Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ИНФРАТУЗИЛМА ТИЗИМИНИНГ ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ИНФРАТУЗИЛМА ТИЗИМИНИНГ ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
75
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш / қишлоқ / қишлоқ хўжалиги / инфраструктура / фан / техника / озиқ-овқат / фермер / респондент / инвестиция / инновация / services / village / agriculture / infrastructure / science / technology / food / farmer / respondent / investment / innovation

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Яхяев Э.Я.

Ушбу мақолада муаллиф Ўзбекистоннинг қишлоқ жойларида қишлоқ хўжалиги мисолида унга боғлиқ инфратузилма тизими ва унинг инновацион ривожланиш тенденциясининг қиёсий таҳлилини амалга оширган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF THE CURRENT STATUS OF INFRASTRUCTURE SERVICE IN RURAL AREAS AND ITS TENDENCY OF INNOVATIVE DEVELOPMENT

In the article, the author carried out a comparative analysis of the infrastructure system and trends in its innovative development on the example of agriculture in rural areas of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ИНФРАТУЗИЛМА ТИЗИМИНИНГ ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

УДК: 30:332.122

Яхяев Э.Я. независимый исследователь

СамИЭС Узбекистан, г. Самарканд

КИШЛОК ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КУРСАТИШ ИНФРАТУЗИЛМА ТИЗИМИНИНГ ХОЗИРГИ ХОЛАТИ ВА УНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИНИНГ ТАХЛИЛИ

Аннотация: Ушбу мацолада муаллиф Узбекистоннинг цишлоц жойларида цишлоц хужалиги мисолида унга бозлиц инфратузилма тизими ва унинг инновацион ривожланиш тенденциясининг циёсий таулилини амалга оширган.

Калит сузлар: хизмат курсатиш, цишлоц, цишлоц хужалиги, инфраструктура, фан, техника, озиц-овцат, фермер, респондент, инвестиция, инновация.

Yakhyaev E. Ya. independent researcher SamIES Uzbekistan, Samarkand

ANALYSIS OF THE CURRENT STATUS OF INFRASTRUCTURE SERVICE IN RURAL AREAS AND ITS TENDENCY OF INNOVATIVE

DEVELOPMENT

Resume: In the article, the author carried out a comparative analysis of the infrastructure system and trends in its innovative development on the example of agriculture in rural areas of Uzbekistan.

Key words: services, village, agriculture, infrastructure, science, technology, food, farmer, respondent, investment, innovation.

Хрзирги жах,ондаги интеграциялашув ва Covid-19 пандемияси жараёни шароитида мамлакат озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш кишлок жойларда хизмат курсатувчи инфратузилмани баркарор ривожлантириш асосида тармокнинг ташки узгарувчан мухдтга мослашувчан, турли хилдаги инновациялар ва илмий-техника тараккиётига таъсирчан булиш зауруриятини келтириб чикармокда. Шу боис, дунёнинг куплаб ривожланган мамлакатларида кишлок жойларда хизматлар тараккиётининг замонавий боскичи - унинг самарадорлигини ошириш учун аграр соха ва фан-техника сохдси тармокларининг тизимли

интеграциясини таъминловчи инновацион моделга утиш боскичи деб тавсифланмокда. Хусусан, кишлок жойларда "хозирги кунда ер, энергия ва бошка табиий ресурслардан самарали фойдаланишга, шу билан бирга, дунёдаги кашшок ахолининг эхтиёжларига купрок эътибор каратиш имконини берувчи ишлаб чикариш ва таксимлаш тизимларини оптималлаштириш хамда янги бизнес моделларини татбик этиш максадида аклли кишлок хужалиги ни яратишга зарурат туFилмокда 3.

Дунё ахолисининг 2050 йилга бориб, 9,7 млрд. кишига2 етиши жахон микёсида глобал муаммоларни келтириб чикаради. Ушбу муаммолар етарли микдорда овкатланиш хукукига эришиш ва хар бир одамнинг очликдан озод булиш учун асосий хукукига жиддий тахдид солмокда. Купайиб бораётган ахолини озиклантириш ва баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун кишлок хужалиги махсулотлари етиштирувчилардан купрок озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш талаб килинади. Шу нуктаи назардан, кишлок жойларда инновациялар озик-овкат тизимини ислох килиш, оилавий фермерларни кашшокликдан куткариш, озик-овкат хавфсизлиги, баркарор кишлок хужалиги хамда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан 2015 йил 25 сентябрда кабул килинган "Дунёмизни узгартириш: 2030 йилгача булган даврга мулжалланган баркарор ривожланиш сохаси Кун тартиби" резолюциясига4 эришишга ёрдам берадиган асосий восита хисобланади.

Узбекистонда хам инновацион жараёнларни иктисодиётнинг барча сохаларида, шу жумладан, кишлок жойларимизда хизмат курсатувчи сохалардан бири кишлок хужалигида фаоллаштириш учун барча шароитларни таъминлашга эътибор каратиб келинмокда. Инновацион ривожланиш кишлок хужалигидаги мавжуд муаммоларни хал этиш, шу билан бирга, унинг киёфасини тубдан узгартириш, кишлок хужалиги ва унга хизмат курсатувчи инфратузилма тармокларини ривожлантиришнинг янги боскичига утиш имконини беради. Бу борада мамлакатимизни модернизация килиш шароитида "кишлок хужалигини янада ислох килиш буйича комплекс дастур ишлаб чикиш лозим", "йуколиб бораётган кадимги навларни тиклаш, селекция ишларини окилона ва самарали йулга куйиш, сохага илм-фан ютуклари, инновацион ишланмаларни кенг жорий этишимиз зарур 5 хамда кишлок хужалиги технологияларини мукаммал эгаллаган, замонавий ишлаб чикариш ва инновация усулларидан хабардор

3 https://www.wipo.int/pressroom/ru/articles/2017/article_0006.html // Глобальный инновационный индекс 2017 г.: в рейтингах лидируют Швейцария, Швеция, Нидерланды, США и Соединенное Королевство. 2 Уша ерда.

4 http:// www.fao.org/ about/ meetings/ agricultural-innovation-family-farmers-symposium/ about/ en/; Consensus Reached on New Sustainable Development Agenda to be adopted by World Leaders in September; Open Working Group proposal for Sustainable Development Goals.

5 Узбекистон Республикаси Президента Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2017 йил 23 декабрь.

фермерлар сув билан хаводек зарур"6лиги устувор вазифа этиб белгиланди. Бунда инфратузилманинг инновацион ривожлантириш усул ва механизмлари нафакат миллий иктисодиётнинг замонавий бозор тамойилларига жавоб бериши, балки хар бир худуднинг узига хос хусусиятларини хам хисобга олиши зарур. Умуман, кишлок хужалигига хизмат курсатувчи инфратузилма тармоFида инновацион фаолият ва жараёнларни мажмуавий холда урганиш, амалиётда хосил булган холатни танкидий нуктаи назардан куриб чикиш ва кишлок хужалигига хизмат курсатувчи инфратузилмани инновацион ривожлантириш объектив заруратга айланмокда.

К,ишлок жойларда аграр сохани баркарорлаштиришда инфратузилма тармоFининг ахамиятини хисобга олган холда фермер хужаликлари ташкил этилган худудларда ушбу тармокларни ташкил этиш ва ривожлантиришга эътибор каратилди. Республика буйича жами 8348 та турли хилдаги инфратузилма шахобчалари фаолият юритиб келмокда, энг катта улуши Самарканд, ФарFOна, К,ашкадарё ва Тошкент вилояти хиссасига туFри келади. Навоий, Жиззах вилоятларида шахобчалар сони хам сезиларли ошган. Аммо битта шахобчага туFри келадиган фермер хужаликлари сони ва хизмат курсатиладиган майдон хажми ошиб боргани аникланди, бу эса хизмат курсатиш сифатига салбий таъсир этади.

Маълумки, республикада чорвачилик махсулотлари, яъни гуштнинг

94.4 фоизи, сутнинг 95,7 фоизи, жуннинг 85,5 фоизи ва коракул терининг

83.5 фоизи дехкон хужаликлари хиссасига туFри келмокда. Аммо зооветеринария шахобчалари, асосан, чорвачиликка ихтисослашган фермер хужаликларига хизмат килмокда. Шу сабабли чорвачилик махсулоти етиштирувчи дехкон хужаликларининг зооветеринария хизматларига талаби кондирилмай келмокда, чорва молларининг махсулдорлигини ошириш, чорвачилик махсулотлари сифатини ошириб бориш буйича тегишли илмий маслахат ва ёрдам курсатилмай келмокда.

Бунинг натижасида республикада чорва молларининг махсулдорлик курсаткичлари ривожланган мамлакатларга нисбатан анча паст булиб колмокда.

Ушбу маколани баёни давомида биз мавзу билан боFлик муаммоларни тахлил этишда махаллий олимларимизнинг тадкикот изланишлари натижасида амалга оширилган суров-анкеталаридан фойдаландик. Масалан Республикамизнинг К,ашкадарё вилояти Миришкор тумани фермер хужаликлари, ММТП, СИУ ва минерал уFит билан таъминлаш шахобчаларининг рахбарлари уртасида суровнома утказилган. Утказилган суров-анкета натижаларига кура, кишлок жойларида аксарият инфратузилма объектлари томонидан курсатиладиган

6 Узбекистон Республикаси Президента Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

хизматлар сифати пастлиги, курсатилган хизматлар учун тулов уз вактида амалга оширилмаётгани, зарур булган техника ва хизмат турларининг мавжуд эмаслиги эътироф этилган (1,2-расмлар). 2

" 4 ..........3

---6 ■ 35

58

барча хизмат турлари мавжуд и баъзи хизмат турлари йук

н ММТПда янги хизмат турларини жорий этиш зарур н ММТП хизмат туридан фойдаланмайман

2-расм. "ММТПнинг барча хизмат турлари мавжудми?" буйича

93

техникалар эскирган айрим техникалар эскирган керакли техникалар йук

1-расм. "ММТПда мавжуд техникалар холати кандай?"

саволига респондентлар жавоби, респондентлар жавоби, фоиз фоиз

Хусусан, респондентларнинг 93 фоизи худудларидаги мавжуд ММТПда "техникаларнинг эскирган"лигини кайд этишган, 4 фоиз респондент "айрим техникалар эскирган" деб жавоб берган ва 3 фоизи мукобил МТПда "керакли техникалар йук", деб жавоб беришган. Шунингдек, суровномада иштирок этган респондентларнинг 35 фоизи мукобил МТПда "баъзи хизмат турлари йук"лигини эътироф этишган, 3 фоизи "янги хизмат турларини жорий этиш зарур", деб хисоблайдилар. Респондентларнинг 83 фоизи "ММТПда техникаларни таъмирлаш ва сервис хизмати", 17 фоизи "чорвачилик тармоFини механизациялаштиришга оид хизмат"ларни ривожлантиришни таклиф этишган.

Фермер хужаликлари хамда уларга кишлок жойларида хизмат курсатувчи инфратузилма объектлари уз корхоналарига янгилик киритишда энг катта муаммо сифатида пул маблаFлари етишмаслигини сабаб килиб курсатишган. Шунингдек, фермер хужаликлари рахбарларининг 10 фоизи инновацияларни амалиётга жорий этишдаги тусик сифатида "илмий иш олиб бораётган олим мутахассислар билан хамкорлик йулга куйилмаганлиги"ни ва 3 фоизи "фермер хужалиги учун керакли янгиликлар туFрисидаги маълумотга эга эмаслиги"ни курсатишган.

К,ишлок хужалигининг инновацион ривожланишига таъсир этувчи ижобий (инновацион жараёнлар ривожланишига кумаклашувчи) ва салбий (инновацион жараёнларга тусик булаётган) омиллар аникланди. Тусик булаётган омиллар: давлат томонидан илмий-техник, ИТИ ва ОТМларни молиялаштириш учун ажратиладиган маблаFларнинг чекланганлиги; инновациялар учун кредитларнинг юкори ставкаси; кишлок хужалигида

инновацион жараёнлар таваккалчилиги юкорилиги; кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикарувчи ва илм сохаси уртасида узаро алоканинг яхши йулга куйилмаганлиги; инновацион фаолият билан шуFулланувчиларни моддий раFбатлантириш механизмининг етарли даражада ривожланмаганлиги; кишлок хужалигида илмий-тадкикот ишланмаларининг етарлича ривожланмаган.

Инновацион жараёнларни раFбатлантирувчи омилларга эса: табиий ресурслар мавжудлиги; бозор муносабатларига асосланган хужалик юритувчи субъектларнинг ривожланиши; илмий салохият; ички озик-овкат бозорининг сиFимлилиги; экологик хавфсиз, натурал озик-овкат махсулоти ишлаб чикариш имконияти.

Тахлилларга кура, Узбекистон аграр секторида инновациялар хажми жами кишлок хужалиги ялпи махсулоти хажмига нисбатан 0,00004 фоизни ташкил этади, кишлок хужалигига оид инфратузилма тармоFида эса бу курсаткич ундан хам кам, вахоланки ушбу курсаткич бошка ривожланган мамлакатларда 20-25 баробар купрокни ташкил этади. 2009-2020 йиллар давомида кишлок хужалиги сохаси буйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга сарфланган харажатлар 354 баробарга ошган, аммо кишлок хужалиги ялпи махсулотига нисбатан инновацион харажатлар улуши эса 8,5 марта камайган. Бу маблаFлар тармокни инновацион ривожлантириш учун, албатта, етарли эмас.

Худудлар кесимида кишлок хужалиги фанлари сохасида жами жорий харажатлардан уз кучи билан бажарилган илмий тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишланмаларига сарфланган харажатлар тахлил килинганда, асосан, Тошкент ва Самарканд вилоятларида хамда Тошкент шахрида улуши катта эканлиги аникланди. 2012-2020 йиллар давомида республикада кишлок хужалиги тармоFи буйича фундаментал тадкикотларга сарфланган харажатлар 135,7 фоиз ва амалий тадкикотларга харажатлар 120,4 фоизга ошганлигини кузатиш мумкин.

К,ишлок жойларда хизмат курсатувчи инфратузилмалардан бири масалан кишлок хужалиги сохасининг инвестицион-инновацион ривожланиши кенг камровли фаол жараён булиб, молиявий ресурслардан фойдаланиш, кушимча молиялаштириш манбаларини жалб этиш, инвесторларни излаш жараёни янги билим ва FOялар, янги технологияларни куллаш, жорий этиш, хизмат курсатишни ташкил этиш ва инфратузилма тармокларида бошкарувнинг янги шаклларини амалиётда куллаш билан чамбарчас боFликдир.

Бу муаммони факатгина инвестицияларнинг инновацияларга мос булиши, инвестицион ва инновацион жараёнларнинг узаро мутаносиб холда ривожланиши шароитида хал этиш мумкин. Бундай ёндашув инвестиция ва инновацияларни бир тизим сифатида урганиш мажбуриятини юклайди ва унинг муваффакиятли ривожланиши хамда фаолият юритиши кишлок хужалиги ва унга хизмат курсатувчи

инфратузилманинг иктисодий усиши ва баркарор ривожланиш даражаси билан чамбарчас боFликдир (3-расм).

2010 йи/1 2015 йи/1 2016 йил 2017 йил 2018 йиЛ

-н+ж-Кишлок хужалиги асосий фаолият тури буйича асосий капиталга киритилган инвестициялар хажми, млрд.сум Кишлок хужалиги асосий фаолият тури буйича асосий капиталга хорижий ,,, инвестиция ва кредитлар хджми, млрд.сум

Дехкончилик ва чорвачилик, овчилик ва бу сохаларга хизмат курсатиш буйича ■ жами инвестициялар, млрд.сум

Кишлок хужалиги асосий фаолият тури буйича асосий капиталга киритилган инвестициялар улуши жамига нисбатан фоизда, % Кишлок хужалиги асосий фаолият тури буйича асосий капиталга хорижий инвестиция ва кредитлар хажми улуши

жамига нисбатан фоизда, %

3-расм. ^ишлок хужалигида инвестициялар хажмининг ошиш

7

тенденцияси7

Тахлилларга кура, кишлок хужалигини ривожлантириш учун ажратиладиган инвестициялар хажми кейинги йиллар давомида ошиб борган, аммо иктисодиёт тармокларига сарфланган жами инвестициялар хажмида кишлок хужалигига ажратиладиган инвестициялар улуши камайиб бормокда ва 2018 йилда 3,3 фоизни ташкил этган. Ажратилган инвестициялар асосий кисми суFориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилашга сарфлаб келинмокда.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1.Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2017 йил 23 декабрь.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

3.Глобальный инновационный индекс 2017 г.: в рейтингах лидируют Швейцария, Швеция, Нидерланды, США и Соединенное Королевство. 4.Эргашев Р.Х., Рахматуллаев А.И., Файзиева Ш.Ш., Курбонов А.Б., Шохужаева З.С., Хамраева С.Н., Аманов О.О., Джалилова Н.М.,

Узбекистон Республикаси Далат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

7

Нормаматов И.Б. Иктисодиётни инновацион ривожлантириш истикболлари. Монография. - Т.: Iqtisod-Moliya, 2019. - 240 б.

5. Эргашев Р.Х., Хамраева С.Н. Чорвачилик тармоFига хизмат курсатувчи инфратузилмани инновацион ривожлантириш // «Инновацион иктисодиётга утиш шароитида миллий иктисодиётнинг таркибий тузилмасини такомиллаштиришнинг устувор йуналишлари» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман (II кисм). -Гулистон, 2018. - 243-246 б.

6.Узбекистон Республикаси Далат статистика кумитаси маълумотлари

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.