CC BY
34
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 УДК 82.512.145.«19»: (17+111.852)
Юнусов Шевкет Эльвисович, кандидат филологических наук доцент кафедры крымскотатарской филологии факультета крымскотатарской и восточной филологии Таврической академии ФГАОУ ВО «КФУ им. В.И. Вернадского», г. Симферополь, Республика Крым, РФ E-mail: [email protected]
СООТНОШЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКИХ ФАКТОВ И ХУДОЖЕСТВЕННОГО ВОПЛОЩЕНИЯ В ПОВЕСТИ ШАМИЛЯ АЛЯДИНА «РОДНИКИ» Аннотация: В работе анализируются содержательно-формальные и концептуальные особенности исторической повести видного крымскотатарского писателя. Рассматриваются проблемы сюжетно-фабульной сцепки, принципов повествования, жанровой доминанты эссе. Ключевые слова: авторская позиция, проблематика, учитель, домысел.
Yunusov Shevket Elvisovich, Candidate of Philology, Associate Professor of the Crimean Tatar Philology Department of the Faculty of Crimean Tatar and Oriental Philology of the Taurida Academy of the Federal State Optical University of Russia "KFU im. IN AND. Vernadsky ", Simferopol, the Republic of Crimea, the Russian Federation
E-mail: [email protected] SDC 82.512.145.«19»: (17+111.852)
THE RATIO OF HISTORICAL FACTS AND ARTISTIC EXPRESSION IN
THE STORY OF SHAMIL ALADIN RODNIKI This paper analyzes the content and formal and conceptual characteristics of the historical novel, the prominent Crimean Tatar writer. Discusses the problems of the plot-fable coupling, the principles of narration, the dominant genre of the essay. Key words: author's position, perspective, a teacher, a suggestion. Меселенинъ муимлиги ве шимдигедже япылгъан ишлер. Миллий эдебиятшынаслыгъымыз Шамиль Алядиннинъ (1912-1996) эдебий-бедиий ISSN: 2499-9911 1
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 мирасыны огренип, онынъ эдебий эснастаки ерини бельгилемек меселесине сонъки девирде баягъы дикъкъат айырмакъта: эсерлерининъ топламлары, хатырлавлар джыйынтыгъы [1], бир сыра макъалелер дюнья юзю корьди.
Макъаленинъ макъсады. Ишбу ишимизде биз кене онынъ тарихий несиримиз саасындаки иссесине дикъкъат этип, «Чорачыкълар» повестинде эссе унсурлары мевджутлыгъыны, бедиий уйдурув ве проблематика меселелерини козьден кечирмекни макъсат эдинеджемиз.
Шамиля Алядиннинъ «Чорачыкълар» (1983) повести тарихий девир аляметлери, тасвирленген образлар, котерильген меселелер джеэтинден «Теселли» (1957) ве «Иблиснинъ зияфетине давет» (1979) эсерлеринен мантыкъча багълы олып, тарихий эсерлер даиресини тешкиль эте. Яни сексенинджи сенелерге келип бу муэллиф тарихий несир яратув саасында муайен бир теджрибеге саип ола ки, бу теджрибе онъа бедиий «экспериментлер» кечирмеге акъ бере: икяе ичиндеки икяе композициясынджа къурулгъан «Чорачыкълар» повести тарихий эссе тюрюне мейилли ки, мында несирджи тарихий вакъиларны сербестче къуллана. Белли олгъаны киби, языджынынъ ильк оджасынынъ силинмез образына итъаф этильген ишбу повестте ХХ асырнынъ сонъунда юзь берген бир тесаддуф шу асырнынъ башларына хатыраджа къайтып, эсернинъ серлевасына чыкъарылгъан сёзнинъ манасыны айдынлатмагъа хызмет эте.
Эсернинъ темелине языджы баш къараманынынъ биографиясындаки Махульдюр деврини арды-сыра тарифлев принципини къоя. Жанры повесть дие бельгиленген бу эсерде баш къараман артында кой мисалинде косьтерильген бутюн халкънынъ маджералы вакъыттаки яшайышы козьге чарпа. Бойле экен, биографик повесть къаиделери сынъырларына сыгъмагъан «Чорачыкълар» эсеринде муэллиф башка тарихий вакъиалар ве тарихий сымаларны косьтермек зорунда къала. Меселя, мында Яя Байрашевский, Къырымда ачлыкъ муити, койнинъ тарихы, шу джумледен бу койде юзь берген бир адисе акъкъындаки «Топузлы шалым» тюркюси киби алларны къайд этмек мумкюндир. Анъылгъан эсернинъ башында уйкен ве яш несильнинъ векиллери
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 олгъан муэллиф, онынъ оджасы Абдурешид Селяметов - бир тарафта, ве сонъкисини кетирген айдавджы - оджанынъ торуны - экинджи тарафта, араларында бир дюньябакъыш фаркъынынъ мевджутлыгъы сечиле: эсли башлыларгъа кечмишке урьмет не къадар самимий,табиий ве азиз олса, бу яшнынъ о узакъ кечмиштен алып береджеги ёкъ, чюнки о, бам-башкъа девир ве менфаатнынъ ичинде булунмакъта. Амма тамам бу фактор эсернинъ гъаевий къыйметини арттыра: арадан алтмыш йыл кечкен сонъ кене корюшкен муаллим ве онынъ талебесининъ корип-кечиргенлеринден «мермер уфанаджакъ», «демир тотланаджакъ» [2, с. 410]. Албуки, эппейи йыл корюшмеген оджа ве талебе арасындаки субет шеклинде тизильген конструкцияда артыкъ озю де яшынынъ «лезетини» тамакъта олгъан шу сабыкъ талебе кене биринджи оджасына итирамыны ифаде этмекни бордж таный. Абдурешит-оджанынъ тыш къыяфети, субет тарзы, узакъ кечмишке мунасебети онынъ шу тарихий вакъытнынъ махсулы олгъанына ишареттир. Онынъ йигирминджи сенелернинъ башында Махульдюр коюнде оджалыкъ этип башлагъан деврине аит вакъиалар повестте тетаматынен тарифлене. Шу адиселерни окъуйыджысына изаатламакъта олгъан муэллиф исе о вакъытлары секиз-он яшындаки талебедир. Мында Яя Наджип Байбуртлы, Яя Байрашевский ве онынъ омюр аркъадашы Сафие-оджапче, Усеин Шамиль Токътаргъазы киби муневерлернинъ халкънынъ тасиль алмасындаки ролю косьтериле. Олар сырасында Абдурешид-оджа даа тасилини инсан акълы битирмеген, бойле экен балаларны окъутув теджрибесине малик олмагъан 19 яшындаки генч оджа. Шунынъ ичюн олса керек, шимди Дормендеки субетлери вакътында Шамиль Алядин сабыкъ оджасына онынъ дерслер кечирген вакъытларында озю акъкъында бир шей айтып бермейип, тек окъувнен огърашкъанларыны тийдирип ала. Иште, бу момент кечмишни тетаматлыджа айдынлатмагъа маначыкъ ола.
Затен повестьнинъ гъаевий-бедиий озегини онынъ сонъки эки саифеси тешкиль эте - мында ихтияр мусафирнинъ тарифинден эсернинъ не ичюн «Чорачыкълар» деп адландырылмасынынъ асыл манасы ачыла. Окъуйыджы
HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 3 (8) 2017 uce oHga Äögypemug og^a khöh öyroK öup ÖH.bru Be Tepöue HoKbparbbiHbiHb fflaMH.b ÄnagHH khöh «Ko3bHHK.epH» (aHH HoKbpaHbiKb.apbi) acbi. o.rbaHbiHbi aHb.afi. HKaecuHH ÖHTupupKeH, a3big^biHbfflb öupuHg^H og^acbi: «MycaageHbH3.e» öup MybTeöep ep aKbKbbrnga gaa экн ce3 H.aBe этмeк HcreÖHM. MeHHM unroH o ep neK KbbiÖMeT.H. KofiHHHb g^HBapbrnga... Kbaa acTbrngaH ^BamHMKbTaH KbafiHan, gaBymbi a3anbiKb эmнтнпнп, ca.KbbfflgaH-ca.KbbiH cyB HbiKbMaKbTa. ^opaHbiKb.ap gefi.ep OHba. ^hh ^oKtpanbiKtrapL ^opaHMKb^aprta ÖH.eK.epHHge ryrroM.epu eHbH Hecu..ep эп Ke.e.ep-KeTe.ep. ^opaHMKb^ap - KofiHHHb roperu Be BHg^gaHbi...» [2, c. 487-488]. Мyэ.mн$нннb o3ro ge öofi.e Memyp «noKbpaKb.apgaH» öupu aKbKbbrnga Ca^Tep HaraeBHeH cyöeTHHge (1987 c.) öyroK HTHpaMHeH öofi.e xaTbip.afi: «.Hm Earbnacapafi MeKTeÖHHHHb o3roHge a.TMbim ynb hm. эвe.b. KbbipbiMTaTap 3Ha.bi.apbi unroH TH.b Be эgeöнaт gepc.epu öepreH y.y Hag^un Eafiöyprabiga, OHMHb $aa.b rtafipeTHHge эgн. EafiöypT.biHbiHb э.ннge OKbyrtaH.ap coHbyHga Trop.ro Mec.eK caun.epu o.gbi.ap, aMa TH.bHH, эgeöнaтнbI yHyTMagbmap. ,3,eMeK kh, a3big^bmbirbbiM Mya..HM Hag^unHHHb эgнecнgнp... Ä.öy kh, EafiöypT.bi cage TH.b Be эgeöнaт og^acbi geru.b ge, o, KbMpMMTaTap xa.KbM unroH TaM öup Tapux, öup MegeHueT noKbparbb, TepaKbuaT groHbacbi эgн» [3, c. 64]. HmTe, umöy noBecTbHHHb кoнцeпцнacм ga mygbip.
03roHHHb KenMHmHHH öam KbapaMaHHbiHb 03ro Tapu^.ereHH unroH Mbrnga aKbHKbufi.HK Trocro öap. ÄMMa Tapuxufi эcepge THnHK.emTHproB ycy.biHbi Kby..aHMarta aKbKbbi ortaH мyэ..н^ öeguufi yfigypMaHbi Kboma. fflyHbiHb unroH o.ca KepeK, a3big^bi KeHgu KbopaHTacb, aHH arbanapbi, aHacbi, KofigeKH Ton.amyB khöh a..apHbi «g^e.bn этмeк» HMKaHbiHgaH $afiga.aHa.Eofi.e aHamyB öam KbapaMaHrba ga.ro HaKbH.bg^ure ge o3b.epHHHHb pyxufi a..apbiHbi TaBCH.aT.bg^a H^age этмere apgbiM этe. Ey эcepge мyэ..н$нннb oöpa3bi KenMHmHH Be öyryHHH öup.emTHpug^H öup BacTa MHca.Hgup. HaKbH.bg^u KbapaMaH (aHH мyэ..н^нннb o3ro) oKbyfibig^birba эcepнннb öe.bKH 3op aHb.amb.ag^aKb ep.epHHH Kbo.afig^a aHb.aMarba, KepeK o.rbaHga uce my MoMeHT.epHH этpa^.мg^a anMarba apgbiM этe. Eofi.eg^e, Mece.a, Tacu.H gaa
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 къувамына етмеген Абдерешид оджанынъ Махульдюр коюне кельмесине не себеп олгъаныны, Саабэ апте яш оджагъа бир арада не ичюн сувукъ мунасебет къургъаныны, Яя Байрашевскийнинъ омюр аркъадашы Сафие оджапче дуйгъу-фикирлерини не ичюн мукъайтлыкънен бильдиргени анълашыла.
Иште, сюжети яваш-яваш илерилеген «Чорачыкълар» повести окъуйыджынынъ анъына «усул-усул» синъе, башкъаджа этип ифаделегенде, мындаки адисе-вакъиаларда сюжет ве фабула мутенасиплиги сакъланып къала, базыда исе мантыкъ, мундеридже ве бедиий шекиль ёлакъларыны тюзгюн этмек, бири-бирине келиштирмек огърунда муэллиф сюжет ёлагъынынъ кимерси эпизодларында чокъча толталмакъны ляйыкъ коре. Бу алларны накъильджи миллий озек (кой, авам халкъ, агъыр эмек) ве янъы сиясетнинъ (шиддетли ачлыкъ муии, Яя Байрашевскийни алмагъа кельген адамлар) къарышмасындан асыл олгъан кетишат муитинде ача. Автобиографик земинли бу повесть тарихий фактлар, фикир юрсетювлер саесинде тарихий кечмишнинъ бир весикъасына чевриле...
Шамиль Алядиннинъ иджадий мирасында «Чорачыкълар» повести бир девирни къапатып, экинджисине адым атылгъан бир баскъычтыр ки, шимди о, «озюни тутмагъа», гъадабыны бастырмагъа, бир чокъ шейлерни атлап кечмеге меджбур. Тюневинки къоджаман девлетке лянетини о, сонъра, «Я - ваш царь и бог», «Орус Къырымда», «Кремль къурбанлары», «Махульдюрге бардым, агълап къайттым» киби публицистик эсерлеринде ягъдыраджакъ.Затен повестьнинъ муэллифи большевиклернинъ базы бир къылыкъларыны шанына сыгъдырмагъаны «Чорачыкъларда» да дуюла - бу ал, меселя, «сход»гъа кельген халкънынъ музакересинде корюне: мал-мулькни чекип алмакъны озюне «зенаат эткен» девлетнинъ сиясетини халкъ къабул эталмай... Даа бир еринде накъильджи Исмаиль эфендининъ (мектеп мудири, кой имамы) тюшюнджелери вастасынен бойле фикир юрсете: «...Шимдики... шура акимиети бизге не эйилик япаджакъ? ...Диний аньанелеримизни, шериат тертибимизни, ибадетимизни... бутюн рухий варлыгъымызны ким къорчалайджакъ? Джемиет динсиз яшайджакъмы? Яшая биледжекми аджеба?... Дин къанаат иле хызмет
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 эте. Енъи укюмет!?.. Мен оны, шура укюметини, бельки Хайбулланынъ Якъубындан да зияде бекледим, о себептен бу енъи къурумгъа садыкъ оладжагъым. Лякин динсиз аят... оны тасавур этип оламам!.. [2, с. 444-445].
Нетидже. Анъылгъан языджы омюрининъ сонъки 15-20 йылы девамында буюк тарихий эсер яратмакъ араретли гъаесинен яшагъан ки, «Тугъай-бей» адыны алгъан бу роман битирильмей къала. Анъылгъан эсерлер исе бу эсерге кечмек ичюн яхшы теджрибе ве темель олгъандыр. (Бу ерчигинде шуны да къайд этмейип кечалмайджамыз ки, Яя Байрашевскийнен субетлешмекте олгъан генч Абдурешид оджа Селяметовнынъ 1648 сенеси Къырым ханы III Ислям Герайнынъ Украинагъа косьтерген арбий ярдымындан хабердар олгъанына къувана. Шимди муэллифнинъ асыл макъсады яш оджанынъ бильгенини ургъуламакъ дегиль де, шанлы тарихымызда бойле аллар олып, языджынынъ олардан окъуйыджысынынъ да хабери олмасына менфаатлы экенине бир ишареттир, деп тюшюнемиз. Булар илериде амельге кечеджек иджадий план киби олып чыкъты затен). Бу эсерлернинъ бир комплекс оларакъ огренильмеси Шамиль Алядиннинъ тарихий несир саасындаки енъишлеримизге къошкъан иссесини толуджа бельгилемеге имкян берир. Фикиримиздже, бу такъым тарихий меселелерни совет девринде бойле теренлиги ве къаврамынен несир саасында гъалиба ялынъыз Шамиль Алядин тасвирлемеге икътидарлы эди. Иште, тамам бу меселенинъ айдынлатылмасы бельки бизим де тарихий эсерлер джеэтинден башкъа халкълар эдебиятынен (халкъымызнынъ къадеринде юзь берген маджералы алларны эсапкъа аларакъ, эбет) ярышлашмагъа ляйыкъ олгъан эсерлеримиз мевджут олгъаныны косьтерир.
Список литературы
1. Шамиль Алядин замандашларынынъ хатырлавларында. Эдипнинъ рухий дюньясы. - Симферополь: Крымучпедгиз, 2013. - 296 с.
2. Алядин Ш. Чорачыкълар. Сайлама эсерлер / Ш. Алядин. - Ташкент, 1987. - 560 с.
3. Алядин Ш. Ер делиджилер / Ш. Алядин. - Ташкент, 1991. - 224 с.
