CC BY
11Babaeva Farzona Bahruloevna
The article contains justified definition of 'legal awareness through media', and defines and analyses ethical and legal principles for journalist community in interaction with the people.
Key words: Media; citizen; journalist; law; deontology; medical ethics; system of oughtness; ethical standards; legal codes; regulation; legal document; following certain rules.
Сведения об авторе: Бабаева Фарзона Бахрулаевна - аспирант кафедры Истории и теории журналистики и электронных СМИ Российско-Таджикский (Славянский) университет, тел.: (+992) 918 61 87 07 (м.), e-mail: [email protected]
Information about the author: Babaeva Farzona Bahruloevna - postgraduate of Chair of History and Theory of Journalism and Electronic Mass-Media, Russian-Tajik (Slavonic) University, phone: (+992) 918 61 87 07 (м.), e-mail: [email protected]
КОРБАНДИИ КАЛИМАХ,ОИ МУРАККАБ ДАР АШЪОРИ САЙИДОИ НАСАФЙ
Тиллохоцаева М., Пулодова Ш.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Заминаи асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора буда, калимасозии исмхои мураккаб масъалаи муносибати исмхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорад. Дар забони адабии точик калимасозии исмхои мураккаб хеле сермахсул буда, имконияти муъчаз ва рехта ифода кардани фикр пайдо мешавад. Вожахои мураккаб дар осори шоирони сабки хиндй фаровон ба кор рафта, яке аз хусусиятхои ин сабки адабй ба шумор меояд.
Оид ба пайдоиш ва ривочи сабки хиндй дар каламрави адабиёти форсии Фароруд мухаккики шинохта Нуров Н. андешаронй намуда, Сайидоро аз намояндагони ин хавзаи адабй, ки мухимтарин хусусиятхои сабки мазкурро дар ашъораш чой дода ва бад-ин васила ба офаридани бехтарин шигардхои шеърй даст ёфтааст, махсуб медонад.
Вокеан хам, Сайидои Насафй аз симохои барчастаи адабиёти классикии форсу точик буда, бо осори гаронмояи худ бахри гановати забони точикй накши мухим гузоштааст. Дар адабиётшиносии точик омузиши хаёту фаъолияти Сайидо аз чониби чанд мухаккикон сурат гирифта бошад хам, вале ба чихати забонии осори шоир камтар таваччух зохир гардидааст. Бино ба таъкиди Мирзоев А., дар эчодиёти Сайидо нисбат ба дигар шоирони хамзамонаш, ки аз пайравони сабки хиндй буданд, калимахои мурккаби бисёрчузъа зиёдтар ба мушохида мерасад.
Аз тахлили газалиёти шоир маълум мегардад, ки бо рохи тобеъ сохтани калимахои мураккаб барои ифодаи маънихои тоза ва афкори рангину шоирона имкон фарохам овардаанд. Махсусан, калимахои мураккаби бо рохи тобеъ сохташуда хунару махорати шоирро дар истифодаи чузъхои гайримаъмул ва роххои васлшавии нодири вожахоро бозгу мекунанд. Аз чихати таркиби морфологй ин гуна калимахоро метавон чунин дастабандй кард:
Исму исм. Бо ин колиб исмхои ифодакунандаи шахс, ашё ва исмхои маънй сохта мешавад:
Фитнаро, эй наргис, аз бодомчашмон ёд гир, Ин сабак таълим аз устод мебояд гирифт (12,150).
Баъзан яке аз чузъхо исми шахсро дар бар гирифтааст: Асирам карда чодуе, чахон з-у кофиристоне, Харобам карда золиммашрабе, сухбатгурезоне (12, 612).
Гохе яке аз чузъхои калимаи мураккаб аз исми хос таркиб ёфтааст: Чу буи пирахан шухе, чу Юсуф исматоине, Зулайхохашмате, зарринкабо, симингиребоне (12, 463).
Аз байти мазкyp чузъи сифатии вожаи мypаккаби «симингиpебон» аз сифати нисбй ибоpат аст.
К^си xypшед ба Исонафасон аpзонй,
Зеpи гаpдyн чу маxи нав лаби нон моpо бас (12, 301).
исму сифат:
По зи xад беpyн нщодан катъи пайванди худ аст, Дасткyтаx мекунад ноxyндаpозй токpо (12, 29). Хдо кас ба хонаи аxли каpам pафт дастхушк, Баp остони хонаи худ чо надодаанд (8, 200).
2. Роxи дигаpи созмонёбии калимаxои мypаккаб аз исму сифати феълй сypат мегиpад:
Дастбаста зоxидpо чониби калисо бypд
Хат зи pyx бypyн оваpд, аклу xyш аз мо бypд (12, 630).
Остини муддао чуёи дасти бехудист,
Пои хоболуда xоxад гашт домангиpи y (12, 444).
Даp мисоли поён калимаи мypаккаб баpъакс чузъи аввал аз сифати феълй ва чузъи дувум аз исм таpкиб ёфта, сифати шаxсpо ифода каpдааст: Асбоби айш баxpи ту омода каpдаам, Чун гул кyшодаpyвy табассум ба лаб биё! (12,15).
3. Сифату исм. Ин таpзи калимасозии исмxои мypаккаби тобеъ, ки чузъи асосй исм ва чузъи тобеъ сифат мебошад, сеpмаxсyл ва сеpистеъмол буда, исмxои мypаккабе, ки бо ин pоx сохта шудаанд, шахс, ашёxои мушаххас, xодисаxои олами xастй ва мафxyмxои гyногyнpо бо аломату нишонаxои он ифода менамоянд: тозадимог «СоFаpи бода ба каф, тозадимоF омадай» (12,473).
Хотиpи pавшандилон аз шиша нозyктаp бувад, Куи кулфат мешавад андак Fyбоp оинаpо (12,82). Рузи шанбе xаст pyзи маpги тифли бадмизоч В-аpна xаp дам иду xаp соат шаби одина аст (12,120).
4. Заpф ва исм:
Шамъ бо оташ мадоpо то киёмат мекунад, Сyxбати деpошноён истикомат мекунад (12,183). Умpест, дил зи сина ба пои пypобила Даp чустучуи xоpи маFелон баpомада (12,467).
5. Исму феъл. Ин гypyxи исмxои мypаккаб ба ибоpаxои феълй xамнисбат мебошад. Даp ин гypyxи калимаxо муносибати амал ба ашё мyшоxида мешавад. Ин таpзи калимасозй хеле кадимй буда, даp забони адабии xозиpаи точик низ сеpмаxсyл ба шyмоp меpавад. Таpкиби моpфологии ин гypyxи исмxо бештаp аз исму асоси замони X0зиpаи феъл фаpо xам ёфта, вале исмxои ифодакунандаи шахс гypyxи асосиpо ташкил медиxад. Он ба ихтисос, касбу коp ва машFyлияти шахс далолат менамояд:
ХyдочУpо саxаpxезй шавад афзyнтаp аз пиpй,
Даp айёми хазон гулдаста мебандад баxоp ин чо (12,63).
Бо ин колиб исмxои Fайpишаxс фаpоxам омада, муносибати чузъи асосй ба чузъи тобеъ xамчyн муносибати амал ба ашё вокеъ мешавад:
Эй хуш он pyзе, ки баpдоpанд гаpдyнpо зи саp, То шавад pавшан чй бошад зеpи ин саpпyшxо (12,87).
X,yнаpмандии шоиp аз коpбандии теъдоди фаpовони ин кабил калимаxо, ки даp чоp банди як мухаммас 31 калимаи мypаккаб ба rap pафтааст, pавшан ба зyxyp меpасад. Ба монанди, золиммашpаб, сyxбатгypезон, сайёдxyш, баpкчавлон, оxyнигоx, ошночашм, фаpангизода, гyлкандтаpкиб, шакаpомез, камандафган, паpизод, кавибозу, балоангез, сумано Fyш, pyxсоp, чамангyлбаpгаъзо, баxоpангез, даштпаймо, биёбонгаpд, адоватчуй, пypчин, ^prap, Fазаболyда, сияxчашме, гуландоме, ошикxаpидоpе, саpопо, тамошодуст, тачаллобахш, дилбypда, оинакиpдоp: Fизоли даштпаймое, биёбонгаpд наxчиpе, Адоватчуй беpаxме, зи саp то пой тазвиpе,
Хабин аз хашм пypчине, камон аз кина пypтиpе,
<^азаболуда абpyе, ба хун таp каpда шамшеpе,
Кучо аз дасти ин кофаp амон ёбад мусалмоне!»... (12,612).
Даp як Fазал ибоpат аз 10 байт 34 калимаи мypаккаби тобеъ баpои ифодаи сифати маxбyба хизмат каpдааст: баxоpафшон, чаманпаpвоз, pаъночилва, пиpоxангyлистон, паpвонамаxтоб, биxиштоин, мypассаътаpкаше, чобyксавоpе, кодиpандозе, кавибозу, камондоpе, хадангалмоспайконе, киёматхез, оламошубе, чангчуе, тундхуе, бепушаймоне, танxоpаве, шабгаpд, сияxмасте, ошиккуше, xанчаpбадасте, исматоине, зyлайxоxашмате, заppинкабо, симингиpебоне, адофаxм, pасоxyше, ошночашме, шиpинлабе, мижгонзабондоне, мypассаъпyш, тачаллиостин, сyбxдомоне: Чу буи гул сабyкpyxе чу шабнам тезпаpвозе, Назаp F0ибшаве, тамкинсабо, симобоpоме. Каломи чаpбшиpине, забон бодоми кандине, Даxони пyp зи эxсонy лаби омодаинъоме (12,498). Бо pоxи мазкyp калимаxои pеxта низ ба мyшоxида pасиданд: Даp дукон доpам матои касмаёбу касмаxаp, Рyзгоpе шуд, хичолат доpам аз колой хеш (12,309). Бе мypаббй мекунад андешаи осудагй Хонабаpдyше, ки дyp аз муттако афтодааст (12,145).
Яке аз xyсyсиятxои забони эчодиёти Сайидо аз он ибоpат аст, ки бештаp баpои ифодаи таъкид бо усули якчоя коp фаpмyдани калимаxои мустакилмаъно аз исм, сифат ва дигаp xиссаxои нутк калимаxои мypаккаб месозад: паpвонамаxтоб «Кдди xангомачУ шамъе, pyxи паpвонамаxтобе»; мypассаътаpкаш «Мypассаътаpкаше, чобyксавоpе, K0диpандозе»; тачаллиостиндаст «Ба хобам, Сайидо, омад мypассаъпyшмаъшyке, тачаллиостиндасте тулуи сyбxдомоне»; санавбаpкомат, соидмусаффо: Санавбаpкомате, бодомчашме, гулбадан шухе, Нигоpинпанчае, по даp xино соидмусаффо.
Ё худ даp абёти поён калимаxои мypаккаби ибоpат аз 4-5 чузъ ба мyшоxида меpасанд, якшаxpошикxонабаpдyш аз панч pешавy як пешванд ^p ин мавpид вазифаи миёнвандpо адо каpдааст):
Кабобам каpда бепаpвоxиpоме, чашммайнуше, Kдландаpмашpабе якшаxpошикxонабаpдyше (12,116). Мyсофиpпаpваpе, оpоми чоне, соxибидpоке, Сафаpнокаpдамаpдyмдидае, савдогаpи xyше (12,116).
Бино ба таъкиди Миpзоев А., ин усули калимасозй даp осоpи шоиpони дигаpи адабиёти классикии мо чун Фиpдавсй, Низомии Аpyзй ва Заxиpи Фоpёбй ба rap pафта, вале он даp ашъоpи Сайидо боз xам инкишоф ёфтааст, монанди «якшаxpошикxонабаpдyш», «сафаpнокаpдамаpдyмдида», «гаpмошночашм», «тачаллиостиндаст».
Мyxаккик аз мукоисаи осоpи баъзе шоиpони дигаpи асpи XVII ба хулосае pасидааст, ки шакли содатаpи ин усул даp ашъоpи Миp Саидшаpиф монанди ошиккyшxаpиф, ишвапаpдоз, мавзyнxиpом, сахттанноз, беxyдаpанг ё худ даp шеъpи Хоча Kдландаpи Расвои X^^pï низ дyчоp мешавад:
Ситамгаpшyълаxy абpyкамондоpе, ки ман доpам, Расад сад новаки бедоди мижгонаш ба чони ман (8,117).
Маълум гаpдид, ки бо таъсиpи сабки xиндй калимасозии мypаккаб даp назм Ч0Йгоxи махсус дошта, вале коpбасти фаpовон ва пайдаpпайи калимаxои мypаккаб, ки на тан xо ибоpат аз се чузъи мустакил (исм+исм+феъл) мижгонзабондон (12,463), (сифат+исм+феъл) заppинкамаpбанд (12,495), (сифат+исм+исм) гаpмошочашме (12,495), (исм+исм+сифат) гулбаданшух (12,496), балки бештаp аз он аз чоp ва xатто панч чузъ, ба монанди: (исм+пешванд+феъл+исм) насиxатношyнавгyше (12,495), (пешванд+исм+исм+пасванд) ноошнотабъон (12,291), (исм+пешванд+феъли ёpиди xанда+исм+феъл+пасванд), сафаpнокаpда маpдyмдида, (шyмоpа+ исм + исм + исм +
пешванд + исм) «якшахрошикхонабардуш» махз дар ашъори Сайидо ба мушохида мерасад.
Хулоса, Сайидо на танхо аз вожаву таъбир хои маъмули забони точикиро мохирона ба кор гирифтааст, балки баргановати он афзуда, бо истифода аз имконоти забон, калимоти нав ва дархури ниёз сохтааст, ки бори дигар хунармандй ва дасти кавй доштани уро дар суханварй нишон меди хад. Аз баррасии калимахои типи тобеъи шоир метавон ба чунин натичахо расид:
а) усулхои калимасозй аз замони зиндагии шоир то имруз устувор бокй мондаанд, яъне гарчи тарзу воситахои калимасозй дар чараёни инкишофи забон баъзан ба тагйирот дучор шуда бошад хам, вале хусусиятхои асосии худро нигох доштаанд;
б) зербинои забони Сайидо мабнй бар калимахои мураккаб буда, бо рохи васл кардани чузъхои гайримаъмули калимот маънихои нозуки муассиру завкангез ифода гаштаанд;
в) дар ашъори Сайидо калимахои мураккаби тобеъ аз чихати тарзи ташаккул ба хамдигар монанд набуда, хатто аз 4-5 чузъ низ сохта шудаанд;
г) дар як навъи жанри адабй корбаст гардидани зиёда аз 30 калимаи мураккаб (мураккаби тобеъ) аз таваччухи шоир ба ин навъи калимасозй далолат мекунад;
г) дар ашъори мавриди назар бо чунин калимахои мураккабе дучор омадан мумкин аст, ки онхо дар ин шакл имруз дар забони точикй ба назар намерасанд. Баъзе вожахо ба нудрат истифода шудаанд ва хатто чанде аз онхо собикаи корбурдй надоранд ва хоси забони шеъри у мебошанд.
Адабиёт:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 1. -Душанбе: Дониш, 1985.
2. Зохидов А., Осимова Б. Фарханги вохидхои фразеологии лахчаи Хучанд - Хучанд: Нури маърифат, 2013.
3. Мирзоев А. Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик. -Душанбе, 1947.
4. Нуралй Нурзод. Мактаби пайравони Бедил ва марохили тахаввули сабки хиндй дар адабиёти форси Фароруд // Ганчи сухан (мачмуаи маколот) №3, Хучанд, 2007.
5. Рустамов Ш. Калимсозии исм дар забони адабии хозираи точик. -Душанбе: Дониш, 1972.
6. Сайидои Насафй. Асархои мунтахаб. Душанбе, 1977.
7. Шукуров М. Дар сухан чоеву хар нукта макоме дорад. -Душанбе: Ирфон, 1985.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СЛОЖНЫХ СЛОВ В СТИХАХ САЙИДО НАСАФИ
Тиллоходжаева М., Пулодова.
В названной статье автор анализирует и использует многозначные термины и поговорки, которые были отражены в прозах Сайидо Насафи. По мнению автора, используемые поэтом, новые слова, относящихся для социальной жизни, в настоящее время не теряли свою ценность.
Ключевые слова: способы словосочетаний, сложные существительные, сложные слова, проза Сайидо, фразеологические единицы.
USE OF COMPLEX WORDS IN VERSES OF SAIDO NASAFI
Tillohogaeva M., Pulodova Sh.
In this article the author analyzes and uses multivalued terms and sayings that were reflected in the prose of Said Nasafi. According to the author, new words used by the poet, related to social life, does not currently have lost their value
Key words: ways of phrases, complex nouns, compound words, prose, Salido, phraseological units.
Сведения об авторах: Тиллахаджаева Мухаббат - кандидат филологических наук, зав. кафедрой методики преподавания языка и литературы ХГУ им. академика Б.Гафурова (+992) 733-45-19, e-mail: [email protected]
Пуладова Шоира - кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания языка и литературы ХГУ им. академика Б.Гафурова (+992) 770-45-80
Information about authors: Tillahujaeva Muhabbat - Ph. D. in Philology, head of the chair of language and literature teaching method, KSU named after academician B. Chafurov, tel.: (+992) 733-45-19, e-mail: [email protected]
Pulatova Shoira - Ph. D. in Philology, docent, Chair of language and literature teaching method, KSU named after academician B. Chafurov, tel.: (+992) 770-45-80
"ЮСУФ ВА ЗУЛАЙХО"-И ШОХИНИ ШЕРОЗЙ Элбоев Вафо
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Мавлоно Шохини Шерозй аз шоирони машхури яхудитабор аст, ки дар охирхои асри Х111-и мелодй таваллуд ёфта, дар нимаи дуюми асри Х1У вафот кардааст. Аз рузгори Шохини Шерозй маводи зарурй хеле кам дастрас аст ва дар тазкирахо низ рузгору маслаки у сабт нагардидаанд. Аз руи маводе, ки Шохини Шерозй дар мукаддима ва хатми асархояш кайд кардааст, маълум мегардад, ки у 75-80 сол умр дидааст.
Дар адабиётшиносии точик бори аввал, соли 1958 дар бораи Шохини Шерозй ва осори у Мухаммадчон Рахимй маълумот додааст, ки ин мавод хусусияти обзорй дорад (5,12). Инчунин, М.Рахимй дар мачаллаи "Маданияти Точикистон", №8 сах. 12-17 порахо аз достони "Юсуфу Зулайхо"-и Шохинро чоп кардааст (5,12-17).
Соли 1964 дар мачаллаи "Шарки Сурх", №2, сах. 101-113 намунахо аз "Юсуфу Зулайхо"-и Шохини Шерозй дар тахияи М. Рахимй ва Н. Муллокандов ба чоп расидааст (6,101-103).
Мухаккики яхудитабори точикистонй Натан Муллокандовдар бораи Шохини Шерозй ду маколаи илмй нигоштааст, ки маводи овардаи у арзиши хоси илмиро коил аст(6,151 ва 7,379).
Донишманди Эронй Абдурасули Хайёмпур дар"Фарханги суханварон" оид ба Шохини Шерозй чунин навиштааст:"Шохини Бушахрй - шоири яхудй, бо номи Шовул ва сохиби маснавии "Юсуфу Зулайхо", аз муосирони Шох Шучои Оли Музаффар, дар карни хаштум зиндагй кардааст (1, 492).
Ахмад Гулчини Маонй дар мачаллаи "Донишкадаи адабиёти Табрез", шумораи аввал дар бораи Шохини Шерозй чунин мавод овардааст: "Шохини Бушахрй, шоирест яхудй, ки дар карни хаштуми хичрй (13-14 мелод) мезиста ва муосири Шох Шучои Оли Музаффар буда. Вай шоири мутавассите буда, ба форсй шеър мегуфтаву ба ибрй менавишта ва маснавии "Юсуфу Зулайхо" аз ривояти Таврот ба назм оварда, ки шомили 9000 байт аст. Тарчумаи холи Шохин дар тазкирахои форсй мастур нест, вале уламои яхуд уро ба номи аслии вай "Шовул" мешиносанд" (2, 390).
Достони "Юсуфу Зулайхо"-и Шохини Шерозй, ки сарчашмаи аслии он Библия (3) ва Куръон (4) аст, соли 1360 дар бахри хазачи мусаддаси махзуфнавишта шуда, аз 9000 байт фарохам омадааст. Достон бо байтхои зерин сар мешавад: Калимуллох амини хазрати роз, Расули додгар, шабхо ба парвоз. Амину муктадои халки олам, Чароги дудаи авлоди одам. Далелу рахнамои шоху дарбон, Шафеъи очизони ахли имон. Авони хазрати Чдббор бечун, Адуи Балъаму Болоку Корун, Набии мурсалу фахри замона, Шаханшохи башар, мохи ягона... ...Хушилхон андалеби куллаи Тур, Макони коиноту маъдани нур. Худо пайгамбаре дигар ба олам,
