Научная статья на тему 'ИСЛОМ ҒОЯЛАРИНИ ЎРТА ОСИЁГА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА УЛАРНИНГ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРГА ТАЪСИРИ'

ИСЛОМ ҒОЯЛАРИНИ ЎРТА ОСИЁГА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА УЛАРНИНГ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
431
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scienceproblems.uz
Область наук

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — Давлатжон Маматкулов

Тарихий тараққиёт кўплаб фанлар нуқтаи назаридан тадқиқ этилган бўлсада, лекин, ҳозиргача халқимиз тарихидаги мафкуравий жараёнлар, жумладан, ислом ғояларини Ўрта Осиёга кириб келиши ва уларнинг мафкуравий жараёнларга таъсири тадқиқ этилмаган. Мазкур мақолада ушбу йўналишда амалга оширилган илмий изланишларнинг натижалари баён этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСТОРИЯ ВНЕДРЕНИЯ ИСЛАМСКИХ ИДЕЙ В ЦЕНТРАЛЬНУЮ АЗИЮ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ

Историческое развитие исследовано со многих научных точек зрения, но идеологические процессы в истории нашего народа, в том числе внедрение исламских идей в Среднюю Азию и их влияние на идеологические процессы, до сих пор не изучены. В данной статье описаны результаты научных исследований, проведенных в этом направлении.

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ҒОЯЛАРИНИ ЎРТА ОСИЁГА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА УЛАРНИНГ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРГА ТАЪСИРИ»

PROBLEMS.UZ

№ 1 (3) 2023

ЭЛЕКТРОН ЖУРНАЛ

ЭЛЕКТРОННЫЙ ЖУРНАЛ ELECTRONIC JOURNAL

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

ISSN: 2181-1342 (Online) Сайт: https://scienceproblems.uz

DOI: 10.47390/1342V3I1Y2023

SCIENCEPROBLEMS.UZ

ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАРНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ

№ 1 (3)-2023

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

ACTUAL PROBLEMS OF HUMANITIES AND SOCIAL

SCIENCES

ТОШКЕНТ-2023

БОШ МУХДРРИР:

Исанова Феруза Тулкиновна

ТАХ,РИР ХДЙЪАТИ: ТАРИХ ФАНЛАРИ:

Юлдашев Анвар Эргашевич тарих фанлари доктори, сиёсий фанлар номзоди, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бошкаруви академияси;

Мавланов Уктам Махмасабирович - тарих фанлари доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бошкаруви академияси;

Хазраткулов Аброр - тарих фанлари доктори, доцент, Узбекистан давлат жах,он тиллари университета.

ФАЛСАФА ФАНЛАРИ:

Х,акимов Назар Х,акимович фалсафа фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат иктисодист университета;

Яхшиликов Журабой - фалсафа фанлари доктори, профессор, Самарканд давлат университета;

Гайбуллаев Отабек Мухаммадиевич -

фалсафа фанлари доктори, профессор, Самарканд давлат чет тиллар института;

Х,ошимхонов Мумин - фалсафа фанлари доктори, доцент, Жиззах педагогика института;

Носирходжаева Гулнора Абдукаххаровна -

фалсафа фанлари номзоди, доцент, Тошкент давлат юридик университета.

ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Ахмедов Ойбек Сапорбаевич - филология фанлари доктори, профессор, Узбекистан давлат жах,он тиллари университета;

Кучимов Шухрат Норкизилович - филология фанлари доктори, доцент, Тошкент давлат юридик университета;

Салахутдинова Мушарраф Исамутдиновна

- филология фанлари номзоди, доцент, Самарканд давлат университета;

Кучкаров Рахман Урманович - филология фанлари номзоди, доцент в/б, Тошкент давлат юридик университета;

Юнусов Мансур Абдуллаевич -филология фанлари номзоди, Узбекистан Республикаси

Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Саидов Улугбек Арипович - филология фанлари номзоди, доцент, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси.

ЮРИДИК ФАНЛАР:

Ахмедшаева Мавлюда Ахатовна - юридик фанлар доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Мухитдинова Фирюза Абдурашидовна -

юридик фанлар доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Эсанова Замира Нормуротовна - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикасида хизмат к)фсатган юрист, Тошкент давлат юридик университета;

Зулфикоров Шерзод Хуррамович - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университета;

Хайитов Хушвакт Сапарбаевич - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Асадов Шавкат Гайбуллаевич - юридик фанлар доктори, доцент, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Сайдуллаев Шахзод Алиханович - юридик фанлар номзоди, профессор, Тошкент давлат юридик университета.

ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ:

Хашимова Дильдархон Уринбоевна -

педагогика фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Ибрагимова Гулнора Хавазматовна -

педагогика фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат иктисодист университета;

Закирова Феруза Махмудовна - педагогика фанлари доктори, Тошкент ахборот технологиялари университета хузуридаги

педагогик кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тар мок маркази; Тайланова Шохида Зайниевна - педагогика фанлари доктори, доцент.

ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Каримова Васила Мамаиосировиа -

психология фанлари доктори, профессор, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета;

Х,айитов Ойбек Эшбоевич психология фанлари доктори (DSc), доцент. Узбекистан Республикаси Президента хузур Давлат

бо ш кару в и академияси;

Умарова Навбахор Шокировна - психология фанлари доктори, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета, Амалий психологияси кафедраси мудири; Атабаева Наргис Батировна - психология фанлари доктори, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета; 1^одиров Обид Сафарович - психология фанлари доктори (PhD), Самарканд вилоят ИИБ Тиббиёт булими психологик хизмат бошлиги.

СОЦИОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Латипова Нодира Мухтаржановна -

социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон миллий университета кафедра мудири;

Сеитов Азамат Пулатович - социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон миллий университета;

Содикова Шохида Мархабоевна -

социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон хагщаро ислом академияси

СИЁСИЙ ФАНЛАР

Назаров Насриддин Атакулович -сиёсий фанлар доктори, фалсафа фанлари доктори, профессор, Тошкент архитектура курилиш института;

Бутаев Усмонжон Хайруллаевич -сиёсий фанлар доктори, доцент, Узбекистон миллий университета кафедра мудири.

OAK Руйхати

Мазкур журнал Вазирлар Махкамаси хузуридаги Олий аттестация комиссияси Раёсатининг 2022 йил 30 ноябрдаги 327/5-сон кдрори билан тарих, ик;тисодиёт, фалсафа, филология, юридик ва педагогика фанлари буйича илмий даражалар буйича диссертациялар асосий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар руйхати (Руйхатга) киритилган.

Crossref DOI:

Тахририят Crossref DOI нинг расмий аъзоси хисобланади ва 10.47.390 DOI префиксига эга. Хар бир нашр ва илмий маколага индивидуал Crossref DOI раками берилади.

Google Scholar

Журнал Google Scholar (Академия) да индексацияланади.

"Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари" электрон журнали 1368-сонли гувохнома билан давлат руйхатига олинган.

Муассис: "SCIENCEPROBLEMS TEAM" масъулияти чекланган жамият.

Тахририят манзили:

100070. Тошкент шахри, Яккасарой тумани, Кичик Бешёгоч кучаси, 70/10-уй. Электрон манзил: scienceproblems.uz@gmail.com

МУНДАРИЖА

ЩТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ

Шаисламова Наргиза Кабиловна

КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА ЛАЁКАТЛИЛИГИНИ БАХДЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА...................................7-20

Mavrulova Nihifar Abduxalilovna

TIBBIY SUG'URTA: AMALDAGI TURLARINI RIVOJLANTIRISH VA MAJBURIY TURINI JORIY ETISH IMKONIYATLARI..................................................................21-29

ФАЛСАФА ФАНЛАРИ

Маматкулов Давлатжон Махаматжоновнч

ИСЛОМ ЕОЯЛАРИНИ УРТА ОСИЁЕА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА УЛАРНИНЕ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРЕА ТАЪСИРИ..........................................................30-36

Umarjonov Sohibjon Soyibjon о 'g li

IBN SINONING "ISHORALAR VA TANBEHLAR" ASARI VA POSTKLASSIKISLOM FALSAFASINING BOSHLANISHI..............................................................................37-50

ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ

Ahmedov Oybek, Tilavova Malika

SEMANTIC STRUCTURE OF WORDS RELATED TO EDUCATION IN

ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES.......................................................................51-62

Ашурова Ситора Эркиновна

ВАЖНОСТЬ КОМПЬЮТЕРОВ В ПРОЦЕССЕ ИЗУЧЕНИЯ ЯЗЫКОВ..................63-69

ЮРИДИК ФАНЛАР

Абдуллаева Мафтуна Мурот кизи

СУДНИНГ ХУКУКНИ ШАРХДАШ ХУЖЖАТЛАРИ КОНСТИТУЦИЯВИЙ НАЗОРАТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА.............................................................................70-77

Авезова Элеонора Парахатовна

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ФУКА РОЛ И К ХИЗМАТИГА КАБУЛ ^ИЛИШНИ ХУКУКШ ТАРТИБГА СОЛИШ..........................................................78-86

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ахмедова Шахноза Озоджоновна

СООТНОШЕНИЕ ОЦЕНКИ ВОЗДЕЙСТВИЯ НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ...........................................................................87-95

ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ

Tashpulatov Farxad Alisherovich

GANDBOLCHILAR OYIN FAOLIYATI SAMARADORLIGINI HAR TOMONLAMA BAHOLASH METODIKASI .......................................................................................96-104

Парманов Абулцосим, АбдурашидоваМавжуда

у^увчиларда тескари функция тушунчасини шакллантириш

усули хдк;ида......................................................................................................105-1 ю

Hamrayeva Zuhro Bahodirovna

bolalarni go'daklik davridan suzishga o'rgatish orqali jismoniy rivojlanishini takomillashtirish ..........................................................111-119

Турабоева Мадинахон Рахмонжон цизи

талабаларнинг шахсий-креатив компетенциясини ривожлантиришда ук^ув лойихдларидан фойдаланиш..........120-126

Абдурахмонова Сайёрахон Шахобидиновна

акмеологик ёндашув - булгу си тарбиячиларида касбий тайёргарлигини олий таълимда такомиллаштиришнинг асоси сифатида...............................................................................................................127-135

Shermatov Gulom Kaxxorovich

"5-1" himoyasini bajarishda gandbol o'yinchilarining taktik o'zaro ta'siri........................................................................................................136-143

SCIENCEPROBLEMS. UZ

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -2023. -№ 1(3). ISSN: 2181-1342 (Online) https://scienceproblems.uz

Фалсафа фанлари

Маматкулов Давлатжон Махаматжонович

Узбекистан Ресиубликаси Жамоат хавфсизлиги университета доцента, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент E-mail: mamatgulovdavlation@gmail.com

ИСЛОМ ГОЯЛАРИНИ УРТА ОСИЁГА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА У ЛАРНИНГ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРГА ТАЪСИРИ

d https://doi.org/10.47390/1342V3IlY2023N3

Аннотация.Тарихий тарак;к;иёт куплаб фанлар нук;таи назаридан тадкик этилган булсада, лекин, хозиргача халкимиз тарихидаги мафкуравий жараёнлар, жумладан, ислом гояларини У рта Осиёга кириб келиши ва уларнинг мафкуравий жараёнларга таъсири тадкик; этилмаган. Мазкур маколада ушбу йуналишда амалга оширилган илмий изланишларнинг натижалари баён этилади.

Калит сузлар: гоя, мафкура, дин, ислом дини, «кучли сабр-ток;ат», «жанговарлик рухияти», мафкуралар хилма-хиллиги, хирож, жизя, доминант гоя, мафкуравий монополл ашу в.

Маматкулов Давлатжон Махаматжонович

Доцент Университета общественной безопасности Республики Узбекистан, доктор философии (PhD) по педагогическим наукам

ИСТОРИЯ ВНЕДРЕНИЯ ИСЛАМСКИХ ИДЕЙ В ЦЕНТРАЛЬНУЮ АЗИЮ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ

Аннотация. Историческое развитие исследовано со многих научных точек зрения, но идеологические процессы в истории нашего народа, в том числе внедрение исламских идей в Среднюю Азию и их влияние на идеологические процессы, до сих пор не изучены. В данной статье описаны результаты научных исследований, проведенных в этом направлении.

Ключевые слова: идея, идеология, религия, ислам, «крепкое терпение», «боевой дух», многообразие идеологий, хирадж, джизья, господствующая идея, идеологическая монополизация.

Mamatkulov Davlatjon Makhmatjonovich

University of Public Security of the Republic of Uzbekistan, Associate Professor, PhD in Pedagogical Sciences

THE HISTORY OF THE IMPLEMENTATION OF ISLAMIC IDEAS IN CENTRAL ASIA AND THEIR INFLUENCE ON IDEOLOGICAL

PROCESSES

Abstract. Historical development has been studied from many scientific points of view, but the ideological processes in the history of our people, including the introduction of Islamic ideas into Central Asia and their influence on ideological processes, have not yet been studied. This article describes the results of scientific research conducted in this direction.

Key words: idea, ideology, religion, Islam, "strong patience", "fighting spirit", variety of ideologies, khiraj, jizya, dominant idea, ideological monopolization.

Маълумки, хар кандай динга жумладан ислом динига хам мафкура бевосита алокодор хисобланади. Чунки, мафкура - бу ривожланган динларнинг (буддизм, христианлик, ислом) унсурларидан бири, ижтимоий доктринанинг бир кисмидир. Мафкура ва диннинг алокаси дунёвий мафкура айрим диний гояларни узлаштиришида, дин эса дунёвий гояларни узлаштирганлигида номоён булади. Аммо мафкуранинг энг чукур манбаи кишиларнинг динлар ва дунёвий мафкураларда бир хил талкин килинмайдиган реал хаётидир [4:104].

Мазкур маколада ислом дини эмас, балки ушбу диннинг бир кием и булган мафкура масаласига оид илмий тахлиллар келтирилади.

Тарихий манбалардан маълумки, Урта Осиёга ислом гояларини кириб келиши икки боскични уз ичига олади. Биринчи боскич VII аернинг урталаридан VIII аср бошларигача булган давр булиб, бу даврда араблар махаллий хукмдорларни синаш, халкни урганиш хамда Ислом динини ёйишга тайёргарлик куриш максадида харбий юришлар килганлар. Юртимизга нисбатан Моворауннахр атамаси хам мана шу даврларда шаклланган.

Мовароуннахр атамасига булган ишора илк бор халифа Умарнинг Ахнаф (Абу Бахр ат-Тамимий Ахнаф ибн Кай с ибн Муовия ибн Х,усойн (в. 67, 71 ёки 72/686, 690 ёки 691). Асли исми Завдок булган. Оёги оксок булгани учун Ахнаф (оксок;) деб ном олган. Расулуллох (с.а.в.) даврида мусулмон булган ва Умар (p.a.) томонидан Хуросонга жунатилган. Сиффин жангида Али (р.а.)нинг лашкарбошиси булган) [5:199] га йуллаган мактубида учрайди. Милодий 642 йилда араблар Марв ва Балхни эгаллагач, халифа Умар ибн Хаттоб Ахнаф ибн Кай era шундай мактуб йуллаган: «Аммо баъд! Дарёдан утманглар. Дарёнинг бу тарафи билан чекланинглар. Хуросонга нима максадда кирганингизни яхши биласизлар. Хуросонга нима максадда кирган булсангиз, шу ниятда бардавом

булинглар. Шунда галабангиз хам бардавом булади. Дарёнинг у тарафига утишдан сакданинглар» [6:695]. Х,алифа Умар мазкур мактубида дарё ортидаги юртларга ишора килиб, мактубда ан-нахр - дарё ва дун ан-нахр - дарёнинг олди тарафи ибораларини ишлатади. Мазкур иборалардан уша вактда «Мовароуннахр», яъни «дарёнинг орка тарафи» атамаси келиб чиккан, деган асосли эхтимол илгари сурилади.

Халифа Умар дарврида араблар Хуросон билан чекланишган булсада, лекин, бу даврда уларнинг Мовароуннахрни урганиш ишларини тухтатмаган. Уша давр манбаларда юртимиз хакида куйидагича маълумотлар тупланган: «Мовароуннахр икдимлар ичида хавоси энг мусаффоси, энг хосилдори ва бошка яхши жихатлари нисбатан купроги саналади. У ерлик ахоли яхшилик ва саховатга уч ва ёрдампарвар булиб, ёмонликдан йирок; ва багрикенг инсонлардир... Мовароуннахр ахолисининг либослари пахтадан булиб, пахта бу худудда куп етиштирилади ва у ердан бошка юртларга етказиб берилади. Шунингдек, шойи, жун, тола ва Хужанд ипаги куп ишлаб чикарилади. Ипак ахоли орасида кадрли булиб, ортиб коладиган даражада куп эмас. Бу худудда мислсиз ва бебахо когоз ишлаб чикарилади. Улкада темир конлари хам куп. Ахоли темирдан курол ва бошка асбоб-аскуналарни истаганча ясай оладилар. Шу билан бирга, олтин, кумуш ва симоб конлари хам мавжуд булиб, улар бопща юртларда топилмайдиган даражада куп захирага эга. Панжахарнинг кумуш кони захирасини хисобга олмаганда, Мовароуннахрдаги симоб, олтин, мис ва бошка конлар захирасига хеч кайси юртнинг конлари ета олмайди. Сугд, Усрушана, Фаргона ва Шош меваларининг тукин-сочинлиги хеч бир юртда топилмайди» [7:45-47, 8:465].

Мазкур маълумотлар араблар Моварауннахрга кириб келгунга кадар бу юртни жуда яхши урганганлигидан дало лат беради.

Ислом таълимотини кириб келишининг иккинчи боскичи VIII аср бошларига тугри келади. Бу даврда араблар Мовароуннахр худудини тулик; босиб олишга киришганлар.

Тарихий тахлиллардан маълум булдики, милодий VIII асргача булган даврда Урта Осиёда Зардуштийлик, Шомонийлик, эллинистик гоялар хам да Христианлик, Буддавийлик ва Монийлик каби диний мафкуралар мавжуд булган. Илмий тадкикотлар халкимизнинг ижтимоий хаётида тинч даврларда мафкуралар хилма-хиллиги узининг прогрессив натижаларини берганлигини курсатган булсада, бирок, нотинч вазиятлар, жумладан, ташки кучлар боскини даврларида ягона, доминант гояни йукдиги регрессив роль уйнаши мумкинлигини курсатади.

Араблар Мовароуннахр худудини тулик; босиб олишишида Кутайба ибн Муслим (Кутайба ибн Муслим (669-715) Хуросонда ун йил волийлик цилган.

Халифа Валид вафот этиб, уокимият унинг укаси Сулаймон кулига утгач, Кутайба итоатсизлик цилиб, мустацил булишга уринган. Натижада Кутайба лашкарлари орасида келишмовчиликлар пайдо булиб, Вакиъ ибн Х^ассон ат-Тамимий томонидан Фаргонада улдирилган) [9:348-349, 10:189-190, 11:33-40] катта роль уйнади. Кутайбанинг фаолиятини турт боскичга булиш мумкин. Улар:

Биринчи босцич, милодий 706 йилда Кутайба Тохаристон, Марв ва Чагониённи буйсундириб, у ерга ислом динини олиб кирди.

Иккинчи босцич, милодий 706-708 йилларда Бухорога бир неча бор юриш килди. Милодий 706 йилда Байкент (ёки Пойкант), сунг Ромитан ва Тумишкат эгалланди. Милодий 708 йилда Бухорони тулик эгаллади.

Учинчи босцич, бу милодий 709-711 йилларни уз ичига олади. Бу даврда Кутайба Мовароуннахрда ислом конун-коидаларини карор топтириш билан шугилланган холда милодий 710 йилда Сижистон ва милодий 711 йилда Хоразм ва Самаркандни тулик; эгаллайди [12:131].

Туртинчи босцич, милодий 712-715 йилларни уз ичига олган булиб, бу боскичда Кутайба Шош, Фаргона ва хатто Хитойнинг Кашгар шахрини эгаллаб, ислом оламининг шаркка чузилган чегарасини нихоялаб берди [12:131].

Кутайба ибн Муслим Андижоннинг хозирги Жалакудук туманида Вакиъ ибн Хдссон ат-Тамимий томонидан улдирилгунга кадар [2:150] Мовароуннахр худудларида ислом конун-коидаларини карор топтириш сиёсатини олиб борган [13:420].

Мовароуннахрга ислом гояларини ёйишда араблар томонидан дастлаб куйидаги мафкуравий усуллар кулланилган. Улар:

1)Эски мафкуралар таъминотини узиб куйиш. Мазкур усул буйича буюк аждодимиз Абу Райхон Беруний уз асарлари оркали шундай гувохлик берган: «Кутайба Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини урганган ва билимини бопщаларга ургатадиган кишиларни халок этиб, буткул йук килиб юборган эди. Шунинг учун у (хабар ва ривоятлар) ислом давридан кейин, хакикатни билиб булмайдиган даражадаяширин колди... Кейин Кутайба Ибн Муслим ал-Бохилий Хоразмликларнинг котибларини халок этиб, билимдонларини улдириб, китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз колди» [1:72-84].

2)Гоявий маслакдошларни моддий рагбатлантириш. Бу усул оркали ислом гояларига ишонган кишилар хирож (хосилнинг 1/3 кисми хажмидаги ер солиги) ва жизя соликдаридан озод этилган ва масжидга келиб намоз укувчилар учун 2 дирхамдан пул хадя килинган.

3) Гоявий маслакдош булмаганлардан моддий тулов ундириш. Ислом гояларига ишонмаган кишилардан жизя (мусулмон булмаган ахолидан олинадиган жон) солиги ундирилган. Уша давр манбалари гувохлигига кура,

мазкур соликни туламаган кишилар буйинларига «карздор» деб ёзилган тахтача осиб куйилган холда жазоланган.

4) Устоз-шогирд аънанасини йулга куйиш. Тарихчи Табарийнинг хабарига кура араб аскарларининг аксарияти сахобий ва тобеъий хам да табаъа тобеъийлардан иборат булган. Жумладан, Усмон ибн Аффон, Хдкам ибн Амр, Абдуллох ибн Омир ва Кусам ибн Аббос улуг сахобийлардан булса, колган деярли барча саркардалар тобеъий ва табаъа тобеъийлардан булганлар. Шубхасиз, мазкур шахслар исломий таълимотларни махаллий ахолига ургатишга алохида эътибор каратишган [15:12-26]. Жумладан, тарихчи Наршахий хам мазкур масалада маълумот колдирган булиб, унда Кутайба араблар бухороликлар билан бирга яшаб, уларнинг хатти-харакатларидан хабардор булиб турсалар, улар заруратдан мусулмон буладилар, деган максадда Бухоро ахолисига уз уйларининг ярмини арабларга беришга ундаб буйрук чикаришни тугри топди ва шу йул билан у мусулмончиликни урнатди хамда шариат хукмларини бажаришга уларни мажбур этди [3:123], дейилган.

Албатта, дастлабки вактларда кулланилган мазкур усуллар ислом гоялари таргиботида муайян натижалар берган. Лекин, махаллий халкни ислом гояларига тулик ишонишини мазкур омиллар билангина боглаб булмайди.

Бизнингча, юкоридаги омиллардан ташкари ислом гояларини халкимизнинг маънавий-мафкуравий тафаккурида муносиб урин эгаллашида ушбу гояларни миллий хусусиятимизга якинлиги хам катта ахамият касб этган.

Маълумки, ислом дини кириб келгунга кадар халкимизнинг маънавий-мафкуравий тафаккурида сугорма дехкончилик хамда уни таргиб этган Зардуштийлик таъсирида «кучпи сабр-токат» хусусияти хамда кучманчи-чорвадорлик турмуш тарзига асосланган Шомонийлик (Кук-Тангри) мафкураси таъсирида эса «жанговарлик рухияти» (бу тушунча факат харбий маънонигина билдирмайди) карор топган эди. Бизнингча, ислом гояларини халкимиз томонидан тез кабул килингани сабаблари хам юкоридаги икки хусусиятга бориб такалади. Чунки, исломда хам «сабр» туйгуси ва жидду жахд - жиход (бу тушунча хам худди «жанговарлик рухияти» тушунчаси каби факат харбий маънонигина англатмайди) асосий тушунчалардан булиб, улар амалиётда куп таргиб этилади. Исломнинг махаллий халк менталитетига мана шу каби якинликлари хам унинг гояларини кишилар томонидан тез кабул килинишига сабаб булган.

Дархакикат, бу даврдаги «эски» ва «янги» мафкуралар киёсий тахлил этиладиган булса, «туркларнинг «Тангри»си ва исломнинг «Оллохи» ифода этаётган маъно бир-бирига анча мувофик эди. Шомонийликда пайгамбарнинг йукдиги хам Х,азрати Мухаммаднинг тезгина кудсият топишию эъзозланишига имкон берди. Исломнинг жиходи хам туркларнинг жангари рухларига ва жахон

хокимияти даъволарига хамоханг эди. Колаверса, рухнинг бокийлиги, охират хаёти, жаннат ва дуззах акидалари, Тангрига ва аждод рухига курбон суйиш ишончлари шомонийликда мавжуд эдики, бу хол исломда айн икса, узининг мукаммал мохияти билан юз очганди. Шомонлар авлиёларга, алп (кахрамон)лар гозийларга ухшарди. Шунинг учун хам турклар исломни хуш курдилар» [14:100].

Мазкур маколадаги илмий тахлиллар асосида хулоса киладиган булсак, биринчидан, VIII - IX асрларга кадар халкимизнинг маънавий-мафкуравий тафаккурида мафкуралар хилма-хиллиги мавжуд булган булса, ушбу даврларда ислом гояларини кириб келиши халкимиз ижтимоий хаётида илк бор муайян гояни доминантлашуви, мафкуравий монополлашув юзага келгани аникданди;

Иккинчидан, мафкуравий амалиётда араблар томонидан махаллий халкка ислом гояларини сингдиришда:

- эски мафкуралар таъминотини узиб куйиш;

- гоявий маслакдошларни моддий рагбатлантириш;

- гоявий маслакдош булмаганлардан моддий тулов ундириш;

- устоз-шогирд аънанасини йулга куйиш каби мафкуравий усуллардан фойдалангани маълум булди;

Учинчидан, илмий тахлил натижаларига таянилган холда, маколада сугорма дехкончилик хам да уни таргиб этган Зардуштийлик таъсирида шаклланган «кучли сабр-токат» хусусияти хамда кучманчи-чорвадорлик турмуш тарзига асосланган Шомонийлик мафкурасининг «жанговарлик рухияти» халкимиз томонидан ислом гояларини тез кабул килинишида асосий рол уйнагани тугрисида илмий фараз илгари сурилди.

Мазкур йуналишдаги илмий тахлил ва хулосаларнинг ахам пяти шундаки, улар оркали тарихий тараккиётимиздаги мафкуравий жараёнларнинг мазмуни, бу борадаги тарихий тажриба: ютук ва камчиликлар аникданади. Аникданган илмий хулосалардан эса, бугунги кунда миллий мафкурани янада ривожлантириш билан боглик назарий ва амалий фаолиятини аник белгилаш имконияти вужудга келади.

Ад абиётлар/JI итерату pa/References:

1. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд, - Т.: Фан, 1968, 72-84-

бет.

2. Абдукавдор Иброхдмов. Биз ким, узбеклар. - Т.: Шарк, 2011. - Б. 150.

3. Наршахий. Бухоро тарихи. - Т.: Камалак, 1991. -123 б.

4. Назаров К. Мафкура. Республика Миллий гоя ва мафкура илмий-амалий маркази. - Т.: 2014. 104-бет.

5. Шамсуддин аз-Захабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж. 10. - Байрут: Дар ал-фикр, 1991. - Б. 199).

6. Ибн Жарир ат-Табарий. Тарих ат-Табарий. - Ар-Риёд: Байт ал-афкар ад-давлия, 2005. - Б. 695.

7. Ёкут ал-Х,амавий. Муъжам ал-Булдон. Ж.5. - Байрут: Дар Байрут, 1984. -45-47.

8. Абул Косим ибн Х,авк;ал ан-Насибий. Китаб сурат ал-арз. - Лондон: Брилл, 1939.-Б. 465.

9. Шамсуддин аз-Захабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.5. - Байрут: Дар ал-фикр, 1991. - Б. 348-349;

Ю.Хайруддин Зириклий. Аълам. Ж.5. - Байрут: Дар ал-илм ли ал-малайин, 1998.-Б. 189-190;

11. Доктор Шавкий Абу Халил. Фатх Самарканд. - Байрут: Дар ал-фикр ал-муъасир, 2004. - Б. 33-40.

12. Ах,мад Роиф. Атлас тарих ал-ислам. - Кохира: Дар аз-захро ли ал-иълам ал-арабий, 1987. Б. - 131.

13.Абул Хдсан Балозурий. Футух ал-Булдон. - Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия, 1991. - Б. 420.

14.Усмон Турон. Туркий хагщлар мафкураси. - Т.: Чулпон, 1995. - 100 бет.

15.Ибн Жарир ат-Табарий. Тарих ат-Табарий. - Ар-Риёд: Байт ал-афкар ад-давлия, 2005. - Б. 12-26.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.