4ISHSIZ SHAXSLAR PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI TADQIQ ETISH -IJTIMOIY-IQTISODIY QARAMLIK (BOQIMANDALIK) PSIXOPROFILAKTIKASINING ASOSIY SHARTI SIFATIDA
Dildora Baxtiyarovna Sharapova
Oila va xotin-qizlar ilmiy-tadqiqot instituti 2-kurs tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA
Ishsizlik muammosi zamonaviy jamiyatning eng muhim ijtimoiy muammolaridan biridir. Xorijiy va mahalliy olimlarning ishlarida ko'rsatilganidek, ishsizlik jismoniy va ruhiy salomatlik, psixologik va moddiy, subyektning jamiyatdagi normal faoliyati, shuningdek, uning shaxsiy va kasbiy rivoji, mehnat darajasida turli ko'rinishdagi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Mazkur maqola ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy qaramlikka moyillikni oshirish omili sifatida o'rganishga qaratiladi.
Kalit so'zlar: iqtisodiy xulq-atvor nazariyasi, ishsizlik, institutsional yondoshuv, kognitiv-motivatsion yondoshuv, biografik yondoshuv, avtosimpatiya, o'zini-o'zi kamsitish, refleksivlik.
АННОТАЦИЯ
Проблема безработицы-одна из важнейших социальных проблем современного общества. Как показано в работах зарубежных и отечественных ученых, безработица порождает негативные последствия различного рода в физическом и психическом здоровье, психологическом и материальном, нормальном функционировании субъекта в обществе, а также в его личностном и профессиональном развитии, на уровне труда. Данная статья будет посвящена изучению безработицы как фактора повышения склонности к социально -экономического зависимости.
Ключевые слова: теория экономического поведения, безработица, институциональный подход, когнитивно-мотивационный подход, биографический подход, аутосимпатия, самоуничижение, рефлексивность.
ABSTRACT
The problem of unemployment is one of the most important social problems of modern society. As shown in the works of foreign and domestic scientists, unemployment generates negative consequences of various kinds in physical and mental health, psychological and material, normal functioning of the subject in
27-mart, 2024
188
society, as well as in his personal and professional development, at the labor level. This article will be devoted to the study of unemployment as a factor in increasing the propensity to socio-economic dependence.
Keywords: theory of economic behavior, unemployment, institutional approach, cognitive-motivational approach, biographical approach, autosympathy, self-deprecation, reflexivity.
Deyarli 20 yil oldin konseptual jihatdan yangi iqtisodiy nazariya tarkibida iqtisodiy xulq-atvor nazariyasi paydo bo'ldi. Shundan buyon iqtisodiyotning ushbu sohasidagi yutuqlari uchun ikkita Nobel mukofoti, jumladan, 2002 yilda D.Kahneman va 2017 yilda R.Talerlarga berilgan. Iqtisodiy xulq-atvor nazariyasi iqtisodiyotning hozirgi hukmron neoklassik konsepsiyasini sezilarli darajada siqib chiqardi va kelajakda uning mohiyatini butunlay almashtirishi mumkin [2]. Ko'pgina iqtisodchilar iqtisodiy xulq-atvorni ekzotik xobbi deb bilishadi. Iqtisodiy xulq-atvor asosini rah va materiya o'rtasidagi munosabatlarni o'rganuvchi psixologiya bo'limi o'rganib, asosiy vazifa tashqi dunyodagi jismoniy miqdorlarning o'zgarishi ularning subyekt tomonidan idrok etilishiga qandaydir ta'sir qiladi degan savolga javob topishdan iborat [1]. Shu kabi savollar pulning qiymatiga nisbatan psixologiya nuqtai nazaridan o'rganilib, shveysariyalik olim D.Bernulli 1738 yilda pulning qiymati (foydaliligi) ular miqdorining logarifmik funksiyasidir (boylik), degan xulosaga kelgan. Bernoulli ushbu tamoyilga amal qilgan holda, faoliyatning umumiy natijasini subyektiv qiymatning o'rtacha qiymati, ularni amalga oshirish chastotasi bilan o'lchash afzalroq ekanligini ta'kidladi. U logarifmik shkalani taklif qilib, unga ko'ra faoliyatning har bir natijasi uchun psixologik qiymatni aniqlash, so'ngra ma'lum bir natija ehtimoli uchun ularni to'g'irlab, ushbu hisob-kitoblarni umumlashtirish kerak. D.Bernulli fikricha, oddiy insonlar tavakkaldan qo'rqadi va bu ularning kasbiy, moddiy, shaxsiy va psixologik rivojida muammolarni keltirib chiqaradi. Ana shu muammolardan biri - ishsizlikdir.
Ishsizlarning ahvoli iqtisodiy inqiroz tufayli yuzaga kelgan mehnat bozoridagi mavjud vaziyat tufayli murakkablashmoqda. Hozirgi vaqtda mutaxassislarga, ularning ta'lim darajasiga, malakasiga, kasbiy harakatchanligiga va xodimlarning raqobatbardoshligiga qo'yiladigan talablar o'zgardi. Bu holat ishsiz qolgan odamlarni ish bilan ta'minlash muammosini hal qilishni qiyinlashtiradi. Shu munosabat bilan ishsizlarga psixologik yordam ko'rsatish, ishsizlik inqirozidan chiqishning optimal va nomaqbul yo'llarini to'g'rilash yo'llarini o'rgatish dolzarb vazifa hisoblanadi. Ishsizlarning shaxsiy xususiyatlarini o'rganish bunday dasturlarni ishlab chiqish uchun asoslarni aniqlashning zaruriy shartidir.
27-mart, 2024
189
Aytish joizki, ishsizlik muammosi XX asr boshidan chet el psixologiyasida muvaffaqiyatli o'rganilib kelinmoqda. Bundan tashqari, xorijiy psixologiya fanida ishsizlik muammosini o'rganishda bir qancha ilmiy yo'nalishlar aniqlangan: institutsional (Yahoda M, Uorr P, Frayer D.), kognitiv-motivatsion (Fizer N, Vayner B, Deyriti V, Goldsmit A, Kiniki A, Latak J, Prassia G.) va biografik yondashuvlar (Super D, Dozier J, Osipou S, Elder G, Kaspi A.) [3].
Ushbu muammoga institutsional yondashuv doirasida ishsizlikning psixologik mazmuni mehnat bandligi institutining xususiyatlari bilan bog'liqligi, shaxsning ushbu muassasa xususiyatlariga bog'liqligi va unga tegishli bo'lish zarurati ta'kidlanadi. Kognitiv-motivatsion yondashuv doirasida ishsizlar qiyin hayotiy vaziyatda xatti-harakatlarning muayyan strategiyalarini tanlaydigan baholovchi, sharhlovchi, harakat qiluvchi subyekt sifatida qaraladi. Biografik yondashuv mansabni o'rganishga qaratilgan. Ushbu yondashuv, A.N.Demin so'zlariga ko'ra, "ishsizlik bo'yicha maqsadli tadqiqotlar uchun bu mavzuda allaqachon o'rnatilgan an'anadan ko'ra ko'proq zaruriy shart". Biografik yondashuv vakillari ishsizlik insonning martaba va hayot yo'lining ajralmas qismi ekanligini ta'kidlaydilar.
Shaxsiy biografik shartlar, beqaror martaba va ishsizlik oqibatlarini o'rganishning o'ziga xos xususiyati xavf omillarini aniqlashdadir. Shunday qilib, G.Elder va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, iqtisodiy mahrumlik uchun xavf omillari, shu jumladan ishni yo'qotish tufayli, asabiylashish va hissiy beqarorlik, bu oilaviy munosabatlardagi nizolar va ota-ona va bola munosabatlarining salbiy uslubi bilan birlashtirildi [4].
A.Kaspi ma'lumotlariga ko'ra, asabiy xarakterga ega bo'lgan odamlarning kasbiy maqomi pastroq bo'ladi, shuningdek, ishini tez-tez o'zgartiradi va ishsiz maqomiga egalikdan "zavqlanadi" Finlyandiya psixologlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko'ra, martaba beqarorligi (ishsizlik, ish joyini tez-tez o'zgartirish) yuqori tashvish, aqliy qobiliyatsizlik, past vijdonlilik, nevrotiklik va maktabdagi past natijalar kabi omillarning ta'siri bilan bog'liq. Ushbu yo'nalish doirasida beqaror martaba va ishsizlik uchun xavf omillari bir-biri bilan o'zaro ta'sir qilishi va umuman, shaxsiy, ijtimoiy va kasbiy rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan muayyan hodisalarning yuzaga kelishiga sabab bo'lishi aniqlandi
[5].
Psixologiyada ishsizlik muammosini o'rganish nisbatan kechroq boshlangan. Ko'plab olimlar ishsizlarning psixologik xususiyatlarini o'rganishga harakat qilishdi. A.A.Osipova ta'kidlashicha, ishsizlar o'z-o'zini hurmat qilmaydi [6]. Shuningdek, A.A.Osipova ishsizlarning hayotga qiziqishi, o'zini-o'zi takomillashtirish istagi yo'qoladi, deb hisoblaydi. A.K.Osnitskiy va T.S.Chuykov, K.Lean va D.Feldmanning
27-mart, 2024
190
shaxsiy xususiyatlarning ishni yo'qotish bilan bog'liq inqirozli vaziyatni bartaraf etish strategiyalariga ta'siri bo'yicha tadqiqot natijalarini taqdim etadi [7]. Ishni yo'qotishni boshqacha boshdan kechirayotgan ishsizlar uchun ular uchta individual xususiyatni solishtiradilar: lokus nazorat, A tipi va B tipidagi shaxs va o'z-o'zini hurmat qilish. Ularning ishsizlik holatini o'zgartirishda xatti-harakatlarning eng faol shakllari A tipida kuzatildi.
A tipidagi shaxs tajovuzkorlik bilan tavsiflanadi (bunday odamlar, orzu qilingan narsaga erishish uchun o'zlarini boshqalarga qarshi turishga moyildirlar). To'siqlar ko'p bo'lgan vaziyatda A turi ularni yengish uchun barcha kuchlarni tortadi, hech qanday sharoitda orqaga chekinmaydi. B tipidagi shaxs qiyin vaziyatlarga kamroq sezgir, davom etayotgan voqealarga aralashmaydi. A turi eng ko'p kurashuvchan xulq-atvori bilan tavsiflanadi. Mualliflarning ta'kidlashicha, lokus nazorat xatti-harakatlar strategiyasini ishlab chiqishda kichik rol o'ynaydi. Mualliflarning fikriga ko'ra, o'zini past baholaydigan ishsizlar yangi ish topishga harakat qilganda faol xatti-harakatlardan kamroq foydalanadilar.
Ushbu tadqiqot natijalari A.K.Osnitskiy va T.S.Chuykov tadqiqotchilarni ishdan bo'shatish holati va boshqa xususiyatlar bilan kurashishdagi faoliyat o'rtasidagi bog'liqlikni izlashga yo'naltiradi. Mualliflarning fikriga ko'ra, qiyin vaziyatdan chiqish mexanizmlari ko'p jihatdan turli muammolarni hal qilishda hayotiy qiyinchiliklarni bartaraf etishning shaxsiy tajribasi bilan belgilanadi. Ishni yo'qotish holati bilan kurashishning individual strategiyalarini tavsiflash, ularni tushuntirish uchun, shaxsning subyektiv faoliyati tajribasini tahlil qilish, uning shaxsiy va faoliyatini ongli ravishda o'zini o'zi boshqarish tahliliga murojaat qilish muhim hisoblanadi [8].
Har xil faoliyat turlari va bir turdagi faoliyatning turli tomonlarini tartibga solish tajribasi to'planganligi sababli, shaxsda alohida xususiyat - psixikaning o'ziga xos tashkiloti sifatida subyektivlik shakllanadi. Subyektivlik hayotiy muammolarni hal qilishda to'plangan tajribani faol, ongli va maqsadli amalga oshirishga yordam beradi. Mualliflarning fikriga ko'ra, subyektiv faoliyat tajribasi va uning tarkibiy qismlarining individual xususiyatlari, ularning izchilligi o'lchovi va ushbu tajribada shakllangan tartibga solish ko'nikmalari, turli xil hayotiy qiyinchiliklarni yengish muvaffaqiyatining asosiy omili bo'lib qoladi, shu jumladan "kasbiy yo'qotish sindromi" ga uchragan shaxslarda "rekonstruktiv xulq-atvor"ni yuzaga keltirishda muhim pozitsiyani egallaydi.
A.K.Osnitskiy va T.S.Chuykova ishni yo'qotish holatini hal qilishning o'ziga xos xususiyatlari ko'p jihatdan subyektiv faoliyatning to'plangan tajribasi bilan belgilanadigan shaxsning individual xususiyatlari bilan bog'liqligini ta'kidlab, o'z
27-mart, 2024
191
xatti-harakatlarini ongli ravishda o'zi boshqarish tajribasi, professional tajriba. mustaqil qarorlar va harakatlarni qabul qilish kabi strategiyalarga ajratadi. Subyektiv faoliyat tajribasining individual tarkibiy qismlarini shakllantirishdagi farqlarga asoslangan qiyin vaziyatni bartaraf etishda ishsizlar o'rtasidagi individual farqlar qidiruv faoliyatining dinamikasi va mazmunini belgilaydi. Subyektiv faoliyat tajribasining qiymat, aks ettiruvchi, operativ va kommunikativ tarkibiy qismlarini shakllantirish ko'rsatkichlari qanchalik yuqori bo'lsa, qidiruv shunchalik samarali bo'ladi.
Shunday qilib, xorijiy va mahalliy mualliflarning tadqiqotlarida ishsizlarning ma'lum shaxsiy xususiyatlari qayd etilgan. Shu bilan birga, shaxsiy potensialning katta majmuasi juda kam o'rganilgan. Bundan tashqari, o'rganilayotgan ishsizlarning ayrim sifatlarini tanlashning aniq nazariy asoslari yo'q. Bizning fikrimizcha, subyektning fazilatlari shaxsning psixologik holati va kasbiy rivojlanishiga eng muhim ta'sir ko'rsatadigan asosiy shaxsiy xususiyatlar sifatida qaralishi kerak. Mavzuning xususiyatlari muammosi bo'yicha ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, o'ziga bo'lgan munosabat, mas'uliyat, reflekslik, shuningdek, o'z faoliyati va xatti-harakatlarini samarali o'z-o'zini boshqarish qobiliyati tom ma'nioda ishsizlarda "rekonstruktiv xulq-atvor" motivlarini paydo qilishida muhim fundamental asos bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Ishsizlarning aksariyati ikki tomonlama (ambinal), ya'ni ularda subyektiv nazoratning aniq yo'nalishi yo'qligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, sinaluvchilarning ko'pchiligi o'rtacha reflekslilik darajasi bilan ajralib turadi, ya'ni ular o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi o'z harakatlarini tahlil qilishga o'rtacha moyil bo'lishadi.
Yuqoridagi tadqiqot natijalari asosida olingan empirik ma'lumotlar tahlili quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi.
1. Ishsizlarning ko'pchiligi o'ziga ishonch, o'zini o'zi boshqarish, o'ziga munosabat, o'zini o'zi qadrlash, o'zini o'zi qabul qilish, o'ziga bog'langanlik kabi o'ziga bo'lgan munosabat parametrlarining o'rtacha darajasiga ega. Shu bilan birga, shaxsning o'ziga bo'lgan munosabatining yaqinlik, ichki ziddiyat va o'zini ayblash kabi xususiyatlari ham o'rtacha ko'rsatkich qayd etdi. Ishsizlarning ko'pchiligi ambinalistlardir, ya'ni ularda subyektiv nazoratning aniq yo'nalishi yo'q, shuningdek, o'rtacha reflekslilik darajasi bilan ajralib turadi, ya'ni ular o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi o'z harakatlarini tahlil qilish uchun mo'tadil moyillikni ko'rsatadi. Shu bilan birga o'zini nazorat qilishning faoliyatni rejalashtirish, shuningdek, moslashuvchanlik va mustaqillik kabi shaxsiy tartibga solish xususiyatlarini past darajada ifodalanishi ishsizlarning - boqimonda xulq-atvorli shaxsga aylanib
27-mart, 2024
192
qolishlariga sabab bo'ladi. Yana bir ahamiyatli jihati, tadqiqotning birorta ham ishtirokchisi dasturlashning yuqori darajada rivojlanganligi, shuningdek, mustaqillik bilan ajralib turmaydi. Bu esa, o'z navbatida boqimonda shaxs psixotipida "tobelik", "o'zgadan najot istash" kabi sifatlarning dinamik-statik ko'rinishda bo'lishini ta'minlasa, "tartibsizlik" hamda "prognozlashtirish"ning regressive o'zgaruvchan pozitsiyada qolishiga imkon beradi.
2. Ishsizlarning shaxsiy sifatlarining omilli strukturasini o'rganishda 6 ta omil aniqlandi: "o'z-o'zini tartibga solish", "avtosimpatiya", "o'zgarishlarga tayyorlik", "o'z-o'zini kamsitish", "refleksivlik", "yopiqlik". "O'z-o'zini tartibga solish" omili subyektni o'z xatti-harakati va faoliyatini samarali o'zini o'zi boshqarishga qodir ekanligini tavsiflaydi, ya'ni subyektning o'zini o'zi boshqarish individual tizimining shakllanishining umumiy darajasini tavsiflaydi. Demak, boqimondaga aylanib borayotgan shaxs portretida qarorlarni mustaqil qabul qilish motivi yetakchilik qilib, unda barcha faoliyatni o'zi boshqarish hamda nazorat qilish mexanizmlari yaxshi ishlayotganidan dalolat beradi.
"Avtosimpatiya" omili umuman olganda subyektning o'z harakatlari, muvaffaqiyatsizliklari va yutuqlari uchun javobgar bo'lish, o'z hayotini boshqarish va vaziyatlarga qarshilik ko'rsatish qobiliyati, subyektning o'ziga va uning fazilatlariga ijobiy munosabati, qadriyat hissi haqidagi g'oyalarini tavsiflaydi. "O'zgartirishga tayyorlik" omili odatda o'zi haqidagi g'oyalarni o'zgartirish istagi darajasini, "men" tushunchasini, shuningdek, o'ziga ishonchni tavsiflaydi.
"O'zini-o'zi kamsitish" omili subyektning o'ziga nisbatan salbiy munosabatini, ichki ziddiyatlarning mavjudligini, o'zidan salbiy fazilatlarni izlash va o'zini ayblash munosabatini tavsiflaydi.
"Refleksivlik" omili subyektning o'z harakatlari uchun yuqori mas'uliyat bilan chuqur fikrlash qobiliyatini tavsiflaydi.
"Menning yopiqligi" omili insonning o'zi uchun ham, boshqa odamlar uchun ham "men" ning ochiqlik darajasi pastligini tavsiflaydi.
Xulosa o'rnida ta'kidlash joiz-ki, ishsizlarning shaxsiy fazilatlarini o'rganish istiqbollari sifatida ishni yo'qotish natijasida yuzaga keladigan stressni yengish uchun turli strategiyalarni tanlashga shaxsiy xususiyatlarning ta'sirini tahlil qilish, o'rganilayotgan shaxsiy xususiyatlar doirasini kengaytirish va boshqalarni qayd etish mumkin. Mazkur izlanishlar esa, ishsiz shaxslarni boqimonda shaxs sifatida qotib qolmasliklari yo'lida jiddiy psixoprofilaktik tadbirlar tashkil etish uchun muhim yondashuvlarni ishlab chiqishda dasturi amal bo'ladi.
193
27-mart, 2024
REFERENCES
1. Абульханова К.А. Принцип субъекта в отечественной психологии // Психология. Журнал Высшей школы экономики. - 2005. - Т. 2. - № 4. - С. 3-21.
2. Дементий Л.И. Теоретические основания и диагностика ответственности и локуса контроля: учебно-методическое пособие. - Омск, 2001. - 72 с.
3. Дёмин А.Н. Теоретические подходы к проблеме безработицы в зарубежной психологии // Психологический журнал. - 2005. - Т. 26. - № 4. - С. 20-29.
4. Знаков В.В. Самопонимание субъекта как когнитивная и экзистенциальная проблема // Психологический журнал. - 2005. - Т. 26. - № 1. - С. 18-28.
5. Конопкин O.A. Структурно-функциональный и содержательно -психологический аспекты осознанной саморегуляции // Психология. Журнал Высшей школы экономики. - 2005. - Т. 2. - № 1. - С. 27-42.
6. Осипова A.A. Справочник психолога по работе в кризисных ситуatsiях / A.A. Осипова. -2-е изд. -Ростов н/Д: Феникс, 2006. - 315 с.
7. Осницкий А.К., Чуйкова Т.С. Саморегуляция активности субъекта в ситуatsiи потери работы // Вопросы психологии. - 1999. - № 1. - С. 92-104.
8. Уваров Е.А. Субъектная активность как ведущий фактор саморазвития человека // Журнал прикладной психологии. - 2005. - № 1. - С. 2-21.
9. Сагатова, Ш. Ф. (2021). ЭМОЦИОНАЛ ИНТЕЛЛЕКТ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 124-127.
10. Усманова, Ш. Д. (2019). Шахс ижтимоии фаоллиги ривожланишининг психологик механизми. Современное образование (Узбекистан), (3 (76)), 27-31.
194
27-mart, 2024
