Научная статья на тему 'ИШ ЮРИТИШ ҲУЖЖАТЛАРИДА АҲОЛИ КУНДАЛИК ТУРМУШ ТАРЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЭТНОГРАФИК МАЪЛУМОТЛАР'

ИШ ЮРИТИШ ҲУЖЖАТЛАРИДА АҲОЛИ КУНДАЛИК ТУРМУШ ТАРЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЭТНОГРАФИК МАЪЛУМОТЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Шосаидов A.С.

Ўзбекистон тарихида юз берган сиёсий, иқтисодий, маданий, ижтимоий воқеа ва ҳодисалар бугунги кунда архив ҳужжатларида келтирилган маълумотларда сақланиб келинмоқда. Шу билан бирга, мазкур ҳужжатларнинг ўзи маълум даврда юридик кучга эга бўлганлиги улар асосида ўша давр ташкилот, муассаса ва корхоналарнинг иш юритиш амалиётини ўрганиш имкониятини беради. Шу сабабли XIX аср охири – XX аср бошларида Ўзбекистон ҳудудида ҳужжат юритиш амалиётини тадқиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистон Миллий архивида бу даврда Туркистонда фаолият юритган ташкилотларнинг минглаб эски араб алифбоси эски ўзбек ёзуви, форс, араб ва рус тилларида ёзилган ҳужжатлари мавжуд. Ушбу ҳужжатлар мазкур давр ҳужжатшунослиги ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этишда муҳим манба сифатида хизмат қилади. XIX аср охири – XX аср бошларида Туркистонда ҳужжатлар тузилиши, уларнинг турлари, тили ҳамда ҳужжат айланиш тизимида сезиларли ўзгаришлар юзага келган. Бундан ташқари, айнан шу даврга оид иш юритиш ҳужжатлари замонавий иш юритиш асосларини таҳлил этишда амалий ёрдам беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИШ ЮРИТИШ ҲУЖЖАТЛАРИДА АҲОЛИ КУНДАЛИК ТУРМУШ ТАРЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЭТНОГРАФИК МАЪЛУМОТЛАР»

ИШ ЮРИТИШ Х^УЖЖАТЛАРИДА А^ОЛИ КУНДАЛИК ТУРМУШ ТАРЗИ БИЛАН БОГЛЩ ЭТНОГРАФИК МАЪЛУМОТЛАР

Шосаидов A.С.

уцитувчи,

Тошкент давлат шарцшуносликуниверситети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174863 Узбекистан тарихида юз берган сиёсий, иктисодий, маданий, ижтимоий вокеа ва ходисалар бугунги кунда архив хужжатларида келтирилган маълумотларда сакланиб келинмокда. Шу билан бирга, мазкур хужжатларнинг узи маълум даврда юридик кучга эга булганлиги улар асосида уша давр ташкилот, муассаса ва корхоналарнинг иш юритиш амалиётини урганиш имкониятини беради. Шу сабабли XIX аср охири - XX аср бошларида Узбекистон худудида хужжат юритиш амалиётини тадкик этиш максадга мувофикдир. Узбекистон Миллий архивида бу даврда Туркистонда фаолият юритган ташкилотларнинг минглаб эски араб алифбоси эски узбек ёзуви, форс, араб ва рус тилларида ёзилган хужжатлари мавжуд. Ушбу хужжатлар мазкур давр хужжатшунослиги ва уларнинг узига хос хусусиятларини тадкик этишда мухим манба сифатида хизмат килади. XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистонда хужжатлар тузилиши, уларнинг турлари, тили хамда хужжат айланиш тизимида сезиларли узгаришлар юзага келган. Бундан ташкари, айнан шу даврга оид иш юритиш хужжатлари замонавий иш юритиш асосларини тахлил этишда амалий ёрдам беради.

Х,озирги кунда купгина тадкикотчилар узлари танлаган мавзуларни тадкик килиш учун архивларда сакланаётган хамда маълум даврда иш юритиш жараёнида кулланилган хужжатлардан манба сифатида фойдаланиб келмокдалар. Одатда, тадкикотчилар мазкур хужжатларда келтирилган фактларга кизикадилар ва улардан фойдаланадилар. Бирок бирор-бир даврга тегишли маълум масалада изланиш олиб бориш учун факатгина хужжатда келтирилган маълумотлардан фойдаланишнинг узи етарли эмас. Чунки хужжатлардан бу каби фойдаланиш бир ёклама фикр юритишга олиб келиши мумкин. Манбашуносликда хужжатларнинг тузилиши, структураси, тили, улар кимга, ким томонидан ва нима максадда ёзилганлигини аниклаш катта ахамиятга эга. Ушбу масалаларни урганиш бир томондан маълум даврда амалда булган хужжат юритиш амалиёти буйича маълумотлар берса, иккинчи томондан мазкур хужжатлардан манба сифатида фойдаланаётган тадкикотчиларга хужжат тузилиши тугрисида тасаввур бериши мумкин. Бу эса ахборотни хужжатлаштиришнинг тарихий шакллари хамда хужжат

юритиш эводюциясини тyшyнишгa одиб келади. Шyндaн кедиб чиккaн х1оддa, Туркистон yдкaсидaги иш юритиш жaрaёнидa кyллaнилгaн хдр бир тyрдaги хyжжaтдaрни урганиш орк&ли туб aх1оди турмуш тaрзигa оид куптаб мaъдyмотдaргa эгa бyлaмиз.

Иш юритиш хyжжaтдaри сaрой девонхотасининг турди мвзмундвги хyжжaтдaр мaжмyaси будиб, тaрихий мaнбaдaрнинг aсосий тyрдaридaн бири х1исобдaнaди. Иш юритиш хyжжaтдaрининг бир ^4a тyрдaри мaвжyд будиб, девонхота хyжжaтдaри, олди-сотди хyжжaтдaри, содик дaфтaрлaри, aрздоддaр Ba вaкф мyдкдaрини нaзорaт кидиш х1исоботдaри [1].

Шyдaрдaн содик дaфтaрлaридa yчрaйдигaн этногрaфик мaъдyмотдaр тaхдидигa тyх1тaлсaк. Узбекистон Респyбдикaси Миддий Архиви "X^a хондaри девонхонa хyжжaтдaри" фондидж урин одгж хyжжaтдaр, содик дaфтaрлaридa хондик aх1одисининг кaнчa содик тyлaгaнликлaри бидaн бир кaтордa yдaрнинг кaндaй мaшFyдот бидaн шyFyддaнишигa оид мaълyмотлaрни yчрaтиш мумкин. Содик тyдовчидaр билaн бир кaтордa хyнaрмaнддaр, сaвдогaрдaрнинг номмa-ном тудик рyйхaтдaри Ba кaсб корлaри кедтиридaди [2]. Ушбу ^жж^та кyрa, бозордaрдa косиб-хyнaрмaнддaр бир жaмоaгa бирлaшиб, yдaргa бир оксокод бошчидик килгади х1оддa сaвдо фaодиятини одиб боришгж. Мaсaлaн, Xивa бозоридa кигизфyрyшдaр 6 кишини тaшкил этиб, yдaрдaн 4 тиддо одинди, yнфyрyшлaр 14 киши 12 тиддо одинди Агaчфyрyшлaр, ипaкчилaр, чaпaрфyрyшдaр нонбойдaр, тaбaкчидaр, кинчи, тaмaкифyрyшдaр, бaккоддaр, сaртaрошдaр, мисгaрдaр, этyкчилaр, кyнчидaр, тyзчидaр, кaссобдaр, кaвyшдyздaр, сaбyнчилaр Ba бошкaлaр кaйддaри[3]yчрaйди. Юкорид^и тасб номдaрининг Xивa хондигигa хос диадек^ кУддaнидгaндиги Ba урф aнъaнa сифaтидa хyнaрмaнддaрнинг кaсбдaригa кyрa бирдaшгaндигини кyрaмиз.Бyнинг двлиди сифaти содик нозирдaри yлaрнинг хдр биридaн тудов одмaсдaн, yлaрнинг оксокоди бир жaмоa учун содик тyлaгaн. Хужжяг ушбу хyнaрмaнд-сaвдогaрдaрдaн жaми уч юз сaксон сaккиз тиддо тaгижой содиFи одинди, деб якунлжган. Ушбу хужжяг мaтнидaн тaгижой сол^и хондик бозордaри рaстaлaрдa сaвдо кдлгaнликлaри учун содик тyдaнгaндигини, одaтдa бyндaй содик хондик aмaлдордaри эмaс, оксоколлaр томонидaн йиFиб берилгаддигини, Xивa бозорлaрдaги кaндaй хyнaрмaнддaрнинг фaодият юритгaндиги бизга мaъдyм бyдaди. Удaрдaн одингaн твгижой микдоригa кедсaк, сотyвчидaрнинг сони вa yдaрнинг тyдовдaри тyрдичa будиб, ^сбига вa тижорaт модининг нaрхигa эътибор кaрaтилгaн. Мвзкур ^жж^г^ шaрк х1aлкдaригa хос будгж ихтисосдaшгaн бозордaрнинг мaвжyд экaндигигa гувох, бyдaмиз. Хужжйт мaтнидa Faлдa, ипaк бозори, кунжут бозори, чигит бозори вa пиддa бозорлaри бyдгaн.

Хонликнинг кучманчи чорвадор ахоли билан боглик солик дафтарларида солик кайдномаларидан ташкари, этнографик маълумотлар хам аксини топган. Х,ар йили бир марта нисобга етган чорваси бор бойлардан олинадиган солик тури закоти савойим олинган. Уни йигишдан аввал жойларга бориб, чорва сони руйхатга олинган. Чорва сони руйхатга олинган хужжат саноц деб номланган [4]. Санок хужжатининг тузилишига кура хисобот берувчи суз бошида аввал узининг номини келтиради, сунгра мавзе номи, чорвадорлар жамоаси номи, мавзедаги чорвадорлар, уларнинг чупонлари ва куй сонини ёзган. Урганилагн хужжат матнида солик туловчилар одатда уруг номлари билан ва яшаш манзилларига кура ажратилган. П.П. Иванов томонидан урганилаган хужжат матнида, "Кунгиротар ва коракалпоклар" сарлахали хужжатда, "Кабил бекларбеги, каз аякли, иргакли, баймокли, туёкли, колдовли, ачамайли, куштамгали, кендекли, митенлар,киёт, айтеке, черувчи китай, аралбай китай, беш сари китай, кайчили китай, екишех китай, куюн, кангли, кипчок, мангит,кенагас, турткара" сингари уруг номлари келтирилади. Мазкур хужжат матнида Хива хонлари томонидан харбий хизматлари эвазига берилган ер-мулкнинг узига хос шакли булган отлик ер эгалиги тугрисида маълумотлар келтирилган. Юкорида номлари келтирилган уруглар, шундай ерларга эгалик килган. Асли хаёт тарзи кучманчилик булсада, урганилаёетган давр мобайнида уларнинг утроклашуви ва хужалик хаётида дехкончиликнинг роли ошиб бораётганлигини куришимиз мумкин [5].

Ариза туркумига кирувчи хужжатлар тарихий дипломатиканинг иш бошкарув хужжатлари турига киради. Аризалар арзи, арзаи, арза дошт каби сузлар билан бошланиб, улар хам вазифасига кура турлича булган. Аризалар бирор нарсани юкори бошкарув органларидан илтимос килиш, хабар ёки маълумот бериш ёки хисобот бериш максадида булиши мумкин. Ариза матнида титуллар, эпитет, унвонларнинг кулланилиши тадкик этаётган мавзумиз доирасида сунгги урта асрлар даври анънавий бошкарув ва махаллий ахолининг иштироки масалалрига ойдинлик киритишда мухим ахамият касб этади.

Аризаларнинг юкори кисмида ^ува Алхаййу (У тирикдир), Хува Алфаййоз (У тулдириб бергувчи) каби яратганнинг турли исмлари ёзилган [6]. Аризаларнинг унг ёнидан 45 градусга киялатиб амирга нисбат берувчи Х^азрат Цамаркоби (ой каби), Зилли Аллоуи (Аллохнинг сояси), Сохибам (хужайиним), Мавлойам (жанобим, хомийим), саллама Аллоду Таъоло (Аллоху таъолонинг саломи булсин) каби сифатлар билан улуглаб ёзилган. Сунгра Хува Алхаййу сузига параллел равишда остидан Бисми Аллоху хойру Аласмаи (Аллохнинг ва унинг гузал исмлари билан (бошлайман - А.И)) деб ёзилган. Шундан кейин

ариза кисми бошланган. Аризанинг бош кисмида «Арза дошт ийн камтарийн зуломи дуъогуйи, ризожуйи, зарра ва фуруътарийни хизматкорон, жонсипори, фармонбардор» (ариза берди бу камтарин, дуогуй, фармонбардор, яхшилик истовчи, хизматчиларингизнинг кичиги ва узини куйи тутувчиси, узини курбон килувчи) каби сузлар билан ариза берувчи узини амир ёки кушбеги олдида камтарин курилган сузлар билан кириш килган [7]. Сунгра мурожаат килинаётган шахс амир ёки кушбегининг шаръий ва тахт конунийлигига далолат килувчи титуллари билан мактаган холда, ушбу давлатда яшаб, хизмат килаётганидан розилигини билдирган. Аризаларда амир титулларининг бир нечтаси ариза берувчи томонидан бирма-бир ёзилган холда мурожаат килинаётган шахсга каратилган. Амирнинг шаръий титуллари баъзи хужжатларда амир алмуъминийн (муъминлар амири), бошкаларида имом алмуслимийн (мусулмонлар имоми), зилли Аллоху Таъоло фи аларзайн (Аллоху Таъолонинг ердаги сояси), кутбу аддуня ва аддийн (дин ва дунё кутби), умдат ассалотийн (ибодат устуни), кудрату ал хавокийн (нуфузлилар пешвоси), мавлои мулуки алъоламийн (Яратганнинг мулклари хизматкори), молики ъакоби умам (умматларнинг подшохи), боъис аламн ва аламон (тинчлик ва хотиржамлик келтирувчи), ношир аладл ва алихсон (яхшилик ва адолат ёювчи) каби келтирилган [8] булса, баъзи хужжатларда кайвон рафоъат (Зухал (Сатурн) мартабали), Муштарий шарофат (Муштарий (Марс) шарафли), нодир аласр ва аддаврон (Аср ва даврнинг нодир шахси), хомийи билоди ахли алаъён (мамлакат ахли ва аёнларининг хомийи), халифату Аллох аъла алоламийн (Аллохнинг бутун оламдаги уринбосари) каби номлари хам кушиб ёзилган. Бундан ташкари, амирни унинг тахтининг конунийлигига далолат килувчи мактовлар билан хам улуглаганлар.

Иш юритиш хужжатлари булган солик дафтарларида хонлик сарой хаёти ва харожатларини ёритиш жараёнида куплаб этнологик маълумотлар уучрайди. Урганилган Хива хонлиги архив хужжатларида Солгут солиги ва унинг сарфланиши балан боглик дафтарда XIX аср охири ва XX аср бошларига доир миллий либослари тугрисида маълумотлар мавжуд. Жумладан, 1872 йилда Хмвада Саид Мухаммад Рахимхоннинг буйруги билан 76 хужрали мадраса куриб битказиалди. Мадраса ихтиёрига 2941 таноб ер вакф килиб берилади. Мадраса куриб битказилгандан сунг, унинг очилиш маросими утказилади. Архив хужжатларида ушбу маросим ва у билан боглик урф-одатлар сакланиб колган. Ушбу хужжат матнига кура, "Хон хазратлари томонидан, пули уттиз юз олтмиш тилло булгон олтмиш олти туп латта, икки минг уч юз етмиш саккиз арчиндан уч юз саккиз сарупой тиктирулди. Минг беш юз уттиз арчин каро махмал, ун беш кура биёр, йигирма саккиз туп чит,

фаравуз учун ун икки туп чит, жияхлик ипак, икки кимхоб сарупой, бир асл чакмон, ...юз ун саккиз тилло сочилди. Юкорида урганилган хужжат мантидан англашимиз мумкинки, хукмрон сулола томонидан амалга оширилган мадраса фаолияти куллаб-кувватлаш билан бир каторда, азалий анъаналарга содик холда очилиш маросимида халкка хадъялар улашади. Мадраса мударрислари ва толиби илмларга хам сарполар такдим этилади [9].

Шунга ухшаш яна бир вокеа Хива хонлиги магистрал канали булмиш Килич Ниёзбий каналининг очилиш маросимида Хукмдор шахсан катнашади ва хадъялар улашади.

Солик реестрларидан урин олган "Руза иъди харожотлари" сарлавхали хужжатда Кунгиротлар даври удумлари ва миллий кийимлари тугрисида маълумотлар учрайди. Хусусан, Руза ийди муносабати билан булган зиёфатда хукмдор томонидан берилган хайитликлар мисолида урганилаётган давр либослари тасвирини куришимиз мумкин. "Руза иъдига юборилган нимарсалар, бир мовут, чакмон, Отажон турамизга мовут чакмон, турт бухори шохи тун, Саййид Хомид тура, Давлатёр тура ва Оллоёр турага Уч чакмон билан уч тун, яна тураларга етти латта чакмон, тун, Кукандли турага бир тун, Гукландин келгон урислом эшонга бир атлас чакмон берилди. "Аркка олтундан бир жуфт тукмокли билазик(билакюзук)юборилди" [10].

Элчиларни кутиб олиш маросимида сарфланган харажатлар тугрисида "...Бухородан келган элчи Ибодулло хужага тун...", "Отаниёз урусга бир пичок била бир атлас тун берилди" кабилидаги жумлаларни учратиш мумкин. Ушбу тарихий хужжат матнида келган далиллар Хива хонлигининг кушни давлатлар билан дустона муносабати балан бир каторда, уларга миллий либосларимиздан хадъя этилганлиги гувохи буламиз.

Худди шундай Кушбеги архиви иш юритиш хужжатларида вилоят, туман, амлок, мавзе, кишлоклар ва маъмурий бирликларнинг 10 мингдан ортик номлари киритилган. Бундан ташкари, баъзи холларда руйхатларда нафакат географик номлар, балки ахолининг таркиби, уларга тегишли чорва моллари сони, алохида амирлик вилоятларида яшовчи турли кабилалар тугрисидаги маълумотлар хам курсатилган. Ушбу барча маълумотлар Узбекистон Республикаси, шунингдек, баъзи бирлари Бухоро амирлиги таркибига кирган Тожикистон ва Туркманистон тарихи буйича кимматли материалларни такдим этади.

Юкорида куриб чикилган хужжатлар асосида мусулмон байрамлари ва жумаъ кунлари ва бошка маросимларда хукмдор томонидан совгалар бериш анъанаси булган. Бундай тантаналарда факат сарой ахли эмас, балки хонликнинг ахолисига хам нарсалар таркатилаган. Сарай харажатлари

ёзилаган кайдномаларда эса, урганилаётган давр эркаклар миллий либослари тугрисида маълумотлар келтирилган. Элчиларни кузатиш маросимида хам уларга шундай миллий тунлар ва олтин ханжар хадъя килинади. ^изикарли тономи саройга юборилган буюмлар орасида аёллар миллий такинчоги билакюзукнинг юборилиши хакидаги кайдлар хам бир мунча булсада, Хива хонлиги аёллар миллий кийимлар тугрисидаги тасаввурни хосил килишга ёрдам беради. Биз томонимиздан Хива хонлиги мисолида урганилаган архив иш юритиш хужжатларида Хива бозорларидани хунармандчилик турлари, косибларнинг бирлашмалари, ихтисослашган бозорлар тугрисида маълумотлар урганилиб чикилди. Солик кайдномаларида учрайдиган утрок ахоли ва кучманчи ахоли уртасидаги узаро муносабатлар, кучманчи кабилаларнинг уруг номлари ва географик топологияси тадкик этилди.

Архивларда сакланаётган иш юритиш хужжатлар тадкики худудлари тарихан эгаллаган майдонларида йирик этнослардан узбеклар, тожиклар, туркманлар, козоклар, киргизлар, коракалпоклар ва бошка этник мансубликка эга булган ахоли диаспорасининг жойлашув манзараси, узаро этно-ижтимоий, маданий алокалари, иктисодий муносабатлар ва шу каби бошка масалаларни урганиш имконини бериши билан ахамиятлидир.

Adabiyotlar:

1. Исмоилов М. Хужжатшунослик ва Марказий Осиё дипломатикаси.-Т., 2010, Б.30

2. УзМА, И.125-фонд, 2-руйхат, 422 -йигма жилд, 4-варак

3. УзМА, И.125-фонд ,2-руйхат, 422- йигма жилд, 1-варак

4. УзМА, И.126-фонд, 1-руйхат, 652-иш, вараклар сони 75 та

5. Иванов П.П. Архив хивинских ханов в XIX в. Иследование и описание документов с историческим введением. Л. 1940.С. 36

6. УзМА, И.126-фонд, 1-руйхат, 587-иш, 11-варак

7. УзМА, И.126-фонд, 1-руйхат, 590-иш, 4-варак

8. УзМА, И.126-фонд, 1-руйхат, 763-иш, 1-варак

9. УзМА, И.125-фонд, 2-руйхат, 486-иш, 1-варак

10. Йулдошев М.М. Хива давлат хужжатлари.-Т., 1960. Б.271-272

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.