Научная статья на тему 'Историческое значение газеты "Ветан хадими" (карасувбазар 1906 - 1908 гг. )'

Историческое значение газеты "Ветан хадими" (карасувбазар 1906 - 1908 гг. ) Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
200
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПЕРИОДИЧЕСКАЯ ПЕЧАТЬ / PERIODICALS / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ГАЗЕТА "ВЕТАН ХАДИМИ" / CRIMEAN TATAR NEWSPAPER "VETAN HADY" / НАЦИОНАЛЬНАЯ ДЕМОКРАТИЯ КРЫМА / NATIONAL DEMOCRACY OF THE CRIMEA

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В статье освещена краткая история крымскотатарской газеты «Ветан хадими», издававшейся в период с 1906 по 1908 годы в Карасувбазаре. Сделана попытка обозначения основной цели и задачи данного издания, сыгравшего важную роль в развитии национальной демократии Крыма

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL VALUE OF THE VETAN HADIMI NEWSPAPER (KARASUVBAZAR 1906 - 1908)

The short history of the Crimean Tatar newspaper "Vetan Hady" issued during the period from 1906 to 1908 in Karasuvbazar is covered in article. The attempt of designation of a main objective and task of this edition which has played an important role in development of national democracy of the Crimea is made

Текст научной работы на тему «Историческое значение газеты "Ветан хадими" (карасувбазар 1906 - 1908 гг. )»

УДК 801.82

Керимов Исмаил Асанович, доктор филологических наук, директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры, КИПУ, Россия

e-mail: alimes@mail.ru

ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ГАЗЕТЫ «ВЕТАН ХАДИМИ» (КАРАСУВБАЗАР 1906 - 1908 ГГ.)

«ВЕТАН ХАДИМИ» ГАЗЕТАСЫ (1906 - 1908) (ТАРИХИ ВЕ

МУНДЕРИДЖАТЫ)

Аннотация: в статье освещена краткая история крымскотатарской газеты «Ветан хадими», издававшейся в период с 1906 по 1908 годы в Карасувбазаре. Сделана попытка обозначения основной цели и задачи данного издания, сыгравшего важную роль в развитии национальной демократии Крыма.

Ключевые слова: периодическая печать, крымскотатарская газета «Ветан хадими», национальная демократия Крыма.

Kerimov Ismail Asanovich, Doctor of Philology, director of scientific research institute of the Crimean Tatar philology, history and culture, to KIP, Russia

e-mail: alimes@mail.ru

HISTORICAL VALUE OF THE VETAN HADIMI NEWSPAPER (KARASUVBAZAR 1906 - 1908)

Summary: the short history of the Crimean Tatar newspaper "Vetan Hady" issued during the period from 1906 to 1908 in Karasuvbazar is covered in article. The attempt of designation of a main objective and task of this edition which has played an important role in development of national democracy of the Crimea is made.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018

Keywords: periodicals, Crimean Tatar newspaper "Vetan Hady", national democracy of the Crimea.

Меселенинъ эмиети ве актуаллиги. Сонъ заманлары икътисадий ве сиясий вазиет баягъы тирилип ильмий араштырмаларгъа озь тесирини быракъмакътадыр. Чешит миллетлерге менсюп олгъан бир чокъ зиялылар къырымтатар миллий медениетининъ тарихини баягъы джиддий суретте огренмекте ве миллий вариетимизнинъ темели пекитильмеси ичюн онынъ кечмиш ёллары, азбучукъ къыймети олгъан эр бир факт ве адисени ишлеп дюньягъа чыкъармагъа ёл тутмакътадырлар. Эм, акъикъатен, шимдики вазиетимизде энъ муими ве энъ эвеля япыладжакъ шейлерден - сёнеяткъан, сонъ къыгъылчымларынынъ тютюнлери биле корюнмейяткъан энъ дегерли медений менбаларымызны тапып чыкъарып, оларны козьбебегимизни киби къорумакъ ве земаневий матбаа юзюне чыкъармакътыр.

Иште, бойле сийрек ве къыйметдар менбаларымыздан бири де «Ветан хадими» (1906 - 1908) газетасынынъ анда-мында тек-тюк сакъланып къалгъан бир къач нусхасыдыр. «Тек-тюк» дегенимизнинъ манасыны даа ачыкъ айтаджакъ олсакъ, «Ветан хадими»нинъ бугуньде сакъланып къалгъан нусхаларындан ялынъыз С.-Петербургда Русие миллий кутюпханесиндеки дёрт ве Къырым архивиндеки беш номеридир ки, эпси олып докъуз номер тешкиль этмектелер. Булардан башкъа, бугуньде дюньяда «Ветан хадими»нинъ ич бир ерде, ич бир нусхасы корюнмей.

Олгъанлары исе, сонъ дередже ипрангъан, ве базыда архивджилернинъ осал чалышмалары себебинден эшильген-тешильген, ве атта базы номерлери ичинден парчалар кесилип алынгъан алда булунмакъталар.

Мевзумыз иле багълы ильмий эдебият ёкъ дереджесинде. Бугуньде ялынъыз Асан Сабри Айвазовнынъ «Илери»де басылгъан «Къырым генчлигининъ ильки газетеси. «Ветан хадими»нинъ 20-сенелиги мунасебетиле» адлы парчасы малюмдир 1. Башкъа базы менбаларда ялынъыз къыскъа умумий малюмат берильмекте.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018

Шунынъ ичюн эсас макъсат, мезкюр газета бус-бутюн гъайып олмагъанджек, онынъ сакъланып къалгъан номерлериндеки базы къыйметли парчаларыны олгъаны киби дюньягъа чыкъармакъ ниет эдиндик. Занымызджа, бойле янашманынъ бугуньде эки тарафлы файдасы бардыр. Биринджиде, юз йыл эвель басылгъан газетанынъ материаллары сакъланыр, экинджиден, шу азыр ишленген, яни араб уруфатындан кирильджеге транслитерация олунып, къыйын анълашылгъан сёзлери ачыкълангъан, ве керекли вакъытта тарихий малюматлар иле изаат этильген материалларнен истегенлер файдалана билир.

«Ветан хадими»нинъ асыл къыймети нешир этильген заманы ве мундериджаты иле багълы олгъанындан гъайры, чокъ джиэтлерден басылгъан ерине де багълыдыр. Къарасувлыларнынъ зиялылар топлумы бойле бир газета чыкъармагъа икътидарлы экен, демек Къырымнынъ миллий интеллектуаль кучю ХХ асырнынъ башында Багъчасарай, Ялта, Алушта, Акъмесджит, Кезлеве киби меркезлерден маада, башкъа нокъталарында да къайнап тургъаны ачыкъ корюне.

Газетаны чыкъаргъан сиясетчи, языджы ве мухаррирлер бир тарафта турсун, онъа маддий гъыда бергенлер, оны «хава ве сувнен» теминлегенлер де айрыджа бир ахэнк ве ветанперверлик дуйгъусынынъ тимсали эдилер. Олар Решит Медиев ве Асан Сабри Айвазовнынъ шахсиетлери этрафында ойле бир кучь эдилер ки, «джемиет-и-хайрие»лер, «усул-и-джедит» ве «рушдие» мектеплерини ачтыкъларындан гъайры, бир де «Халкъ эви» къурып, бу ерде къырымтатар генчлери ичюн музыка, театр ве дигер миллий медений нокъталарны чалыштырдылар 2.

«Ветан хадими»нинъ 1-нджи номери 1906 сенеси майыс 1-де Къарасувбазарда нешир олунды. Газета идаресини халкъымызнынъ белли эрбаплары Решит Медиев ве Асан Сабри Айвазов алып бара эдилер. 1908 сенеси июнь айындан итибарен газетанынъ башында ялынъыз Айвазов къалды. Решит Медиев исе Акъмесджитке кетип анда рус тилинде «Голос татар» адлы рус тилинде янъы газета чыкъармагъа арекет эткен эди. «Ветан хадими» афтада 4 кере чыкъып, онынъ нешрине Сейдамет Челеби, Сулейман Алимоллаев,

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 MaMyT Ea3upraH, Äööac YceuH Be gurepnepu gyroMnbi Maggufi apgbiMga öynyHgbmap. «BeTaH xaguMu» 1908 ceHecHHHHt Ky3WHge nap yKWMeTu Tapa^biHgaH Ktanarbmgbi. 3nucu onbin, ra3eTa (6a3bi apanbiKtnap une) экн öynyKt HHn geBaMbiHga Hemup onyHgbi.

1920 ceHenepuHge «BeTaH xaguMu» 3aMaHbiHbiHt g«:aHnbi maaraapbi onrtaH a3big:«:bmapbiMbi3HbiHt 6a3bi Ktaögnapbi nefiga ona. Mecena, ÄMeT 03eHÖamnMHMHt öup MaKtanecuHge öofine carbipnap 6ap: «P. MegueB, Ä. C. ÄfiBa30B, MeHceuT ^^eMuneB (^^ennnoB? - H. K.) Be gurepnepu eHtu öup «ar» эгepпнropпap. O - «BeTaH xaguMu». (Ey ra3eTa - H. K.) «Ktapa» xanKtbiH aHbiKt wperuH cepHHneeH g^aHnbi Tecennu! KoönroHHH xaaT-MeMar Mecenecu onaH TonpaKt KtaBrtacbi, TarapnapbiH KeHgu gunuHge экннg^н gepeg^e MeKTen anMaa xaKtKtbi HCTeHHnbMecH, rHMHa3uanapa Kupu^bMecu TemBUKtbi, KtagbiHnapbiH ga OKtyMaa g^enbÖH Be unaxpu. Ey He Ktagap 6yroK xyg^roM, KtyBBeT, gepuHnuK Be Ta3enHK. He nape kh, 6y Ta3e $ugaH BaKtbiTCbi3 Kecunurop. ^hkhh norta BapMagaH OHyH neBpe-neTHHge ^bimKtbipbin HbiKtaH ^unronep egu öamnbi a^gep khöh, onbMe3 onywp. OHyH KOCbTepguru umnep anbmbirop, eny TaKtun onyHbirop. 36eT, pymguenep anbmbirop, WKceK öup pyx Be yMurae amarop. ruMHa3uanapa, yHUBepcmeraepe en Tyryrop. MegHeBHH MecneKgemu, «BeTaH xaguMu»H 6am a3bg^bcb ÄfiBa30B gypMagaH KaBKa3, HcTaHÖyn, Mbicbip ra3eTanapbiHa a3birop. rtypböeT эппepge KtaapuHu geKuwp. «BeTaH xaguMu»H HHKtunanHbi pyxyne зexэpпeнeн 3uanbi amnap YceuH Eanun, ^xba EafiSyprabi, CyneÖMaH EagpaKtnbi, 3Mupanu KtanmeB, ^^enan MeuHOB, HöpaHM MeuHOB, ÄögypaMaH Ychh Be gurepnepu Eartnacapafiga «YnKtyH» HaMbi arrbiHga öup cbipa KUTannbiKtnap Hemup uguwp... HcTaHÖynga TonnamaH Taneöe reH^nuK KeHgu TemmnaTbiHbi Ktypywp. «^m TaTap a3big^bmapbi» agnbi g^eMHeTHH «ähtmh apbiKt», «^m TaTap a3bmapbi», «^ap cynTaHarbi KtaMHbicbi» Be unx. khöh öup cbipa KHTannbiKtnapbi Hemup onyHbwp Be KtbipbiMbiH, Pycue MycynbMaHnapbiHbiHt TenpeHguruHu My^genuwp, rronu xuTanHaMenepne KtbipbiM kohhwchhh yaHgbipbiropnap. Xynaca, «BeTaH xaguMu» opTanbirtbi TyTamgbipbirop, arrbirtbi ^unH3nepu une

эмеллерини йине яшатыюр. Олююр, факъат олеркенде, догъуюр - генчлиги

3

тепредиюр» .

Асан Сабрининъ кендиси, нешир эткен газетасы хусусында китапларынынъ биринде бойле яза: «Ветан хадими» инкъиляпчы Къырым генчлигининъ нашир эфкяры олып, чарлыкъ идареси алейхинде шиддетли лисан къулландыгъындан укюмет тарафындан къапатылмыштыр. «Ветан хадими» аз яшамыш исе де, халкъымызын эфкярыны тенвир идерек

4

(айдынлатаракъ), бир чокъ меселелерде ону бирлештирмишти» .

Лякин 1920 сенелерининъ экинджи ярысында ве 1930 сенелери басылгъан макъалелерде «Ветан хадими»нден мисаль оларакъ кетирильген бир парча биле корюнмей. Козюмизге чалынгъанына коре, ялынъыз бир ерчикте, яни Алтанълынынъ Тохтаргъазы ве Чергеев акъкъындаки монографиясында, бойле джумлеге расткелемиз: «Ветан хадими»нинъ бутюн архиви тапылса, о вакъыт

биз насыл меселелернинъ не тарзда къоюлгъаныны корип олур эдик» 5.

Элимизде «Ветан хадими» иле айны вакъытта «Терджиман»да басылгъан Гаспринскийнинъ бир къач парчасы бар. Олар, аз да олса, «Ветан хадими» акъкъында малюмат бошлугъыны толдурмагъа ярдым этмектелер. Шунынъ ичюн бу ерде Гаспринскийнинъ къайдларындан бир къач мисаль кетирейик:

«Къарасувда неширине мунтазыр булундыгъымыз (бекледигимиз) «Ветан хадими» рафигъымызын (достумызнынъ) биринджи нусхасы майыс башында чыкъып, идаремизе кельди. Тебрик идиюрыз. «Хадим» къадымлы ве девамлы олсун! Меслеги гузель, лисаны ачыкъ тюркчедир. «Миллет эмири», «Миллет фаидеси» киби буюк ве агъыр ишин бахси, музакереси бир чокъ сенелер ялынъыз башымыза къалмыш иди. Бунынъ месулиети бизи ишкендже киби, сыкъыюр, эзиюр иди. Худая шукюрлер олсун, кечен сенеден бери бу хавф ве месулиет узеримизден котериле башлады. Хэр тарафа бирер-икишер севда-и-миллет зухур итди. Бу дефа Къырымда дахи рафикъ мухтереме наиль олдыкъ. Худа джумлемизе селяметлик версин. Енъи газетанынъ мудири муаллим Абдульрешид эфенди Мехдиевдир, нашири Сеид-Ахмед Челеби ве шерикасы»

6

«Урьметли «Ветан хадими» рафигъымызын 9-10 нусхасыны окъудыкъ. Джумле газетлерде корюлен телеграммлардан, хаберлерден ве миллет меджлисининъ мухим ишлеринден малюмат вериюр. А. С. Айвазовын хызмет-къалемиеси (къалем хызмети) олан бахслар, муляхазалар (дискуссиялар) хэр

нусхасында, хэр сахифесинде корюлиюр...» 7

«Ветан хадими» рафигъымыз дюнькю баш макъалесинде Къырымдан миллете хызмет идеджек адам етиштирмек ичюн зенгинлеримизин ярдымыле

Петербург, Мысыр ве Париже бир къач талебе кондермесини (ёлланмасыны)

8

теклиф ве тевсие идиюр. Чокътан лязим олан бир иш иди...» .

«Мухаррир эфендилерин хызметлери ве гузель къылымлары мейданда исе де, «Ветан хадими»н токъталдыгъы ишъар (язма шекилинде хабер) олуныр. Беш-алты юз муштериден зияде джеми оламадыгъы бу гузель газетанынъ татилине себеп олуюр имиш. Эгер бойле исе, чокъ теэссюф олуныр. Матбуат ишлери ве китап базары лязим бир хала кельмек ичюн даха бир чокъ ситемлерин (сыкъылмаларын) кечмеси лязимдир. Бу да чалышмакъ иле оладжакътыр. Хызметлерини, къылымларыны ве акъчаларыны миллет огъруна сарф иден федакярлары Дженап-Хакъ зияде эйлесин. Бунлара джумлемиз

мютешеккюр (тешеккюрлерде) булунмалыйыз» 9

«Муштерисизлик иле токъталмыш рафигъымыз «Ветан хадими» бир сенее къадар идаресине етерлик акъча булундыгъындан текрар интишаре (нешир олмагъа) башлады. Хафтада ики дефа чыкъаджакътыр. Айда бир рисале виреджектир. (О заманда газетагъа абуне олгъан муштериге мукяфат оларакъ газета матбаасында басылгъан китапчыкълар да йибериле эди). Сенелик бедили

(фияты) дёрт рубледир» 10.

«Ветан хадими»нде А. С. Айвазовын «Зиялыларымызын назар-дикъкъатына» нам парчасын ахырында зиялы мусульманлара мураджаат олунып, миллетин мухтадж булундыгъы сиясий программ ве рисалелерин терджимеси риджа олуныр. Бу киби риджалар, мураджаатлар 1881 сенесинден

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018

öepu ugunbMeKTegup, naKUH He Hape kh, xanKtnapbiMbi3 ManwMaTe MyxTag«:,

11

3uanbmap uce nucaH Be KtaneMe MyxTag«:» •

«BeTaH xaguMH» He g^eHKTeH эвeпb Be He g^eHKTeH coHt, HoKt BaKtbrraap SynyHMartaHbi ceöeöuHgeH TeK aga aHtbmgbi - geguK. MyHgepug^ecuHe KenuHg^e, öy xycycTa TeK yMyMufi ce3nep wpwTunbgu. Äxbipbi, 1991 ceHecHHHHt a3bHga .neHHHrpaggaKH M.E. CanTbiKoB-^egpuH agbiHa KyTwnTaxaHege SynyHbpKeH, öh3 эcanкta anbiHMartaH ^oHgnapgaH (P^eBKa gartnapbiHgaKH Marta3napga) «BeTaH xaguMH» ra3eTacbiHbiHt gepT HoMepuHu öynbin, g^yMnecuHH KaTanoraaprta KupcerrnK. ffluMgu onap aHgaKH KaTanoraapga cyperre: K.-TaT.; Maxpeg^ge 2-5 mu^pu anTbiHga öynyHMaKtTanap. TanbmrtaH ra3eTanap 1908 ceHecuHHHt aHBapb 4, Mafibic 29, HWHb 7 Be HWHb 14-He auT Hycxanapgbip.

3aHMMM3g^;a, öy TanbmrtaH HycxanapHbiHt KtbiHMera rtaeT öywKTup. ^whkh 6a3biga öup KtaH caTbipnbiKt napnanap HHHHge öepunbreH xaöepnep Munnufi MegeHueT Be TapuxuMroHu orpeHMeK hhmh neK KepeKnu Be MyuM mefinep onbin HbiKta.

3nuMH3ge «BeTaH xaguMu»HHHt 1908 ceHecu aHBapb 4-Te öacbmrtaH Hycxaca. ra3eTaHbiHt cepneBacbiHgaH cart Tapa$ WKtapa KomecuHge: «BeTaH xaguMu» ra3eTacbiHbiHt 1908 ceHecu hhwh MymTepu ge^Tepu anbiKtTbip. «BeTaH xaguMH» muMgunuK xa^Taga öup ge^a HbiKtbirop. 3rep ÄKtMecg^HT mexэpннge KeHgu MaTÖaaca grounun «BeTaH xaguMH» Me3Kwp mexэpe Konep uce, xa^Taga öup KtaH ge^anap HbiKtapbmMacbiHa rtafipeT uguneg^eKTup Be ra3eTaHbiHt KtbTtacb (^opMaTb)) öyweg^eKTup. «BeTaH xaguMu»HHHt ceHenuK öegunu (aöyHe $uaTbi) 3 pyönegup...»

^nMHtM3 my KtacKta xaöepgeH öennu ona kh, «BeTaH xagHMH»HHHt ÄKtMecg^HTKe Konun, aHga HbiKtMaKt MepaMbi öap экeн. Eu3 öy mefi xycycbiHga hh öup BaKtbT эmнтмegнк. MKtapbiga aHtbmrtaHbi khöh, «BeTaH xaguMH» acbmbiHga KtapacyBÖa3ap meэpннge öennu MaTÖaag^bi 3.O. PoraHHbiHt o3enb (maxcufi) MaTÖaacaHga Hemup onyHa эgн. ffly ra3eTagaH rtafipa, öy epge KtbipbiMTarap TunuHge HemuT KHTan Be pucanenep öacbmgbi. Be ToxTaprta3biHbiHt

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 «Haneu KttiptiM» agnti muupnep Meg^Myacti ga 6y MaTÖaaga Hemup onyHrtaH эgн.

3geÖHH xaöepnepre KenuHg^e, apanaptiHga ceнcaцнaгta aKttiH meönep ge 6ap. Mecena, KnaccuK maupnepuMH3geH ÄcaH ^epreeBHHHt «Ko3tam xaH HemMecu» agnti эcepннн He g^eHKTeH эвent, He ge g^eHKTeH coHtKH эge6нaттa pacTKeTupMeguK. EuntreHHMH3 khöh, ^epreeB 03t ug^agtiHbi anti Tapa$ muBecu une öamnartaH эgн. Ey coh эcepnepннgeн OHtHt «3muT, MeBTa He ceBnurop», «Äg^ti HcnaM Monna» khöh поэмanapbI öennugup. «BeTaH xaguMH»Hge (1908 HMHb 7) 6yngyrtbiMbi3 «Ko3tam xaH HemMecu» эcepн ge aiHH KtaöuntgeHgup. roKceK öegueTH caecuHge Munnufi эge6нaтмммз hhwh HOKt KtbiHMeTnHgup. Tony MeTHHHH Mucant этнп KeTupeMH3:

- Hmugyn HOKt HaMtiHt, nemMe, KentguM eKtnaö, xantiHt HHg®;e? ^^yMne WKtnafi, geK gepguHtu, KuMce gyHMa3 - Ktapa rug^e.

ÄKtap cywHt K03tam khöh, CefineHyn TaMHtinap upe. EuntMeM xantHt, öuntMeM KtantÖHHt, ÄrtnafictHt ceH 6aHa Kope. ToHtnroHt KttptKt, öamtiHt TeöeH, ^^aHtHt TenpeHe Kta^ecre. XaB^ KtantÖHHte xhh KentMecuH, Ceöne, öamtHt onca эcтe.

Ceöne, HeMme, xaH antct, HegeHgup, cefine, эneмннt? Ä$y эfine, rugefiuM 6eH, Kttpca roHtnwHt, 6y KentguruM.

- EeH aKtapaM xaH KyHWHgeH ^HHtne, Ktapgam, - gegu HeMme, XanbiM ^eHa, artnaöbiM xэп YHyganaH gocтa-эme.

^oKt gocraapgaH öeH TeK KtangbiM CyBga apTbKt öeHgeH geBpaH. KeneH agaM KeHep Kynun, KtangbiM xanKta onbin cefipaH.

3muT, ganga oTe öynböynb ^^aH rtapKt, BupaH xapeM hhh EaKtyn öyHta xhh TW3enbMeM, YHyganMa3 3eBKtnep KeHTH...

3BBenb 3aMaH HemuT cecnep nyByngapgbi öy эвпepge, ffluMgu anHtb3 KtymnyKtnap CyB HHenep öy KeMepge.

Hrne TaHtga TapcbiKta g^aH, YaHMa3 xhh rtapun xapeM, Onyp caöax, oKtyp эзaн ^^aMue rupep xэn aneM.

Eom... xhh öup epgeH cec HbiKtMa3, ÄrtnapaM, am TaMnap epe... Tanan XaKtKta - öeKnuropbiM ^^aHnaHap - gen gocraapbiHa...

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018 «Ветан хадими»нинъ биринджи номери 1906 сенеси майыс 1-де чыкъкъаныны юкъарыда къайд эткен эдик. Газетанынъ реквизитлеринде «мудир-и-месуль» оларакъ А. Решит Медиев, «сахип-имтияз» (хусусий саиби) сыфатында ерли зенгинлерден Сейдамет Челеби Мурат эфенди ве шерикасы (компаниясы) косьтериле. Газетанынъ адреси: «Къарасувбазар, Ильинская сокъагъы, агъа-къардаш Ачкиназилернинъ эви» оларакъ бериле.

Анъдыгъымыз киби, «Ветан хадими» З.О. Роган адында бир матбааджынынъ типографиясында басыла эди. Осман Акъчокъракълынынъ хаберине коре, шу матбаагъа къырымджа хуруфат (яни арап харфлери) «Ветан хадими»ни чыкъармакъ ичюн тедарик олунгъан сермаеге алынгъандыр 12.

Газета 4 саифели эди. Афтада 4 кере чыкъып, шиары оларакъ «Хубб-уль-ветан мин-эль-иман», яни «ветан севгиси имандан келир» ибареси алынгъандыр. Эм «Ветан хадими» сиясий, ильмий, эдебий, фенний, тиджарий ве икътисадий миллий газета киби косьтериле.

Биринджи номеринде кенди мухбир ве окъуйыджылары иле не тарзда чалышаджагъы бойле анълатыла: «Газетемизин меслегине мувафыкъ (уйгъун) хэр нев мухаррерат (язылар) къабул олунып дердж идилиюр, лякин идаре макъаляты (макъалелерни) тасхих итмеге (тюзетмеге) мухтардыр. Дердж идильмеен эвракъ (мектюплер) иаде идильмез (кери кондерильмез). Маркасыз мектюплер къабул олунмадыгъы киби, имзасыз мектюплер де дердж олунмаз»

13

Газетанынъ абуне фиятлары ойле келиштирильген ки, эр бир истекли, зорлукъ чекмеден языла билир эди. Меселя, газетанынъ сенелик абунеси 5 рубле 50 капик оларакъ косьтериле. Ама абунеджи бир кереден сененинъ сонъуна къадар языладжакъ олса, газетанынъ фияты 4 рублеге эндириле. Алты айлыгъы - 3 рубле, учь айлыгъы 1 рубле 75 капик, бир айлыгъы 0 - 75 капик ве перакенде (айры-айры) сатылышында бир нусхасы 5 капик эди.

Мухаррирлер газетанынъ сыфаты ве тыш корюнишине де айрыджа эмиет бердилер. Ильк девринде калитеси, кейфиети орта дереджели кягъыт узеринде керекли хуруфат иле бастырылса да, оларны чокъ хошнут этмеди. Даа яхшы

сыфатта басылмасына арекет эттилер. «Идареден» адлы бир парчада окъуйыджыларгъа берильген ваадларында бойле дениле: «Газетемиз хафтада дёрт кере мунтазаман (девамлы) нешир олунаджакътыр. Сымарыш иттигимиз хуруфат (матбаа харфлери) келинджее къадар, газетемизи шимдики хуруфатле чыкъармагъа меджбурыз. Бу къусурымызы мухтерем къариинлеримиз (окъуйыджыларымыз) афу идерлер. Къарибен (якъында), иншаллах, газетемизе гузель бир джисм веририз» 14.

Эбет, газетагъа абунеджи топламакъ ичюн оны эртарафлама келиштирмек меджбуриетинде къалгъан мухаррирлер, эллеринден кельген ишлерни япып турдылар. Газетанынъ тиражы кендисининъ узеринде махсус бельгиленмесе де, Гаспринскийнинъ «Ветан хадими» хусусындаки бир хаберинде 500 - 600 муштериси олгъаны анъыла 15. Базы башкъа менбаларда исе, «Ветан хадими»нинъ тиражы вакътынен 2.000-ге чыкъкъаны къайд этиле 16. Акъикъатен, газета эр вакъыт муштерисизлик ве, бунынъ нетиджеси оларакъ, маддий зорлукъларда булунгъандыр. Буны бир къач дефалар «Терджиман» газетасы да къайд эткен эди. «Ветан хадими»нинъ стунларында бу дурум ашагъыдаки сатырлардан корюнмектедир: «(Бизнен) мектюп иле мухабере (хаберлешме) идеджеклер еди капиклик марка кондерирлерсе, билятэхир

17

(дерхал) джевап вериледжектир» . Яни газетадан язылы джевап алмакъ ичюн конверт фиятыны редакциягъа ёлламакъ керек эди...

«Ветан хадими» акъикъатсевер, ветанпервер ве радикаль газета эди. Макъсаткярлы генчлер Р. Медиев ве А.С. Айвазовнынъ этрафындакилер ве янларында чалышкъанлар да тесадюфен ишке киргенлерден дегиль эдилер. Газета хадимлери ве якъын этрафында булунгъанларнынъ аман-аман эпси сонъундан 1-джи Къурултай ве даа сонъра Къырымтатар Мухтар Джумхуриети заманында энъ буюк сиясий роль ойнагъанлардан эдилер. Меселя, «Ветан

хадими»нде чалышкъан муреттиплерден бири сонъундан Къырым Иджра

18

Комитетининъ реиси олгъан Вели Ибраимов эди .

Макъсаткярлы ве фааль генчлер - дедик. Эбет, ойледир. Олар «Ветан хадими»нде кенди макъсатларыны ачыкъларкен, бойле парча яздылар: «Ветан-

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 H-MyKtaggecuMH3HH эcнpн ongyrtbiMbi3 cuax Öynyrnbi KyHtgeH HTHÖapeH, MeMneKeTHMH3 KanuTaHct3, groMeHcu3 Öup reMH khöh, эмвag®; Kta3a (Kta3a ganrtanapti) apactiHga HanKtaHtirop Be a^aKtu 3anaMaHgap 3anaM (y^yKtnapti Ktan-KtapaHntKt) onaH Öup HMaH HayMugu (yMHTcronuru) HHHHge gonambiropgti. reMH xэp cannaHgtKtHa, KeHgucuHH a ÖHHt napna ugeg^eK Öup Ktaaa axyT guap-u-agaMe (eKtcy3nMKtKta) KOHgepeg^eK Öup MyTxum ganrtaa Tecagro^ uguropgt. Ey caege reMugeKH ÖHHapenepuH KtbicM-bi-a3aMH (öyroK Öup KtticMti) geHtroe Tromun Öortyntirop, Öup KtbicMti ga: «ÄMaH! Eu3H Taxnuc ugeg^eK (KtypTapag®aKt), caxun-u-cenaMeTe (antirta cart-cenaMeT) HtiKtapag^aKt KHMce eKtMy?» - gue paxHegap onMym (3apaprta ortpartaH) reMugeH ^eptaT Be ^urtaH uguropgtnap. Teэccro$, ÖHHt Kepe тeэccro$ kh, 6y ag^ti ^eptagnapti, 6y ropeKnepu napnanaaH ^urtaHnapti umugeH onMagti. ^tohkh o 3aMaHnapga öoöne HHtuntTunepu umugeg^eK KtynaKt, öoöne ^eptagnap une мroтeэccнp onag^aKt (TecupneHeg^eK) Ktantnnep eKt ugu! Äctipnapg^a geBaM ugeH my xan-uocu^ umTHMant (Kegepnu anrta ortpartaHbiHti) Kopun ge ÖHHape HHcaHnaptH HMgagtHa KtomaH (HanKtaH) öynyHMagti. BeTaHtMt3ga anufi MaKtaMnapt umrtant ugeHnepgeH 6y xanti KopeHnep ongy uce ge, OHnap ga napMaKtnapt apactHgaH öaKttm эxэмнeт BupMegunep.

Xaira my эмвag^-мyтxнme, KtopKtyHHnt ganrtanap apactiHga ÖortynMaKtTa onaHnapa Kax-Kaxanap ugyn Kynurop, 3eBKtnaHtropnap.

^eBp-u-HHxuTaTMMM3 (amartti энмe geBpuMH3), HHKttpa3 Be MaxB (eKt) onMaKt BaKtTtMM3 geMeK onaH my axBan-u-aneMgeH g^apuxegap (apanti) onaHnaptH TegaBHH ugeg^eK Öup Ta6u6-H-xa3MKt (ycTa экнм), HMaH HayMugu (yMHTcu3nuK) HHHHge ÖortynMaKtTa onaH xэнeтнмнзн (KtaöuneMH3Hu) Taxnuc ugeg^eK (KtypTapag^aKt) Maxup Öup KanuTaH эcxaö-bI-кex$ (roKtyga onrtaHnap) khöh, xan-u-Ma3aneTTe (amarttnaHrtaH anga), rta^neT ynKtyctraga aTaH g^eMaaTMMM3t HKta3 ugeg^eK (yaHgbipag^aKt мroэccнp (Tecupnu) cecnu Öup MroHaguH (мyэззнн), 3yneMaTTa (KtapaHntKtTa) KtanaH MunneTHMH3H Hyp-u-Mapu^eTe (Öuntru HypyHa) ucan ugyn (KeTupun) gapeÖHge pe^ax (экн groHtaga paaTntrtt) Be caageTH MeBg^yn TapuKtnepu (KepeKnu ennapHt) KoctTepeg^eK

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 öup pexöep-H-xaKtHKtufi na3HM ugu kh, BeTaHbiMbi3 ceKHHecu (paaTnbirtbi), Kecö-H-a^ueT ugepeK (cenaMeraHruHH öynapaKt) uage-H-xaaT ^BenbKH amafibimbiHbi) uge öunbcuH!

KeHgucune H^THxap HTTHrHMH3, ^aKtaT xэнyз xaKtHKtaT Be MaxueTHHH (acnbiHbi) aHtnaaMagbirtbiMbi3 gefiH-H-MWÖefiHH (öopg^; ÖHnbgupreH) ucnaM TaÖHfiHHgeH xhh öup mefi эcнpгeмeeн (ag^LiMartaH) $efia3 (öepeKeT öepreH) KtygpeT xa3peTnepu öofine öywK öup naTH^H (ry3ennHKHu) ge эcнpreмegн. HnTuga KaBKa3 gartnapbi apacbiHgaH XacaH öeK 3apgaöu (MenuKoB) g^eHannapbiHbiHt «3khhhh» («CeaTenb») HaM ra3eTacbi 3yxyp htth.

3Tpa$-biopöaa (gepT Tapa^Kta) caHTbirbbi Maapu^ TyxyMnapbiHgaH, apaca HoKt KeHMegeH «Tepg^HMaH» MefigaHa Kenbgu. HurupMH gepT ceHe Ktagap öup MyggeT xэn: MeKTen! Maapu^! MeKTen! Maapu$! Huga htth. Ycyn-H-g^egHTHHHt HHTHmapaHa (TapKtanMacbiHa), g^eMHeT-H-xafipuenepHH gortMacbiHa öywK xa3MeT эfiпegн. KeHeH ceHege oHta pa^HKt (apKtagam) onMaKt y3bpe EaKyga «XaaT», «HpmaT» («^ortpy en»), Kta3aHga «Kta3aH Myxöupu» MefigaHa KenbMHm ugu. Ey ceHege Me^TyHbi ongyrtbiMbi3 xyppueT KyHemHHHHt meBKtu KopwHMecune neTepöyprga «Hyp», «Ynb^aT» («^ocrayKt»), OpeHÖyprga «BaKtbT», Kta3aHga «Ä3aT», «3nb-gHH Be эпb-эgen», «Hbmgbi3» Be gaxa neK HoKt ra3eraep, ^ypHannap, ^eHHHfi^geöufi g^epugenep (Hemupnep) 3yxyp htth Be кtapнöэн (aKtbHga) öup KtaH ra3eTe gaxa 3yxyp ugeg^eru MHnnufi g^;epHgenepHMH3 Hemup HTMeKTegup. BaKtTbme «3khhhh»HHHt cenTHru Maapu^ TyxyMnapaHgaH xэp epge, xaTTa HaMbi HmugunbMeMHm Ktacaöanapga öune öupep TyxyM TwmepeK, Tegpug^eH (aBam-aBam) HHcaHnapbi TeHBup HTMere (afigbiHnaTMarta) öamnaMbimTbip.

HmTe, öyryHb эg^gaт-м- a3HMMH3HH (yny HecnHMH3HHHt) HKHHg^H nafiTaxTnapa (MepKe3nepu) onaH KtapacyB khöh hcmh yHyTbmMbim, xaaTbi ceHMwm, xapaöe-3ap (BupaHe) xanbiHga öynyHaH öup mexupge ge «BeTaH xagHMH» gwHbaa Kenun KeHgucuHH MHnneTe TaKtgHM uguwp! «BeTaH xagHMH» MHnnufi ra3eTenepuMH3HH fiэк-gнrepннe (öupu öupuHe) peKtaöeT ugepg^ecuHe TeKcup (экcepн) HTTHru Be PycueHHHt энt 3uage HHKtu^an эfiпegнгн öup 3aMaHga Tyny

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 HTTuru (gortrtaHt) khöh, gortgyrtti ep ge «g^ucMH Bap hcmh eKt» KexHe (эcкн) Öup Ktacaöagtp.

EyHyHtHroH TaÖHHgup kh, ra3eTeMH3 untM Be Maapu^ öa3aptiHga Meg^nuc-H-untMue Be Maxa^un-u-cuacuege (cuacufi TonnaHTtinapga) Hap-HaöyKt öup MeBKtu (epHu) umrtant ugeMe3. OaKtaT MunneTHMH3ge yaHaH untM Be Maapu$ györtycti caecuHge «BeTaH xagHMH» ge KeHgucuHe g^eBnaH HTMere (roproMere) öup MefigaH öynyp yMHguHgeöro.

3aTeH «BeTaH xaguMH»HHHt gortMactiHgaH MaKtcaT - MunneTHMH3HH Hennepge, KOÖnepge, HH^THunuK, 3HpaaTHtintiKt, öartneg^unHK, aMenenuK (umHH onapaKt) Be caup une Taöum ugeH (KeHHHreH) cHHH^HHa xti3MeT HTMeK, эxвan Be MaumeTnepuHHHt (amaötimnaptiHtiHt) ucnaxuHe (axmtinamMactiHa), apanaptrnga Maapu^HH TaMHM (yMyMHH onMactrna) Be urnumaptiHa (TapKtanMactrna) anuKtagp эntxan (öyroK rtafipeTHeH öyryHt) HantimMaKtTtip. EuHaaH aneöx (öyHgaH gonaöti), BeTaHtMM3tH Kecö-yMpaHtrna (ceageTHHe) MycyntMaHnaptiH TepaKtKtuecuHe (unepneMecuHe) MeKaTHö-H-MHnnueMH3HH (Munnufi MeKTennepuMH3HHHt) Te3Hug (apirtiptinMactiHa) Be ucnaxuHe ^öunemMecHHe) MunneTHMH3HH xyKtyKttiHti Myga^aactrna (KtopnanaHMactrna)

ortpamag^aKtTtp.

Хэнeт-н-нcnaмнeмнз (ucnaM Ktypynti) MeaHtiHga (apactrnga) anufi nocTnapt umrtant ugeHnepgeH, yneMa (unuM caunnepu) Be aMupuMH3geH (unepu KentreHnepgeH) ctipacti KentguKHe öaxc uguneg^eKTup (cefineHeg®;eKTHp).

^3ag^arttMt3 axBan, KtapuuHe (oKtyötig^tinaprta) ap3 Hgeg«:erHMH3 ByKtyaT (BaKtuanap) He Ktagap anuM (эneмnн, Kegepnu) Be He gepeg^e xa3HH (rtaMnti) onca ga, ongyrtti khöh öeaH uguneg^eKTup. ^HrttiHti - нnnroмннaцнa, KttiaMti (öenaHti) - grorroH, xtiaHeTH - KepaMeT (nroT$, KepeM), Ktaprtafiti -öront-öront, BupaHeHH - rronucTaH gue Te^cup HTMeeg^erro (aHtnaTMafig^;aKtMM3). ^ortpyöti - gortpy, эгpнe - эгpн geMeK «BeTaH xaguMH»HHHt öopg^y onag^artti khöh, aneM-H-ucnaMHerre g^epeaH ugeH (aKttm KeHKeH) axBan Be BaKtanugu (BaKtuanapHti) 3aMaH Be MeKaHHtiHt MycaugecuHe Kope, ag^ti-ag^ti TeHKtHT HTMeK MecneruMH3 MyKtTe3aaTtiHgaHgtip

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 (TanannapbiHgaHgbip). MaMa^ux (öofinenHKne), «MHnneTe xbi3MeT» HaMM arrbiHga KepeK эfiн, KepeKce $eHa onaH xaBagucnepu (agucenepHu) artanaptiH xarupu, co^ynaptiH TaKtBanarta (ÄnnaxTaH KtopKtyca) ypbMeTHHe anaH-aHtnbim ap3 ugunbMeeg^eKTHp.

«BeTaH xagHMH»HHHt KtynnaHag^aKt thhh - yMyMHfi HHcaH-H^geÖHfigup. ^3bmag^:aKt mefinep ge MyMKWH MepTeöe nucaHM (thhh) xэp KecHH aHtnagbirtbi öup gepeg^ege, mHBe öo3ynMaMaKt mapTbme, cagenemTupMere rtafipeT ugeg^erro. fflyHy ga ap3 ugenHM kh, «BeTaH xagHMH» BeTaHbiMbi3biH TepaKtKtucHHe Hanbimag^artbi khöh, MHnneT Be MHnnueTHMH3HH ^augecuHe ry3enb MaKtanenep a3aH эpöaö-м-кtaпeмe ge caxu^enepu gauMa aHMKt öynyHag®;aKtTMp. ^anbimMaKt - ÖH3geH, xbi3MeT - MunnerreH, TeB^HKt (apgbiM) -ÄnnaxraH» 19.

«BeTaH xagHMH» o3b cuacufi Be HHTHMaufi umuHH KeHHmneTMeK MaKtcagaHeH KtbipbiMHbiHt öup capa KomenepuHge Myxöup HoKtTanaptiHbi TemKH^b этнn, onaprta ra3eTa carnaKt Be aöyHeg^H TonnaMaKt khöh Ba3H$enep ge öepreHgup. ÄHtnambmrtaHbiHa Kope, «BeTaH xagHMH»HHHt BeKHnnepu onapaKt ^nTaga - ,^a$ep 3$eHgu ÄgaMaHoB, EartHacapafiga - Änu 3$eHgu Tapnu, Ko3bneBege - Xa$y3 ffleMbH 3$eHgu, Ke^ege - KHTanHM nyprafino g^eHannapbi

TafiHH этнпbгeн эgнпep.

«BeTaH xagHMH»HHHt öupuHg^H HoMepuHH orpeHHpKeH, öup capa MepaKtna Be эмнeтпн napHanaprta ortpafiMbi3. ra3eTaHbiHt Myxappupnepu (öupHHg^H pyc HHKtunaöb geBpuHH öambiHgaH KeHupreHH anga) o3b $HKHp Be gyfirtynapbiHbi aHMKtTaH aHtnamarta Tbiptimanap. KeHMHmTe Hap 3ynyMbi HeTHg^ecHHge KtbiptiM He anrta KenbreHHHH Kocbrepun, BeTaHHMHt Mecyr, öaxTna Keneg^erHHe Hactm umnep anMaKt, öupuHg^uge Be coHtpa Hactm MecenenepHH He3MeK KepeKnuruHH «BeTaHe xbi3MeT» cepneBxanbi napHactiHga öy meKHnbge aHbiKtnafinap: «ra3eTeMH3e «BeTaH xagHMH» HaMbiHbi BepepeK, 6ofiHyMbi3a BeTaH xbi3MeTH khöh artbip Ba3H$e angbiKt. EyryHb Mafibic 1-geH HTHÖapeH öy Ba3H$eMH3HH ug^pacaHa Temeööroc Hguropto. 3rep ^^eHaö-m-Bag^un-ynb-Bwg^yT (Ännax) aHgbiHga umHMH3 MyBa^aKt Kenup uce,

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018 бойнумыза алдыгъымыз хызмете къалем быракъмаюп джехд (гъайрет) идеджегиз.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ветан хызмети буюктир ве эсадыр (хайырлыдыр). Русиенинъ шимдики халында хызметимиз не оладжагъыны текмилен сёйлемек иркен (эрте) олдугъындан, газетемизин хаятына да бельки хавфлыдыр. Лякин бу хусуста бир шей сёйлемейип ише башламакъ ляйыкъсыз олур зан идериз. Бойле олдукъта, дие билириз ки, бизим эввеля хызметимиз - Ильминский ве Победоносцев хилелери (айнеджиликлери) иле бедбахт (бахтсыз) олып къалан идаре-и-руханиемизи шери-шерифин (шериатын) косьтердиги тарикъле (ёлу иле) исляхтан (реформадан) сонъра бизим диний ишлеримизден хукюметин темиз-темизе эль чекмеси талабы!

Икинджи, факъыр ве фукъаре къалан къырымтатар къардашларымызын хал ве маишетлерини ислях ичюн тазе бир ёл арамакътыр.

Къырымда ики юз бинъ джан мусульман эхалиси хэсап олуныюр. Бу ики юз бинъ джан эхалининъ 25 - 30 бинъи шехэрлидир, дёрт я беш бинъи «дворян» ве «духовный»дыр. Къалан 160 бинъден зияде эхали джемиси койлю «поселян»дыр. Бу 160 бинъден зияде джан сабанджылыгъа багълы олдугъындан, йиеджеги, ичеджеги ве джеми маишети къара ердендир. Къырымда сабанджылыкъ иле мешгъуль гъайры миллет де чокътур. Лякин бу миллетлерин арасында мусульман сабанджысындан даха хор, мусульман сабанджысындан даха факъир бириси ёкътур. Бунунъ себеби - мусульман сабанджы эхалисинден ярыдан зиядесининъ топу бирер сажень топрагъы вардыр. О да эгер помещиклер разылыкъ косьтерир иселер, дар-уль-фенадан (дюньядан) дар-уль-бекая (ахиретке) хиджретте вериледжектир!

Бир вакъытта Къырым койлю мусульманлары къутлу (бахтлы) ве зенгин идилер. Ол вакъыт сабанджылар элинде кереги микъдарда топракъ да вар иди. Бу насыл олду да, бу ерли топракълы сабанджылар бир юз сене ичинде топракъсыз ве хор, факъир къалдылар? Бу суалин джевабыны ялынъыз Къырым Русиее таби олдугъы куньден бугунедек Русиеде девам иден къанунлар ве бу къанунлары иджра иден мемурлар ве мухакемеханелер (судлар) вере

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 ÖHnupnep... ^aKHH mypacbiHbi ga cefineMeK KepeK kh, my KtaHyHnapbiH HHepcHHge «EKarepHHa BenHKaa»HbiHt KtbiptiM эxaпнcннe gaup HbiKtapgbirtbi Be MeMypnap g^eÖHHgeH HbiKtMafibin KtanaH Öup «MaHH$ecT»H Bapgap kh, WKtapaga ag uguneH (aHtbmrtaH) xop Be ^aKtup KtanaH KtapgamnapbiMbi3biH xan Be MaumeTnepu ucnax TanaöbiHga, Me3Kwp «MaHH$ecT»HH my g^yMnecu une pexöepneHeg^erro: «HenpaBunbHo B3aToe HacToarn,eMy впageпbцy Bo3BpaTHTb!» MaHaca: xaKtcbi3 anbiHaH caxuÖHHe Kepu KtafiTapbmbin BepunbcuH!

Ey hkh xbi3MeT «BeTaH xagHMH» HaMbme KoTepgurHMH3 öafipartbiH hkh carapbigbip. EafipartbiMbi3biH yHWHg^H carbipbi MeKTen Be Megpece ucnaxbigbip. ^epTWHg^H Be öemHHg^H carbipnapbi - öyHnapbi ga cefinepu3.

roKtapaga geguruMH3 khöh, muMgu art3M aHMKt TymaKt öyryHb Tyny ugeH (gortrtaH) «BeTaH xagHMH»HHHt xaaTMHa öenbKH xaB^nbigbip Be naKHH ÖH3HM xaanufi öafipaKt KoTepun ra3eTe cTyHnapbi TongypgbirtbiMbi3 une ÖHTMe3. Bap KtyBBeT une Tanan ga na3HMgup. ^aKHH Pycue HH3aMnapbi Be xyKWMeTH mHMgHKH ^opMaga ugape ugep uce, Tanan une ge um ÖHTMe3. Ofine ongyKtTa, Öam xbi3MeT, Öam Tanan - Pycue xyKWMeTH ugapecu ucnaxbigbip. Eh3hm aHgbiMbi3 ga Hgape-H-Mempyre-H-aBaMHe (aBaM xanKtHbiHt кoнcтнтyцнoн ugapecu) Tanannapti

y3bpe Pycuege ugape-H-Mempyre THKunbMefiHHg^e, He Öup MHnneT Be He Öup

20

KtaBM Pycuege paxarabiKt Be uxTHapnbiKt (cepöecraHK) öynaMa3!» .

«BeTaH xagHMH» o3b BaKtTMHga Tacunb MecenecuHH ge KecKHH cypeTTe KoTepreH эgн. MeKTennepge oKtyB эcнacмнga MefigaHrta HMKtKtaH npoöneManapHM öyrroH HHg^enHKnepHHeH afigbiHnarbin, KtbiptiMgaKH MHnnufi TacunbHHHt cbi^ar gepeg®;ecHHH WKcenbTMere ortpamTM. O geBupge öynyHrtaH ag^g^Li arnap öyryHbge ge MHnnufi TacunHMroge KopwHHn TyprtaHbiHgaH, Ä.C. ÄfiBa3oBHMHt «MeKTennepuH ucnaxu Be HHTHMa-H-MyarnHMHH» agnbi napHacbiHbi Öup HÖpeT cbi^arbiHga TonycbiHeH öepeMH3:

«Ycyn-H-g^eguge Be MeKaTHÖHH (MeKTennepHHHt) ucnaxu ^HKp-H-MyKtaggecu unTHgaufi BaraHbiMbi3 onaH KtbiptiMgaH 3yxyp ugepeK, xapHK-ynb-age (ageTTeH Tam) geHHneg^eK Öup cypeTTe PycueHHHt xэp Tapa^biHa HHTHmap ugyn (gartbmbin) öyryHbKH KyHbge MycnwMaH öynyHaH mexupnepge neK HoKt ycyn-H-

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 g^eguge MeKTennepu MefigaHa KentMumTup. OaKtaT BeTaHtiMti3tiH öy HHMeTH une KeHguMH3 xana MroTeHauM (BapntiKtnti) onaMagtirttiMtoa He gepeg^e тeэccro$ HTceK, epu Bapgtip. MyxTepeM «Tepg^HMaromtiHt 25 ceHe Ktagap KtynaKtnaptMt3 HHHHge MeKTen Be Maapu$ xaKtKttrnga HTTuru Huganapti, OKtygtirtti xyröenepu, cefineguru Hacuxarnapti 3aMaHHtiHt öyxpaHtrna (KtaptmtKtntrttHa), MeKaHHtHt y3aKtntrttHa, KttmtH öapugaTtHa (cyByrttHa), a3tH xapapeTHHe эxэмнeт BepMuron, orroHe HeKuneH ucraxKaMnapti (KtyBBeTnepHu) Tap-Map ugepeK, gart Be Ktaanapti, Hent Be geptanapti amapaKt, oh öuHt BepcT Meca^enuK mexupnepge, Ktacaöanapga, KOönepge aKc Be Tecup uTTuru MyHTa3aM (Hu3aMnt) Be MyKeMMent gap-ynt-Tegpucnep (gepcxaHenep) MefigaHa Kentguru xanga, öh3hm KttiptiMga ycyn-u-g^egugeHHHt xэнyз (ana gaxa) na3HMH khöh HHTumap ugeMeguru Be «ycyn-u-g^eguge» HaMtiHgaKH MeKTennepuHge nafitirttine ucnax (pe^opMa) onyHaMagtirtti maaн-м-тeэccro$ (HOKt a3tKt) geruntMHgup?

KttiptiMga öuHte Ktapun (aKttrn) MeKaTuö-u-ucnaMue MeBg^yT HKeH, öyHnapgaH OHga öupu, öentKH fiurupMHge öupu aHg^aKt ycyn-u-g^egugee TaxBunt uguntMumTup (HeBpuntreHgup).

EyHnap MeaHtHga (apactiHga) antiHtti3 HaMti «ycyn-u-g^eguge» onaHnap ga a3 geruntgup. 3rep «ycyn-u-g^eguge» HaMti BepguruMH3 MeKaTuöu (MeKTennepHu) öup xэfieт-н-мroмefiнз (HMTHxaH KOMuccuacti) Te^Tum ugeg^eK onyp uce, BeTaHtMt3ga aHg^aKt oh MeKTen Ktantip. EyHnaptiH ga ycyn-u-Tegpucnepu, TepTun Be HH3aMnapti, gepc nporpaMManapti öup-öupuHe Myxanu^ (Tepc) o gepeg^ege 3tiTTtip kh, öupucuHge Tegpuc uguneH gepcuH, gurepuHge hcmh öune umuguntMurop. HKHHg®HcHHge KtynnaHtinaH ycyn-H-TegpucreH ynroHg^H MeKTeöuH xaöepu eKtTtip. Mecena, öup MeKTeöuH HKHHg^H chh^hhh HKMant ugeH (öuTupreH) öup maKupg, gurep öup MeKTeöe Kugepce, a gepTroHg^H cHHH^a Keneg^eK axyT öupuHg^u ctiHti^Ta Ktanag^aKtTtip. YnroHg^u ctiHti^a xhh KupeMe3. ^tohkh xэp MeKTen MycTaKtunt (03t öamtrna), xэp MeKTeöuH nporpaMMact, ycyn-H-Tegpucuecu ge öamKtagtip. Ey ceöenTeH «ycyn-u-g^eguge» HaMti BepguruMH3 MeKTennepge öem-OH ceHegeH öepnu xhh öup эcep-н-тepaкtкtн

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 (unepu Öup mefi) KocbrepMeMHmnepgup. MeKTennepHMH3HH xэp öupuHge Öupep ycyn nporpaMMa onMaMacbiHga He Ktagap 3apapa ongyrtbi MefigaHgagap. MyarnHM э$eнgнпepнмнзнн xэp Öupu: «MeHHM ycyn-H-TegpHcueM (gepc ycynbiM) ^augenHgup, MeHHM TaH3HM HTTHrHM (TH3reHHM) nporpaMMa gortpygbip!» -gaBactme fiэк-gнrepннннt (ÖHpu-ÖHpuHHHt) xacM-bi-g:aHbi (gymMaHbi) onyropnap.

3aTeH apaMM3ga Öy gaBa-H-maxcue öyHcy3 ga g:aHbiMbi3a KeHMHmTup. Ey MeKTen Be Tegpuc gaBaca ga HbiKtbiHg:a, apTMKt xa$H3-Ännax (Ännax caKtnacMH)! Xэp MyarnHM öup-öupuHH 3eMM ugep (afibinnap), fiTOK-gurepu xaKtKtMHga HTane-H-nucaHga (omeKnepge) öynyHbip, öupucuHHHt ManroMarbiHbi oTeKH HeKeMe3, öupucuHHHt KtycypbiHbi yHWHg:ucu wraMa3. Eupu gurepuHe cenaM BepMe3, gurepu ge ohm TaH (cerep) Be TeK^up (Ky^rop) ugep. CeHenep, afinap gaBa-H-maxcue une KeHep rugep.

Xэпe «MyannHM» yHBaH-g:enunH (öywK yHBaHbi) arrbiHgaKH эвпнa öog:eKnepu ge ugguaa (gaBarta) Kupep uce, apTMKt aMaH!!! EyHnap eHtu эвпag-Li-BeTaHHbiHt (BeTaH öananapbiHbiHt) KtaHbiHbi HHeH ^unwcKepnep (^unnoKcepanap, M3roM KtypTnapti), gaMapnaptiHbi HwpwTeH MHKpoönap, maBne-H-3eKanapMHM (3exHH, $HKHp KecKHHnurHHHHt HypnaptiHbi) ceHgwpeH xamepaT xaKtHKtaTTa ycyn-H-g:egHgeHHHt gymMaHbi HKeH, «MeKTennepHMH3 эпbgeн HMKtMacMH, MaamMMM3 KecunbMecuH» HHeT-H-^augecune (^afiga HueTH une) «ÖH3 MeKTennepu ycyn-H-g:egugee TaxBH^b HTgHK (HeBHpgHK)» - gue g:eMaarbiH Ko3WHe nepge HeKuropnap. Xanöy kh, xyKM-ro-TaxrbiHga HHtneeH MeKTenTe ycyn-H-g:egugeHHHt acpufi (3eMaHeBHfi) KtoKtyca Öune eKtTbip. Ycyn-H-g:egugeHHHt He ongyrtMHM ÖHnbMe3, oKtygbirtbi KHTaÖM aHtnaMa3, hkh camp gortpy a3bi a3MaKtTaH ga ag:H3gup. Ämb ceHe Ktagap Öup MyggeT эвпag-н-вeтaн «MeKTen» HaMM BepgurHMH3 «Ktynroöe» (эвннк) geBaM ugep, xhh Öup mefi ÖHnbMegHKnepu xanga, gya Be ceHa une MeKTenTeH Ktanbip, anbiHtbi3 Teg:BHTcu3 (KocbreprHHcro) onMaKt mapTbme anaH-aHtnbim «^cuH-fflepu^H» oKtyMaKt orpeHup. ffluMgu Öy khöh MyarnHMnepHH oKtyTTbirtbi Be oKtyTag:aKtnapbi Hog:yKtnapgaH He öeKnee ÖHnupH3?! Ey «MyarnHM» yHBaHbiHbi rtacn ugeH (3opHeH anrtaH) Ma3app

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 (3apapnti) MHKpoönap yHt-öem ceHe 3ap$tiHga 3aBannti maKupgaHHtiHt ^HTpeTnepuHgeKH ucTugaT Be 3eKanaptiHti ga öuep ömupup.

HmTe MeKTennepuMH3HH xanti, umTe MyannuM э$eнgнnepнмнзнн xt3MeTu! ManroMaT caxuöu onaH MyannuM э$eнgнnep нэк-gнгepннн (öupu öupuHu) HeKeMeMeK Mapa3tine KeHgu Byg^yTnaptiHti öurop, MHnneTH g^axunt ötipaKturop, эвnнa Kttia^eTH anTtrnga öoHHy Ttipam onaH 3apapnti «öog^eKnep» TaneöeHHHt Byg^ygtiHti Hroprogurop.

fflHMgu KtaöaxaT KHMgegup? MyannHMnepgeMH, g^eMaaT Be MHnneireMH? Äctin KtaöaxaT MeKaTHn (MeKTennep) Be MegapucuH (MegpecenepHHHt) эмyp (um) He3apeTHHH gepaxge ugeH (öeg^epreH) ugape-H-pyxaHuegup. MeKTen Be Megpecenepu, g^&MH Be TeKuenepu ucnax HTMeK, эмyp Be ugapecuHH K03eTMeK öupHHg^H Ba3H^ecu ugu. Äx, a3tiKtnap oncyH kh, ugape-H-pyxaHue aKcHHe aMent htth (anTti). KtaHagti anTtrna angtirtti MeKTen Be Megpecenep ötiKttingti. 3BKta$ (BaKty^nap) roMyngti, g^aMH Be TeKuenep ge artnaHtinag^aKt öup xana Kentgu. MagaM kh, ugape-H-pyxaHue Ba3H$ecHHH H^a HTMegu (anMagti) Be uTMurop, o xanga öu3 ge geHtu3ge py3rap öeKneeH antHtt3nt reMu Kuöu öeKneenHMMH? Xaötip, xaötip! EeKnee-öeKnee rtaöpti g«:aHtiMti3 aHgti! ÄpTtiKt KenHHtH3 эnt öupnurune MeKTennepHH ucnaxHHe öup Hape apaantiM! 3rep MeKTennepuH Ka^ecu ^nucu) öup nporpaMMa TaxTtiHa (anTtiHa) antiHMa3, ycyn-H-Tegpuc xэncннge öup onMa3ce, He MyannHMnep apactiHgaH agaBeT (gymMaHntiKt) Be He^aKt (aHtnamMa3ntiKt) KtanKtap, Be He ge MeKaTuöuMH3 TepaKtKtH ugep.

MeKTennepu ucnax Be HH3aMe neKeg^eK, xэncннн öup nporpaMMa TaxTtiHga (anTtrnga) öynyHgtipag^aKt antiHtti3 g®;eMHeT-H-HntMHe axyT öup xэнeт-н-MyMeHH3egup (HMTHxaH KOMHccuactigtip). TaTHnt 3aMaHnaptrnga MeKTen MyannHMnepu MyaöeH (TaöuH этнntгeн) öup epge ug^THMa HTMenu (TonnaHManti), MeKTennepu ucnaxuHe gaup Mroöaxace (gucKyccua) Be MroHa3apa (KtOHymManap) ugyn, KeHgu apanaptiHgaH Be MyannHMnepHH rtafiptictiHgaH a3anap HHTHxan ugepeK (caönan) öup g®;eMHeT-H-HntMHe TemKHnt энneмenн. Ey g^eMHeT-H-untMuegeH öup xэнeт-н-мroмeннзe HHTHxan ugepeK, gepc Ha3tipti, Mro^eirum

HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (14) 2018 (Te^THm этнg:н) Be caupe cafinafibin, xэp BonocrraKH MeKTennepu Öup agaMMH Ha3apeTHHe BepMenu. Hrnuxan Hguneg:eK (ceHHneg:eK) Mro^erram, Ha3bip э$eнgнпep MyraaKta MyannHMnepHH rtafipbicbiHgaH onManbigbip. Хэp MeKTeöe Öup Mygup, Öup MW^eTTHm cafinaMaKt MyMKWHgup. Xynaca - MeKTeÖHH Maggufi g:нxэтннн Mygupe, MaHeBHfi g:нxэтннн ge xэfieт-н-мwмefiнзee (hmthxoh KoMuccuacMHa) TeBgu ugu^bMenu (wKneHMenu). MeKTeÖHH nporpaMMaca, ycyn-H-Tegpuecu xэfieт-н-мwмefiнзe Tapa^biHgaH TaH3HM HgHnbMenHgup (TH3HnbMenHgup).

Ey öaöga a3bmag:aKt Maggenep neK HoKt uce ge, ÖH3 muMgunuK Öy Ktagap une HKTH^a ugep (KH^aeraeHup) Be MyarnHM э$eнgнпepнмнзнн Öy xycycTaKH pefinepuHH (^HKupnepuHu) öeKnepro. OrwMH3geKH a3ga, TaTH^b 3aMaHMHga, uwHb axbipnapbiHga KtapacyBga Öup ug:THMa-H-MyannHMHH (og:anap TonnaHTbicbiHbi) anMaKt yMHgHHgefiH3. Ey MaKtcar-xafiupe umTupaK ugeg:eK MyarnHMnep, mHMgugeH xaöep BepMenepu na3HMgup. «BeTaH xagHMH» ugapecuHe a3Manbi ÖHnbgupMenH. Ey MyarnHMnep ug:THMauHe MyarnHM onMaaHnap ga umTupaK uge Öunupnep. ^nTa MycnwMaHnapa apactiHga Öy ry3enb $HKHp HoKtTaH Öepnu cefineHce ge, Maa^ccro^ (a3MKt kh) MefigaHa KenbMegu. HHmarnax, Öy ug:THMaMM3a oHnap ga umTupaK ugepnep. Kg:THMa-H-MyaMHMHH öyTWH KtbiptiM HHWHgup. Хэp epgeH agaMnap KenbMenu. OaKtar xhh 3aH HTMeM kh, Öy эмyp-н-xafiнpgeн (xafibipnbi umTeH) KtaHaH agaM öynyHcbiH. fflypacbiHbi ga ap3 ugefiHM kh, WKtapagaH Öepu cepg uge KenbgurHMH3 (KtbicbiM-KtbicbiM aHtnaTKtaHMMM3) MaKtcaga MefigaHa KeTupMeK hhwh xhh Öup MymKwnaT HeKHnbMe3 yMHgHHgefiHM.

HurupMH Öem ceHe MyKtaggeM MHnneTHMH3HH He xanga ongyrtbi xэnннtнзe ManwMgup. ^nbiHtbi3 Öup «Tepg:HMaH» une Henep MefigaHa Kenbgu Be He ^HKupnep gortga! HurupMH ceHe MyKtaggeM Maapu^, ra3eTe, MeKTen Hegup, ucnaxar Hactm mefigup? - gueH KHMce eKt HKeH, öyryHb w3nepne Maapu^nepBepnep, Myxappupnep, эgнnпepнмнз Bapgap. Eem-oH ceHe эввeпb KtbiptiM agaMbi?, aptiMagaMbi? - He ongyrtbiHbi ÖH^bMeeHnep, ÖyryHb Ä^pHKa Be ÄMepuKagaH Öaxc (cyxöeT) uguwp. Mu^neTHMH3ge TepaKtKtH $HKpu yaHga. Ey

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018 фикри изхар итмели (мейдангъа чыкъармалы), тешеббюс идеджегимиз эмур-и-хайирде бир мушкюляте огърар исек, буюклеримиз хэр заман халь итмеге хазырдырлар. Иджтима (топланты) заманыны келеджек номерлеримизде тайин идериз 21....

Миллет Меджлиси (Государственная Дума). Учь кунь мукъаддем, 27-нджи апрельде, (1906) Миллет Меджлиси ачылып 140 миллион Русие эхалиси шимдие къадар Миллет Меджлиси огъруна къанлар тёкип джанлар фида идерек, арадыкълары мурадларына наиль олдулар! Апрель 27-де Петербургда иджтима иден (топлангъан) 400 миллет мураххаслары (делегатлары) вастасыле «идарени» хюкюметин элинден кенди эллерине алдылар.

27 апрельден итибарен эхалининъ хабери олмакъсызын бичмек-тикмек, миллетин эмри олмайиндже асмакъ-кесмек вакъытлары кечти. Бу себептен 27-нджи апрель хэпимиз ичюн бир евм-уль-месут (бахтлы кунь), бир буюк байрамдыр...

Лякин шурасыны да унутмаялым ки, миллети «эсир» дие таныян ве Русиейи зульмете (къаранлыкъкъа) севкъ итмеге чалышан хюкюмет-и-мюстебиде (истипдат укюмети) тарафдары да уйкъуда дегильдир.

Миллет Меджлисинден биз не беклиюрыз. Русие миллет-и-мухтелифтен муреккеп (чешит миллетлерден теркип олунгъан) бир буюк девлеттир. Бу миллетлерден хэр бирисининъ айры бир ярасы, айры бир аджысы вардыр ки, хэпси тезден оларакъ хасталыгъына бир дева, ярасына бир мельхэм (илядж) истиюр. Дева ве мельхэми вереджек де Миллет Меджлиси(дир).........

Нетидже оларакъ шуны къайд этмели ки, юкъарыда мисаль оларакъ кетирильген бир къач парчалардан корюнгени киби, «Ветан хадими» газетасы миллий медениет ве тарихимизнинъ буюк бир маневий ядиркярлыгъыдыр. Онынъ ве онъа бенъзер дигер эски матбуатымызнынъ саифелерини «джанландырмакъ» эмиетли ве шерефли хызметтир.

Список источников:

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (14) 2018

1. Айвазов А.С. «Къырым генчлигининъ ильки газетеси. «Ветан хадими»нинъ 20-сенелиги мунасебетиле» // Илери.- 1926.- № 1.- С. 49 - 53.

2. Къырымлы Х. Къырымтатарларында миллий кимлик ве миллий харекетлер: 1905 - 1916. Анкара: Тюрк тарих къуруму басымэви.- 1996.- 296 с.- С. 97.

3. Озенбашлы А. Кечен девримизе тенкъидли бир бакъыш теджрибеси // Окъув ишлери.- 1925.- № 2.- С. 20 - 21.

4. Айвазов А.С. Къырает китабы. Акъмесджит.- 1928.- 32 с.- С. 29.

5. Алтанълы А. Усеин Шамиль Тохтаргъазы ве Чергеев // Большевик ёлу.- 1935.- № 4.- С. 16.

6. Гаспринский И. Енъи газета // Терджиман.- 1906.- № 47.- майыс 5.

7. Гаспринский И. «???» (Бу парча бойле серлевха алтында басылгъандыр - И.К.) // Терджиман.- 1906.- № 55.- майыс 24.

8. Гаспринский И. Къырым хаберлери // Терджиман.- 1906.- № 117.-октябрь 16.

9. Гаспринский И. «Ветан хадими» // Терджиман.- 1906.- № 126.-ноябрь 6.

10. Гаспринский И. Къырым хаберлери // Терджиман.- 1906.- декабрь

4.

11. Гаспринский И. Къырым хаберлери // Терджиман 1907.- № 36.-апрель 13.

12. Акъчокъракълы О. Къырымда татар матбааджылыгъы // Илери.-1927.- № 4.- С. 22 - 23.

13. «Ветан хадими»- 1906.- Майыс 1.- № 1.

14. Хэйет тахририе. Меслек ве мурадымыз // Ветан хадими.- 1906.-Майыс 1.- № 1.

15. Гаспринский И. «Ветан хадими» // Терджиман.- 1906.- Ноябрь 6.-№ 126.

16. Къырымлы Х. Къырымтатарларында миллий кимлик ве миллий харекетлер: 1905 - 1916. Анкара: Тюрк тарих къуруму басымэви.- 1996.- 296 с.- С. 99.

17. Ветане хызмет // Ветан хадими.- 1906.- Майыс 1.- № 1.

18. Алядин Ш. Бизим ифтихарымыз // Йылдыз.- 1987.- № 5.- С. 46.

19. Хэйет тахририе. Меслек ве мурадымыз // Ветан хадими.- 1906.-Майыс 1.- № 1.

20. Ветане хызмет // Ветан хадими.- 1906.- Майыс 1.- № 1.

21. Айвазов А.С. Мектеплерин исляхи ве иджтима-и-муаллимин // Ветан хадими.- 1906.- майыс 1.- № 1.- С. 2 - 3.

Дата публикации: 11.02.2018

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.