in the field of monument protection, the creation of restoration laboratories and the first institutions involved in the restoration and conservation of monuments.
Key words: restoration, conservation, statue, conservation, monuments, paintings, laboratory, glue, restorers, Buddha.
Сведения об авторах: Абдували Шарифзода - кандидат исторических наук, заведующий отделом истории науки и техники Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша НАНТ. Телефон: (+ 992) 900-55-75-75. E - mail: abduvali05@mail/ru
Саидзода Савриддини Сайдамир - докторант Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Тел: (+992) 918-58-68-04. E - mail: savriddin. [email protected]
Information about the authors: Abduvali Sharifzoda - Candidate of Historical Sciences, Head of the Department of History of Science and Technology of the A. Donish Institute of History, Archeology and Ethnography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Phone: (+992) 900-55-75-75. E - mail: ab-duvali05@mail/ru
Saidzoda Savriddini Saidamir - doctoral student at the A. Donish Institute of history, archeology and ethnography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Phone: (+992) 918-58-68-04. E - mail: [email protected]
