CC BY
15
© КОЛЛЕКТИВ АВТОРОВ, 2020 ДОС: 551.4.014+636.083.39
Д. Е. Узбеков, Н. Ж. Чайжунусова, Д. М. Шабдарбаева, Г. К. Амантаева,
Ы. О. Кайрханова, А. А. Жакипова, С. А. Апбасова, С. Е. Узбекова, Ж. Ж. Абишев,
Б. Русланова, А. А. Дюсупова, Ж. Б. Касымбай
1ШК1 МЕН СЫРТКЫ СЭУЛЕЛЕУ ЭСЕР1НЕ ¥ШЫРАFАН ЕГЕУК¥ЙРЬЩТАРДЬЩ АТАЛЫК БЕЗДЕР1НДЕГ1 ГИСТОМОРФОЛОГИЯЛЫК 6ЗГЕР1СТЕРДЩ САЛЫСТЫРМАЛЫ СИПАТТАМАСЫ
Семей медицина университетi (Семей, Казахстан)
Иондарыш сэуле эсер1не душар болрандардык кептеген бул1нд1рпш салдарымен коса урпак жацрырту жуйеане де ерекше мэн бел1нед1. Хиросима мен НагасакидаFы атомдык бомбалаудык салдарын зерттеген жапон ралымдарынык екбектер1ндег1 нейтронды-белсенд1 Марганец-56 (56Мп) радионуклид1н1к басым рел1 заманауи жаFдайда да кызырушылык арттырады. Осыран суйене отырып, р- мен Y-сэулелеу эсер1не ушыраран егеукуйрыктардык екпес1ндег1 микроскопиялык езгер1стерд1 зерттеу максатымыз туындады.
Тэж1рибе жуз1нде «Вистар» тукымды 227-335 гр салмаFы бар аталык жынысты 30 егеукуйрык пайдаланылFан. ЖануарларFа сэулелеуден кей1н 3-ш1, 14-ш1 жэне 60-шы тэулктерде некропсия жург1зу барысында аталык бездер1н алып, 10%-т1к формалинде фиксацияладык. Т1н фрагменттер1н парафинге куйып, калыкдыFы 4 мкм келденек сериялык кес1нд1лер дайындап, эр1 карай гематоксилин мен эозинмен (Н&Е) боядык.
Тэж1рибел1к зерттеу нэтижелер1не сай, сырткы сэулелеу (60Со) эсер1мен салыстырFанда, марганецт1к нейтронды-белсенд1р1лген диоксид1н1к (56Мп) егеукуйрыктар атабездер1не ыкпалы кеш мерз1м1 аясында акFарылFан дистрофиялык пен некробиоздык удер1стерд1к жуз1нде 1шк1 сэулелеуд1к эсер ету кауп1 жоFарырак екен1 купталран. АлынFан нэтижелер, нег1з1нен иондаFыш радиациянык эсер1нен туындайтын гистоморфологиялык езгер1стер сипатынык жалпы сэулелеуд1к дозасы мен тур1не байланысты дамитыны дэлелденген.
Клт сездер: иондаFыш сэулелеу, аталык бездер, гистоморфология, дистрофия, егеукуйрыктар
Эдеби мэлiметтер керсеткендей, урпак жа^ырту кызметшщ темендеуi радиациянык жалпы дозасымен, онык эсер ету узакты^ы-мен, закымдану декгешмен, жасушалардык даму сатысымен, организмнщ жасымен, сондай-ак баска да бiркатар этиологиялык факторлар-мен аныкталады. «Шагын» дозалардык эсерi кезiнде атабез закымданулары белгiлерiнiк латенттiлiгi - доза тэуелдi удерiс болып табы-лады. Осы сэтте, репродукциялык бузылым-дардык кушеюi организмнiк корраныс жуйелерi элсiреуiмен де байланысты болуы мумкiн екенiн умытпаганымыз жен [5].
Патоморфологтардык жургiзген кеп жылдык эксперименттiк зерттеулердiк нэтиже-лерi урпак жа^ырту жYЙесiнiк иондаушы сэулелеу эсерне сезiмталдьFь жогары екенiн керсеткен. Эдеби мэлiметтердi талдау барысында, ядролык жарылыстык салдарын басы-нан етюрген халыктык атабездерiнде мумкiн дамитын патологиялык удерiстер бойынша заманауи радиобиологтардык ортак пiкiрлерi элi кунге дейн тольFьмен кальптаспаFань анык-талFан [8, 9]. ОсьFан орай, радиациялык фак-тордык ербу жуйесiне ыкпалын баFалау макса-тында, эксперимент жузЫде iшкi сэулелеу эсерiне ушыраFан егеукуйрыктардык аталык бездерiн морфологиялык эдiс кемепмен терек зерттеу кажеттiлiгi пайда болFан [11].
Жумыстьщ максаты - эксперимент
жузЫде iшкi мен сырткы иондаушы сэулелеу-дiк эсерiнен кейiн жануарлардык аталык без-дерiндегi эр тYрлi мерзiмдерде туындайтын гистокурылымдык езгерiстерiне салыстырмалы талдау жYргiзу.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Тэжiрибе жYЗiнде жасы 5 ай толFан, 227335 грамм салмаFы бар аталык жынысты ак туст «Wistar» тукымдас егеукуйрыктар колданьлFан. Эксперимент виварий жаFдайындаFы зертхана-лык жануарларды кYтудiк барлык талаптарын ескеру жузЫде iске асьрьлFан. Тэжiрибелiк жумысымыз Fылыми максатында колданылатын жануарларды корFау бойынша Европалык парламент Директивасына сай, Казакстаннык Семей каласы мемлекеттiк медицина университетУк Этикалык комитетiнде карастырылып, бектлген (16.04.2014 жылдык №5 хаттамасы); сондай-ак Казакстан Республикасы Денсаулык Сактау МинистрУк 2007 жылдык 25-шi шiлдесiнен №442 буйры^ына сэйкес, «Казакстан Республи-касында клиника алдылык, медициналык-биоло-гиялык эксперименттер мен клиникалык зерттеулердi iске асыру туралы ережелерi» бойынша жYргiзiлген [4]. Егеукуйрыктардык эвтаназиясы экспозициядан кейiн 3-ш^ 14-шi жэне 60-шы тэул^ерде ашкарын жаFдайьнда 10% кетамин ерiтiндiсiнiк 0,5 мг мелшерЫ iш куысына енпзу аркылы жузеге асьрьлFан. Тэжiрибенiк жоспарына сай, жануарлар 3 топка
белнен, эркайсысынан жоFарыда аталFан тэулiктерге сэйкес 10 егеукуйрыктан алынFан.
Жануарлардык бiрiншi тобы (n=10) марганецтщ нейтронды-белсендiрiлген диоксидi (56Mn) ингаляциясына ушыратылFан. Бул курде-лi удерiстi icKe асыру Yшiн Курчатов каласында орналаскан «^азакстан Республикасынык ¥лт-тык ядролык орталыFындаFы Байкал-1» реакторы колданылFан. Осындай гетерогендiк ядролы; реактордык, негiзiнен атом энергетикасын-даFы турлi материалдарды зерттеу мен сан алуан биологиялык нысаналарды сэулелендiру барысында эксперименттер еткiзуi ушiн пайдаланылатынын айтып еткен жен. Марганец диоксидi утдоын (келемi 3 мкм-ден аспайтын массасы 100 мг уса; бытыраккы утдоын) реактор жузiнде сэулелендiру максатында, цирконий корытпасынан туратын арнайы экс-перименттiк курылFы курастырылFан [4]. Ней-трондык-физикалык есептеулерге сай, сэуле-лендiрiлген марганец диоксидi унтаFындаFы энергия белт шьгарудык улестiк куаттыль^ы -0,063 Вттм-3, ал арнайы эксперименттiк курыл-Fысында - 0,017 Вттм-3 керсеткшне тек бол-Fан. Сэулелендiрудi жузеге асыру барысында, жануарлардык тыныс алуын жэне унта; бел-шектерiнiк сыртка тарап кетуiнен корFауды камтамасыз ететЫ ауалык фильтрi бар эксперимент™ курылFы колданылFан. Тозак-датылFан унта; реактор жузЫде 10 кВт куаты декгейiнде 40 минут бойы сэулелендiрiлген. Экспозициядан кейiнгi 56Mn белсендiлiгi -2,75х108 Бк (7,43 мКи) керсеткшн кураFан. 56Mn (T1/2=2,58 саF.) улпа, негiзiнен келемi 4х1014 н/cм2 нейтрондардык физикалык интегралы жузiнде 100 мг Mn02 (Rare Metallic Co., Ltd., Japan) уш^ын ядролы; реактордык кемегiмен нейтрондык куйде белсендiру аркы-лы алынFан. ЖоFары керсетiлген физикалык интеграл Хиросиманык атом бомбалауына ушы-рау кезiндегi нейтрондардык керсеткiшiмен ша-малас екенi эдеби шолу барысында анык;талFан [10]. Сэулелендiру аякталFан сок, нейтронды-белсендiрiлген марганец арнайы курылFы кеме-гiмен реактордан шыFарылып, к;орFаушы кон-тейнерге орналастырылFаннан кейiн зерттелген биологиялык нысаналармен коса сыртка тасы-малданFан.
Жануарлардык екiншi тобын (n=10) сэулелендiру Семей каласынык №2 Регионал-ды; онкология диспансерiнiк радиология бели мiнде барлы; талаптарды сактай отырып, инженер-физиктердiк бакылауы жузiнде жургiзiлген. Сэулелендiру алдында егеукуй-рыктар арнайы жасалFан торшаларда (жеке жануар ушiн изоляцияланFан 10 уяшыктан
туратын арнайы жэшкте) орналастырылFан [3]. Эксперименттiк жануарларды сэулеленди руге Б.А. Жетписбаев пен авторластары усы-нылFан эдiсi бойынша топометриялык-дози-метриялык дайындыFы eткiзiлген. Бул дайын-дык жYзiнде егеукуйрыктардык топография-лык-анатомиялык келденек кесiндiсi сызылFан. Физикалык-дозиметриялык есептеулердi жYргi-зу барысында «Terasix» рентгенсимуляторы-нык «PlanW» жоспарлау жYЙесi колданылFан. Жануарларды сэулелендiру кезiнде топо-метриялык дайындык пен дозиметриялык есептеулер эрбiр сэулелеу жYргiзу алдында серияFа байланысты жеке жYргiзiлiп отырFан [2]. Эксперименттщ максатына сай, егеукуй-рыктарды сэулелендiру «Teragam K-2 unit» атты Чехияда курастырылFан радиотерапия-лык кондырFысында бiр мэрте 2 Гр дозалы радиобелсендi элементi 60Со Y■сэулелерiмен жYзеге асырылFан: SSD - 97,2 см, SAD - 100,0 см, аланы 40x40 см, t=354 с.
УшЫш^ яFни бакылау тобын интактты егеукуйрыктар кураFан (n=l0).
Эксперименттiк зерттеудщ максаты мен мЫдеттерЫ орындау барысында, тэжiрибелiк жануарлардык аталык бездерiнде туындаFан патологиялык езгерктер туралы анаFурлым толык акпараттык жиналуын камтамасыз ететiн гистологиялык эдiстер колданылFан. 56Mn пен 60Со эсерiнен кешн 3-шi, 14-шi жэне 60-шы тэулктерде егеукуйрыктардык эвтаназиясы жYЗiнде iш куысына 10% кетамин ерiтiндiсi енгiзiлiп, некропсия барысында жоFары аталFан аFза алынып, олардык фрагменттерi 10%-дык нейтральдi формалинде белме температурасы кезiнде 24 саFат бойы фиксаждалFан. Тiн фраг-ментт^ «Thermo Scientific Microm Ec 350-2» аппараты аркылы парафинге куйылып, микротом кемепмен («Microm International GmbH», Германия) калындь^ы 5-6 мкм келденек серия-лык кеандтер дайындалып, эрi карай гематоксилин мен эозинмен (H&E) боялFан сок, полис-тиролы бар жамылFы шыны астына бектлген. Дайын заттык шыныдаFы эксперименттiк материалдардык гистологиялык курылымдары «Leica DM 1000» (Германия) микроскобы аркылы xl0, x40, xl00 Yлкейiмi жYЗiнде талданып, анагурлым айкын жэне кeрнекi патологиялык Yдерiстердiн микрофотографиялары жасалFан.
НЭТИЖЕЛЕР
Ок жэне сол жак атабезiнен веналык каннык аFып кайтуы мен канкамтымынык анатомиялык ерекшелiктерiн ескере отырып, морфологиялык зерттеу нэтижелерiмiздiк нактылыFына бегет тудырмауы максатында ок жак атабезi алы^ан [1].
суретте (а) керсеттгендей, ин-тактты егеукуйрыктардык атабездерi калыпты курылымымен сипатталFан. Атабез стромасы микроскопия жYЗiнде коллаген талшыктары-нык тьFьз кабысуымен керiнген. Иiрiмдi урыктык езекшелер (И¥6) бiр-бiрлерiнен интерс-тициальдi дэнекер тiнiнiк жiкiшке кабыкшасы-мен жекеленген. бзекшелер кабьрFась спер-матогендi эпителиймен усьньлFан. И¥6 арасындаFы интерстиций аймактары бiркелкi орналаскан. Микроскоптык кiшi улкейiмi жузн-де де езекшелерде эр тYрлi сатьдаFь сперма-тогенездiк жузеге асып жатканы байкалFан. 6зекшелердiк букiл контуры бойында бiркелкi орналаскан миоидты жасушалар керiнген. Бул жасушалардык кабаты шаFьльскан жэне узар-тьлFан пiшiндi болFан. Базальдi мембранада езекшелердщ iшiнде нактыланудык тYрлi саты-сьндаFь Сертоли жасушалары (сустентоцит-тер) мен сперматогендi жасушалар аныктал-Fан. Сперматогендi эпителийдiк сырткы каба-тын сперматогониялар, ал ек iшкi кабатын сперматидалар курайды. 6зекшелердiк орта-лы^ына жакындау макайда домалак немесе сопакша пiшiндi iрi ядросы бар сперматоциттер жаЙFаскан. Жыныс бездерiнiк интерстициальдi тнЫде ететiн кантамырлардык айналасында жоFары ядролык-цитоплазмалык катынасымен ерекшеленген сопакша пiшiндi Лейдиг жасуша-лары (эндокриноциттер) орналаскан.
мен II-шi топтардаFы жануарлар атабездерiнiк макроскопия жYЗiнде iсiнгенiн, болбыр консистенциялы болFанын жэне олар-дык беткейнде гиперемияланFан кылтамыр-лардык аныкталFанын айтып еткен жен. 56Мп эсерiне ушыраFан егеукуйрыктар атабездерiнiк курылымын 3-шi тэулкте микроскопия жузiнде зерттеу барысында, эритроциттердщ стазымен кабаттаскан кекейген кылтамырлар ерекше кезге тускен. Сперматогендi эпителий калык-даFан, болбыр. Аса макызды кекш аударарлык керiнiстердiк бiрi - интерстиций тшшдеп Лейдиг жасушаларынык домбыFуы болFан (1 сурет - а).
Iшкi мен сырткы иондаушы сэулелену кезiндегi жыныс бездерiндегi езгерктердщ салыстырмалы сипаттамасы онык уксастык белгшерн керсеткенмен де, айкындылык дэрежесi жаFынан кейбiр айырмашылыктардык барын айтып кетуге болады. I-шi топтаFы егеукуйрыктардык аталык жыныс аFзасындаFы курылымдык езгерiстерiне караFанда, 2 Гр дозалы сырткы сэулелеудщ (60Со) эсерiн алFан жануарларда 3 тэулк еткен сок атабездерн деп кейбiр кантамырлардык сакылауларында эритроциттердiк плазмадан бел^ бiрден
кезге тускен. Бул топтык жануарларында жоFарыда сипатталFан нейтронды-белсендiрiл-ген марганец диоксидiне ушыраFандардык атабездерндеп эритроциттердiк стазымен калыптаскан кекейген кылтамырлардык да байкалFанын айтып еткен жен. Демек, 56Мп пен 60Со эсерн алFан эксперименттiк жануар-лардык кейбiр ортак белгiлерi аныкталFанмен де, гистологиялык зерттеулердiк нэтижелерi бойынша анаFурлым айкын езгерiстердiк 56Мп эсерiне ушыраFан егеукуйрыктарда байкалFа-ны - iшкi иондаушы сэулелеудщ атабез тУне елеулi биологиялык ыкпалын бiлдiретiнi шубэсiз (1 сурет - э, б).
56Мп эсерЫе ушыраFан егеукуйрыктардык атабездерiн 14^ тэулiкте микроскопия жYЗiнде зерттеу барысында, келес гистокуры-лымдык езгерiстер aныктaлFaн: иiрiмдi урык-тык езекшелердегi спермaтогендi эпителий кейбiр аймактарда жасушалармен толык кaмтaмaсыздaнбaFaн, эсiресе сперматогония-лармен, сперматоциттермен жэне жетiлмеген сперматидалармен усынылFaн. Спермaтогендi эпителийдiк закымдану белгiлерi бар езекшелерде кепшшк жaFдaйдa сперматидалар мен сперматоциттерде дегенерациянык эр тYрлi езгерiстерi керiнген. Спермaтогендi эпителий жасушалары aрaсындaFы шекаралар айкын емес болFaн. Олардык кепшiлiгi сустентоцит-термен эрекеттестiгiн узт, езекшелер сакылауына енген. Мундай езгерютер, бiздiк жорамалдауымызша, эпителиоспермaтогендi пласттык жасушааралык байланыстарына iшкi сэулелеудiк тiкелей эсерЫен дамуы мумкiн. Кейбiр aймaктaрдaFы езекшелердщ эпителий-iнде зaкымдaнFaн спермaтоциттердiк орнында домалак пiшiндi куыстар тузiлген. Тек 60% егеукуйрыктардык атабездернде зaкымдaнFaн спермaтогендi эпителийдiк белгiлерiмен кабаттаскан иiрiмдi урыктык езекшелердiк сакылауларында дегенерaциялaнFaн спермато-зоидтардан, сперматогониялар мен сперма-тоциттерден туратын жасушалык детриттердiк жинaлFaны бaйкaлFaн. Сонымен катар, жануарлардык басым кепшiлiгiнде сперматого-ниялардык жэне 1-шi мен 2^ кaтaрдaFы спермaтоциттердiк аса айкын емес ойрандалуы, сондай-ак сперматозоид шыбырт-кысы мен сперматидалардык кейбiр аймактарда жойылуы бaйкaлFaн. КaлFaн бiркaтaр егеукуйрыктар атабездернщ иiрiмдi урыктык езекшелерi жэне мен 2-шi кaтaрдaFы
сперматоциттер айкын некробиоз кушнде, ал Лейдиг жасушалары дистрофия куйнде болFaн (сурет 2-а, э).
Демек, рaдиобелсендi заттардык ин-
1 сурет - Интактты егеукуйрыктар атабезi тнЫщ калыпты гистологиялык кeрiнiсi (а). 5бМп (э) жэне б0Со (б) эсершен кейiн. 3-шi тэулiкте аныкталган егеукуйрыктар атабездерiндегi гистокурылымдык eзгерiстер. Гематоксилин мен эозин бояуы, х40
2 сурет - 5бМп (а, э) пен б0Со (б) эсерiнен кейiн 14^ тэулiкте аныкталган егеукуйрыктар атабездерiндегi микроскопиялык eзгерiстер. Гематоксилин мен эозин бояуы, х10 жэне х40
3 сурет - 5бМп (а, э) пен б0Со (б) эсерiнен кейiн 60-шы тэулiкте аныкталган егеукуйрыктардын аталык бездерЫдеп микроскопиялык eзгерiстер
корпорациясы кезiндегi ß-сэулеленген егеукуйрыктардык жыныс бездерiндегi езгерктер, Ke6iHece бiркелкi емес кылтамырлык толакан-дылыFымен сипатталатын гемодинамикалык бузылымдары турЫде басым болFанын ескер-ген жен. Эксперимент™ жануарлардык урпак жакFырту кызметЫе радионуклидтердiк эсерi кешендi болуы мумюн екенiн де бiлiп жургеы-мiз абзал. 6йткенi радионуклидтердiк ыкпалы аталык жыныс бездерн тiкелей сэулелендiру-мен катар, гипофиз бен эндокриндi бездерге де эсер етуiмен байланысты болуы мумюн.
60Со эсерiн алFан жануарлар атабезнщ 2-шi аптадаFы микроскопиялык керУа, 2-шi суретте (б) кeрсетiлгендей, иiрiмдi урыктык eзекшелердiк домбыFуымен, спермaтогендi эпителий жасушалары санынык азаюымен сипaттaлFaн. Тестикулалар паренхимасынык морфологиялык кeрiнiсi бiркелкi емес.
Нейтронды-белсендiрiлген марганец диоксидi эсерiне ушырaFaн егеукуйрыктардык aтaбездерiндегiдей сырткы иондаушы сэулелеу эсеры aлFaндaрдык да спермaтогендi эпителий сперматогониялармен, сперматоциттер-мен жэне жетшмеген сперматидалармен усы-нылFaн. Бiркaтaр аймактарда сперматогониялар ядроларынык гиперхромдыль^ы жэне миоидты жасушалардык гипертрофиясы бай-кaлFaн. Сертоли жасушаларынык эр тYрлi ке-лемдi, узарыккы жэне сопакша тш^ бол-Faны - олардык функциялык белсендiлiгiн бт-дiруi деп жорaмaлдaуFa болады.
Зерттеу нэтижелерiмiз керсеткендей, эр тYрлi иондаушы сэулеленуден аталык без-дерде 2 аптадан кешн туындайтын морфологиялык белгiлер - дистрофиялык Yдерiстер мен некробиоздык езгерютер болып табылады.
56Mn эсерiнен кешн 2 ай еткен сок жaнуaрлaрдaFы кeлемi жaFынaн кiшiрейген аталык жыныс aFзaсынык микроскопиялык зерттеуi аталык бездерндеп деструкциялык eзгерiстердiк aнaFурлым жоFaры декгейн кер-сеткен. Егеукуйрыктар aтaбездерiнiк канта-мырларында гиперемия мен каннык формалык элементтерiнiк стазы ерекше кезге тускен. Бул кeрiнiс кантамырлык тYЙiндер aFысынык бузы-лымдарын бiлдiредi. 80% жануарлардык езекшелер сакылауында спермaтогендi эпителий-дiк дезорганизациясы, ал кaлFaндaрдa десква-мaциялaнFaн эпителий мен сперматогониялар-дык ойрандалу белгiлерi aныктaлFaн. Бiркaтaр егеукуйрыктарда герминaтивтi курылымдар тек сaкылaудaFы лизистенген элементтердщ aздaFaн саны бар спермaтогониялaрFa Faнa тэн болFaн. И¥6 кебнесе дурыс емес пiшiндi, диaметрi кЫрейген жэне сакылауында бiр-
бiрiне жанаскан iрi жасушалардан турады. Осындай облитерaциялaнFaн курылымдар аталык без паренхимасында диффузды турде жaйылFaн. Кейбiр езекшелер некробиоз ошак-тары бар барлык кабаттарынык ойрандалуы-мен сипaттaлFaн. Кейде иiрiмдi урыктык езек-шелердiк aрaсындaFы тaлшыктaнFaн дэнекер тiн кабатшасында фибробласттары бар тал-шыктaнFaн курылымдар кeрiнген. Бiркaтaр жaFдaйлaрдa езекшелер кaбырFaлaрынык айналасында жасушалык инфильтраттар кездескен.
Жануарлардык 90%-ында езекшелер эпителийнщ, сустентоциттер мен спермато-циттердiк, сперматозоидтардык, дистрофиялык eзгерiстерi, ал кейбiреулерiнiк езекшелер эпителийiнде тiптi ошактык жасушалык некроз белгiлерi aныктaлFaн. Паренхималык тестику-лалардык морфологиялык сипаты бiртектi емес куйде болFaн. 1-шi мен 2^i кaтaрдaFы сперматоциттер айкын дегенерациялык езге-рiстерiмен кезге тускен. Сонымен катар, дистрофиялык пен некробиоздык удерктердщ сперматидалар мен 2^i типтi сперматоцит-терде бaйкaлFaнын айтып еткен жен. 60% егеукуйрыктарда Faнa сперматидалардык айкын некробиозынык некрозFa деген тенден-циясы, сондай-ак езекшелер сакылауында елген сперматидалардан туратын жасушалык детрит aныктaлFaн. Миоидты жасушалар сэл гипертрофиялaнFaн. Иiрiмдi урыктык езекшелердщ гистиондары мен сэйкес интерсти-циaльдi эндокриноциттер клaстерлерiнiк деструкциясы, ек алдымен стромалык iсiнумен жэне эндокриндi пaренхимaдaFы жасушалык элементтердiк атрофиясы салдарынан туында-Faн деп жорaмaлдaуFa болады. Интерстициаль-дi тiн де морфодинамиканык бiртектес сипатын керсеткен. Лейдиг жасушалары кeлемi жaFы-нан кЫрейген жэне косaлFылык пен уршык тэрiздiлiк белгiлерiмен кезге тускен (сурет 3-а, б). Осындай нактыланудык морфологиялык белгiлерi функциялык белсендiлiктiк нашар-лауын жэне стероидогенездщ интрагонадалык бeгетiн бiлдiредi [8].
60Co эсерiнен кейiн 2 ай еткен сок 80% егеукуйрыктар тестикулаларынык паренхимасында интерстиций кантамырларынык бiркелкi емес толaкaндылыFы жэне кантамыр кабыр-Faлaрынык склерозы - бiрден кезге тускен белгшердщ бiрi болFaн. Иiрiмдi урыктык eзекшелердiк эпителиоспермaтогендi пласт-тарынык дегенерациялык eзгерiстерi деструкциялык динамика кезекдерЫщ реттiлiгiмен aныктaлFaн. Сперматогониялар езекшелердщ кабы^аларында жаткан бaзaльдi мембранада
орналаскан жэне езекшелердщ кейбiреулерiн-де ойрaндaлFaн. типт сперматоциттер кейбiр кесiлiмдерде синтициальд байланыс-кан, сондай-ак спермaтогендi эпителий жасу-шаларынык екiншi кабатын курaFaн жэне сперматогониялардан iрiлеу кeрiнген (сурет 3-б). 1-шi мен 2^i кaтaрдaFы сперматоциттер жэне сперматидалар айкын дегенерациялык езгерютермен сипaттaлFaн. Бiркaтaр иiрiмдi урыктык езекшелерде бiрiккен кеп ядролы сперматидалар кезге тускен жэне курылымы жaFынaн сперматоциттерге жaкындaFaн. Тестикулалар паренхимасынык морфология-лык керУа I-шi топ жануарлардык атабез-дерндегщей бiркелкi емес болFaн. Тестосте-роннык eндiрiлуiне катысушы - Лейдиг жасу-шаларынык дистрофиялык eзгерiстерi iсiну турЫде кeрiнген [7].
I-шi мен 11-ш1 топ жануарлардык 80%-ында aтaбездерiндегi гистокурылымдык езге-рiстерiнiк салыстырмалы сипаттамасы жыныс жасушаларынык деструкциясы жaFынaн уксас-тык белгiлерi aныктaлFaнмен де, сэл айыр-машылыктары бар екенiн айтып еткен жен. Белсендiрiлген марганец диоксидi эсерiн aлFaн егеукуйрыктардык 80%-ында 60-шы тэулiкте ойрaндaлFaн И¥6 бaйкaлFaн. Калыпты курылымы бар езекшелер сиректеу кездескен. I^i топтaFы жануарлар кепштИнщ аталык без-дерiндегi eзекшелердiк басым пайызы II-шi топпен сaлыстырFaндa, кебнесе спермaтогендi эпителий закымдануларынык айкын белплери мен усынылFaн. 6сiресе, iшкi иондаушы сэуле-ленуден кейiн бул мерзiмде aтaбездердегi спермaтогендi эпителийдiк закымдану белп-лерi бар eзекшелердiк пайыз мeлшерi баска топтaрFa кaрaFaндa, aнaFурлым темендеген тiркелген. Ал жыныс бездерiндегi сперматоге-нездiк жекiл бузылыстарымен кезге тускен езекшелердщ деструкциялык eзгерiстерi сырткы иондаушы сэулелеу эсерн aлFaн егеу-KуйрыктaрFa тэн болFaн. Алайда, ß-сэуле-леуден кейiн 2-шi аптада жануарлардык ата-бездерiндегi спермaтогенездiк жекiл бузылым-дарынык белгiлерi Y-сэулеленгендердiк 2-шi айында aкFaрылFaн eзгерiстерiне уксас болFaнын ескерген жен. Бул мерзiмде сырткы иондаушы сэулелеу эсернен кейiн жыныс бездернщ ойрaндaлFaн eзекшелерiнде сперма-тогониялардык кеп мeлшерi жэне сустентоцит-тердiк жартысы сaктaлFaн. Иiрiмдi урыктык eзекшелердiк деформациялануы мен жыныс жасушаларынык сaкылaуFa десквамациялануы радиация эсерiне сперматогенез сезiмтaлдыFы керсетюштернщ бiрi болуы ыктимал. Сэуле-леуден кешнп кеш мерзiмде aныктaлFaн спер-
матогенез бузылымдарынык белгiлерiмен сипатталатын езекшелердщ пайызы 3^i тэулiк пен 2^i аптада тiркелген eзгерiстерiнен aнaFурлым басым екен сeзсiз.
Сырткы иондаушы сэулелену эсеры aлFaндaрмен сaлыстырFaндa, нейтронды-бел-сендiрiлген марганец диоксидiне ушырaFaн жануарлар атабездерЫщ басты ерекшелiгi -интерстициaльдi тшшдеп Лейдиг жасушаларынык дистрофиялык пен некробиоздык удерю-терiнiк калыптасуы болып саналады. Жалпы, спермaтогенездiк aтипиялыFы, яFни аталык бездерде деструкциялык жасушалардык пайда болуы, бiздiк пiкiрiмiзше, iшкi мен сырткы иондаушы сэулеленудщ гонадотоксикалык ыкпалынык кaркындылыFын бiлдiредi.
ТАЛКЫЛАУ
«ШaFын» дозалы iшкi мен сырткы иондаушы сэулеленудщ егеукуйрыктар атабез-дерiне ыкпалын зерттеу барысында, ерте жэне кешеутдеу мерзiмi аясында жыныстык жасушалардык эр тYрлi сэулелiк серпiлiсi анык-тaлFaн. АлFaшкы тэулiктердегi жыныс бездери нщ гистокурылымдык eзгерiстерi 56Mn пен 60Со тобындaFы жануарларда бaйкaлFaн. 6сiресе, аталык бездерндеп кантамырлардык гипере-миясы мен каннык формалык элементтерiнiк стазы 3^i тэулiкте байкалса, 2-шi аптада гемодинамикалык бузылымдарымен катар, спермaтогендi эпителий жасушалары санынык азаюы мен дистрофиялык eзгерiстерi айкын-дaлFaн. Белсендiрiлген марганец диоксидi ыкпалынан кейiн 60-шы тэулiкте жануарлар кепшшИнщ aтaбездерiндегi eзекшелердiк басым пайызы сырткы иондаушы сэулелеу эсерн aлFaн жануарлармен сaлыстырFaндa, спермaтогендi эпителий закымдануларынык айкын белгiлерiмен сипaттaлFaн. 56Mn эсернен кейiн 2-шi аптада егеукуйрыктардык жыныс бездерндеп спермaтогенездiк жекiл бузылымдарынык белгiлерi Y-сэулеленгендердiк 2-шi айында aкFaрылFaн eзгерiстерiне уксас болFa-нын ескерген жен. Сэулелеуден кейшп кеше-ушдеу мерзiмде aныктaлFaн сперматогенез бузылымдарынык белгiлерiмен сипатталатын eзекшелердiк пайызы 3-шi тэулк пен 2-шi аптада тiркелген езгерютерЫен aнaFурлым басым екенi сeзсiз. 60Со эсерiне ушырaFaн жануарлармен сaлыстырFaндa, 56Mn ыкпалынан кейiнгi жыныс бездерЫщ басты ерекше лiгi - интерстициaльдi тiнiндегi Лейдиг жасу-шаларынык дистрофиялык пен некробиоздык Yдерiстерiнiк калыптасуы болFaн. Егеукуйрыктардык aтaбездерiнде деструкциялык жасушалардык пайда болуы, бiздiк пiкiрiмiзше, «ша-Fын» дозалы иондаушы сэулелеудщ гонадо-
токсикалык ыкпалынык каркындылы^ын бшди редi. Алайда, шю мен сырткы иондаушы сэулелеу эсерЫе ¥шыраFандардык атабезде-рiнде кейбiр ортак белгiлерi аныкталFанмен де, анаF¥рлым айкын гистокурылымдык езге-рютердщ 56Mn тобындаFы егеукуйрыктарда байкалFанын ескерген жен. Аталык бездердеп аныкталFан патологиялык Yдерiстердi ескере отырып, сэулеленген жануарлардык жыныс жасушаларын радиосезiмталдыFы жаFынан келесi ретiмен тап коюFа болады: сперматида-лар, сперматозоидтар, сперматоциттер, спер-матогониялар. ЖоFары аталFан тоnтаFы жануарлардык жыныс бездерЫдеп езгерiстерге караFанда, сырткы сэулелеудщ ерте мерзiмi аясында строма кантамырларынык толаканды-лыFы мен компенсациялык серпшютердщ кYшеюi жYЗiндегi езгерiстер iске косылса, кешеутдеу мерзiмi аясында жыныс бездерн-деп кантамырлык кабы^алардык калыкдауы мен иiрiмдi урыктык езекшелердщ домбыFуы байкалFан.
КОРЫТЫНДЫ
Сонымен, эксnерименттiк зерттеу жу-мысымыздык максатына сай iрiктелген топтар-даFы жануарлардык атабездерiнде ерте жэне кешеутдеу мерзiмi аясында дамитын патологиялык Yдерiстердi гистологиялык эдiс аркылы айкындап, салыстырмалы тYPде баFа беру барысында келесi корытындылар ¥CынылFан:
Эксперименттiк жануарлар аталык бездернщ курылымдык жаFдайын аныктайтын гистологиялык зерттеу эдiстерi кешеуiлдеу мерзiмi аясында туындаFан айкын патологиялык езгерютердщ реактивтi жэне деструкция-лык сипатын керсеткен. 56Mn эсерiне ¥шыраFан егеукуйрыктардык зерттеуге алынFан аFзасын-да калыптаскан ерте жэне кешеуiлдеу мерзiмi аясындаFы тiндiк курамынык езгеруi, непзшен 60Со эсерiне караFанда, iшкi иондаушы сэуле-леудiк анаF¥рлым улы жэне сенсибилизация-лаушы ыкпалын бiлдiредi.
ЭДЕБИЕТ
1 Никитин Н. А. Анатомические особенности венозного оттока от репродуктивных органов крыс /Н. А. Никитин, А. В. Никитина, А. В. Байтингер //Бюллетень сибирской медицины. - 2012. - №2. - С. 84-92.
2 Патент №21845. Способ топометри-ческо-дозиметрической подготовки экспериментальных животных к облучению /М. Н. Сандыбаев, Б. А. Жетписбаев, Н. А. Базарбаев и др.; Опуб. 16.11.2009, Бюл. №11. - 4 с.
3 Патент №21532. Эксперименттк жа-нуарларды сэулелендiруге арналFан тор /Б. А. Жетписбаев, Н.А. Базарбаев, М. Н. Сандыбаев,
О. З. Ильдербаев; Жариял. 14.08.2009, Бюл. №8. - 4 б.
4 Рахыпбеков Т. К. Радиационно-био-логический эксперимент на комплексе исследовательских реакторов «Байкал-1» /Т. К. Рахыпбеков, М. Хоши, В. Ф. Степаненко и др. //Человек. Энергия. Атом. - 2015. - №2 (24). - С. 43-45.
5 Узбеков Д. E., Гистоморфологические процессы в тгани семенников при воздействии ионизирующего излучения /Д. E. Узбеков, M. Хоши, Н. Ж. Чaйжунуcoвa //Междунар. журн. прикладных и фундаментальных исследований. - 2017. - №1(2). - С. 258-263.
6 Gallegos I. Immunohistochemistry ех-pressbn оГ P53, Ki67, CD30, and CD117 and presence of clinical metastasis at diagnosis of testicular seminoma /I. Gallegos, J. P. Valdevenito, R. Miranda //Applied Immuno histo-chemistry and Molecular Morphology. - 2011. -V. 19, №2. - P. 147-152.
7 Gong E. Low-dose-rate radiatton ехро-sure leads to testicular damage with decreases in DNMT1 and HDAC1 in Ше murine testis Gong E., Shin I., Боп T. et al. // Journal of Radiation Research. - 2014. - Vol. 55, №1. - P. 54-60.
8 Кегг G. D. Workshop героП: оп atomic tomb dosimetry-review of dose related factors for the evaluation of exposures to residual radiation at Hiroshima and Nagasaki /G. D. Кегг, S. D. Egbert, I. Al-Nabulsi //Health Physics. - 2015. -V. 109, №6. - P. 581-600.
9 Murase K. Effects of the Fukushima Daiichi nuclear accident оп goshawk reproduction /К. Murase, J. Murase, R. Horie //Scientific Reports. - 2015. - V. 5. - 9405 р.
10 Stepanenko V. I^Ema! exposure to neutron-activated 56Mn dioxide dioxide powder in Wistar rats: part 1: dosimetry /V. Stepanenko, T. Rakhypbekov, K. Otani //Radiation and Environmental БюрГ^^. - 2017. - V. 56, №1. - P. 47-54.
11 Uzb6kc>v D. Rаdiаtiоn еffеcts оп mоrрh-оfunctiоnаl stаtе оf Ше mаlе rерrоductivе systеm / D. Uzbatov, M. Hoshi, N. Chaizhunusova //Astana medical journal. - 2017. - №1(91). - P. 94-100.
REFERENCES
1 Nikitin N. A. Anatomi^s^ osoben-nosti venoznogo ottoka О: reproduktivnyh ОГ-ganov krys /N. A. Nikitin, A. V. Nikitina, A. V. Ba-jtinger //Бjulleten' sibirskoj mediciny. - 2012. -№2. - S. 84-92.
2 Patent №21845. Sposob topometrich-esko-dozimetricheskoj podgotovki jeksperi-mental'nyh zhiwDtnyh k oblucheniju /M. N. Sandybaev, Б. A. Zhetpisbaev, N. A. Bazarbaev i dr.; Opub. 16.11.2009, Bjul. №11. - 4 s.
3 Patent №21532. Jeksperimenttik zhan-uarlardy ssulelendiruge arnalFan tor /B. A. Zhet-pisbaev, N.A. Bazarbaev, M. N. Sandybaev, O. Z. Il'derbaev; Zharijal. 14.08.2009, Bjul. №8. - 4 b.
4 Rahypbekov T. K. Radiacionno-biologi-cheskij jeksperiment na komplekse issledova-tel'skih reaktorov «Bajkal-1» /T. K. Rahypbekov, M. Hoshi, V. F. Stepanenko i dr. //Chelovek. Jenergija. Atom. - 2015. - №2(24). - S. 43-45.
5 Uzbekov D. E., Gictomopfologicheckie ppoceccy v tkani cemennikov ppi vozdejctvii ioniz-ipujushhego izluchenija /D. E. Uzbekov, M. Hoshi, N. Zh. Chajzhunucova //Mezhdunar. zhurn. pri-kladnyh i fundamental'nyh issledovanij. - 2017. -№1(2). - S. 258-263.
6 Gallegos I. Immunohistochemistry expression of P53, Ki67, CD30, and CD117 and presence of clinical metastasis at diagnosis of testicular seminoma /I. Gallegos, J. P. Valdevenito, R. Miranda //Applied Immuno histochemistry and Molecular Morphology. - 2011. -V. 19, №2. - P. 147-152.
7 Gong E. Low-dose-rate radiation exposure leads to testicular damage with decreases in
DNMT1 and HDAC1 in the murine testis Gong E., Shin I., Son T. et al. // Journal of Radiation Research. - 2014. - Vol. 55, №1. - P. 54-60.
8 Kerr G. D. Workshop report on atomic bomb dosimetry-review of dose related factors for the evaluation of exposures to residual radiation at Hiroshima and Nagasaki /G. D. Kerr, S. D. Egbert, I. Al-Nabulsi //Health Physics. - 2015. - V. 109, №6. - P. 581-600.
9 Murase K. Effects of the Fukushima Daiichi nuclear accident on goshawk reproduction /K. Murase, J. Murase, R. Horie //Scientific Reports. - 2015. - V. 5. - 9405 p.
10 Stepanenko V. Internal exposure to neutron-activated 56Mn dioxide dioxide powder in Wistar rats: part 1: dosimetry /V. Stepanenko, T. Rakhypbekov, K. Otani //Radiation and Environmental Biophysics. - 2017. - V. 56, №1. - P. 47-54.
11 Uzbekov D. Radiation effects on mor-rhofunctional state of the male rerroductive system / D. Uzbekov, M. Hoshi, N. Chaizhunusova //Astana medical journal. - 2017. - №1(91). - P. 94-100.
nooynw^a 25.11.2019 r.
D. Ye. Uzbekov, N. Zh. Chaizhunusova, D. M. Shabdarbayeva, G. K. Amantayeva, Y O. Kairkhanova, A. A. Zhakipova, S. A. Apbasova, S. Ye. Uzbekova, Zh. Zh. Abishev, B. Ruslanova, A. A. Dussupova, Zh. B. Kasymbay COMPARATIVE CHARACTERISTICS OF HISTOMORPHOLOGIC CHANGES IN THE TESTIS OF RATS EXPOSED TO INTERNAL AND EXTERNAL RADIATION Semey medical universtty (Semey, Repubiic of Kazakhstan)
It is known that persons exposed to ionizing radiation side by side with a different of damaging effects, in particular attention to given the reproductive system. The dominant role of neutron-activated radionuclide Manganese-56 (56Mn) was noted in the treatises of Japanese scientists who studied the A-bomb effects of Japanese cities deserving the interest nowaday. In this regard, the research purpose was to study the microscopic changes in the testes of rats exposed to p- and Y-radiation.
In experiment, male sex «Wistar» rats in amount of 30, weighting approximately 227-335 g. Necropsy of the animals were on the 3rd, 14th and 60th days after irradiation, then the testes removed, afterward that was fixed in 10% formalin. Tissues fragments embedded in paraffin, then sections are manufactured serial transverse 4 mm thickness which were subsequently stained by hematoxylin and eosin (H&E).
The finding of an experimental study demonstrated that neutron-activated manganese dioxide (56Mn) effect the rats testis revealed a high risk level of internal radiation compared with the external radiation (60Co) effects, that is confirmed by the presence of dystrophic and necrobiotic processes in late period. The data obtained confirm the role of ionizing radiation in the formation of histomorphological features depending on both dose and type of radiation.
Key words: ionizing radiation, testes, histomorphology, dystrophy, rats
Д. Е. Узбеков, Н. Ж. Чайжунусова, Д. М. Шабдарбаева, Г. К. Амантаева, Ы. О. Кайрханова, А. А. Жакипова, С. А. Апбасова, С. Е. Узбекова, Ж. Ж. Абишев, Б. Русланова, А. А. Дюсупова, Ж. Б. Касымбай
СРАВНИТЕЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ГИСТОМОРФОЛОГИЧЕСКИХ ИЗМЕНЕНИЙ В СЕМЕННИКАХ КРЫС, ПОДВЕРГАВШИХСЯ ВНУТРЕННЕМУ И ВНЕШНЕМУ ОБЛУЧЕНИЮ Медицинский университет Семей (Семей, Республика Казахстан)
Известно, что у лиц, подвергавшихся воздействию ионизирующего излучения, наряду с различными повреждающими эффектами особое место отводится репродуктивной системе. Доминирующая роль нейтронно-
активированного радионуклида Марганца-5б (5бМп) отмечалась в трудах японских ученых, изучавших последствия атомной бомбардировки в городах Японии вызывает аучный интерес до настоящего времени. В связи с этим целью исследования явилось изучение гистоструктурных изменений в семенниках крыс, подвергавшихся воздействию р- и Y-излучения.
В эксперименте использованы 30 крыс-самцов линии «Вистар» массой 227-335 г. Животных подвергали некропсии на 3, 14 и 60 сут после облучения, затем извлекали семенники, после чего фиксировали в 10% формалине. Фрагменты тканей заливали в парафин, затем изготовливали поперечные серийные срезы толщиной 4 мкм, которые в дальнейшем окрашивали гематоксилином и эозином.
Результаты экспериментального исследования показали, что воздействие нейтронно-активированного диоксида марганца (5бМп) на семенники крыс обусловило высокий уровень риска внутреннего облучения по сравнению с эффектами внешнего излучения (б0Со), что подтверждено наличием дистрофических и некробиотических процессов в поздние сроки. Полученные данные подтверждают роль ионизирующего излучения в формировании гистоморфологических признаков, зависящих как от дозы, так и от типа излучения.
Ключевые слова: ионизирующее излучение, семенники, гистоморфология, дистрофия, крысы
