Научная статья на тему 'ХИВА ХОНЛИГИДА БОЖХОНА ФАОЛИЯТИ ТАРИХИ'

ХИВА ХОНЛИГИДА БОЖХОНА ФАОЛИЯТИ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
143
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Солиқлар / девонбеги / божмонлар / божгир / закот / закотсарой / карвонcарой. / Taxes / devonbegi / customs / tax collection / zakat / zakotsarai / carvansaray.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдухалилова, Азиза Эркиновна

Ушбу мақолада XIX-XX асрларда Хива хонлиги молия тизимида божхона тўловларнинг аҳамияти, карвон йўлларида закот олиш тартиби, божмонлар фаолияти сайеҳлар эсдаликлари, архив ҳужжатлари, даврий матбуот материаллари асосида қиёсий тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF CUSTOMS ACTIVITIES IN THE KHIVA KHANATE

This article has comparatively studied the importance of customs duties in the financial system of the Khiva Khanate in the XIX-XX centuries, the procedure for obtaining zakot on caravan roads, customs activities based on archival documents, press materials.

Текст научной работы на тему «ХИВА ХОНЛИГИДА БОЖХОНА ФАОЛИЯТИ ТАРИХИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ХИВА ХОНЛИГИДА БОЖХОНА ФАОЛИЯТИ ТАРИХИ

Абдухалилова Азиза Эркиновна

ТДШУ таянч докторанти baxtiyorovich91 @bk.ru

+998911987868 АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада XIX-XX асрларда Хива хонлиги молия тизимида божхона туловларнинг ауамияти, карвон йулларида закот олиш тартиби, божмонлар фаолияти сайеулар эсдаликлари, архив уужжатлари, даврий матбуот материаллари асосида циёсий тадциц этилган.

Калит сузлар: Солицлар, девонбеги, божмонлар, божгир, закот, закотсарой, карвонсарой.

В данной статье было сравнительно изучено значение таможенных пошлин в финансовой системе Хивинского ханства в Х1Х-ХХ веках, порядок получения закота на караванных дорогах, таможенная деятельность на основе архивных документов, материалов периодической печати.

Ключевые слова: Налоги, девонбеги, таможня, налоговый сбор, закят, закятсарай, каравансарай.

This article has comparatively studied the importance of customs duties in the financial system of the Khiva Khanate in the XIX-XX centuries, the procedure for obtaining zakot on caravan roads, customs activities based on archival documents, press materials.

Keywords: Taxes, devonbegi, customs, tax collection, zakat, zakotsarai, carvansaray.

Бугунги глобаллашув даврида интеграция жараёнларини ва чегарадош давлатлар билан якин кушничилик хдмда узаро манфаатли х,амкорликни жадал ривожлантиришни талаб этмокда. Бу боради божхона фаолиятининг урни бекиёс. Миллий божхона тизимини миллат такдирига давддор, ягона хизматга айлантириш юзасидан катор амалий ишлар амалга оширилмокда. Хусусан, Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекистан Республикаси Давлат божхона хизмати органларининг фаолиятини тубдан такомиллаштириш тугрисида"ги фармони ва "Узбекистон Республикаси давлат божхона хизмати

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

органларининг фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори1, Божхона институтининг кайта ташкил этилиши ва 26-январь божхона хизмати ходимлари куни этиб белгиланиши бу сохада амалга оширилган ишларнинг накадар ахамиятли эканлигидан дарак беради. Сохада эришилган ютук ва учраётган камчиликларни тахлил этиш учун албатта миллий божхонамиз ривожланиш тарихини чукур урганишни талаб этади. Бу уринда мамлакат худудидан утувчи карвон йуллари ва божхона тизимининг урни бекиёсдир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хива хонлиги Осиёнинг савдо йуллари кесишган жойда жойлашанлиги ундан Хиндистон, Хитой, Эрон, умуман Шаркий ва Жанубий Осиё мамлакатларига олиб борадиган йулларнинг бошланиши улкада халкаро савдо ва божхона фаолиятининг ривожланишига олиб келган. Хива Россияга борадиган хамма киска савдо йуллари кесишган нуктада жойлашгани учун Осиё товарлари учун омбор вазифасини утаган жой булиб колган2.

Шунга ухшаш маълумот рус шаркшунос олими А.Кун томонидан хам келтирилади: "Урганч шахри-нафакат хонликнинг, балки унга кушни давлатларнинг улгуржи савдо омбори, булиб, махсулотлар хонлик ва ундан кейин Россияга юборилган."3

Хонлик иктисодий хаётида хон газнасига келиб тушадиган даромад катта микдорини божхона солиги ташкил этган. Божхона фаолиятининг давлат сиёсати даражасига кутарилганлигини ушбу амалдорнинг шахсан хон Мухаммад Рахимхон I хукмронлиги давридага тегишли хукмдорнинг Хужа Махрам (Оллокулихон вазири) исмли сарой мулозимларидан бири хонлик божхона бошлиги лавозимига тайинланганлиги тугрисидаги ёрлигида уз аксини топади4.

1839 йилга келиб, Ичан Калъа марказида курилган махсус Хужа Махрам мадрасасида божхона фаолияти учун 30 дан зиёд толиби илмлар тайёрланганлиги божхона тизимининг яхши ташкил этилганлигидан гувох беради5.

1https://lex.uz/docs/3680568

2 Алимова Р.Р.Урта Осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. Т.2017 Б.90-91

3 А.Кун. Культурный оазис Хивинского ханстваю Город Ургенч //Турекестанские ведомости. 1874.№6. С.54

4 Мунис ва Огахий. Фирдавс ул-икбол. -Тошкент «Янги аср авлоди», 2010. Б. 289.

5 Крдиров Ж., Гаипназаров Р. Узбекистон республикасида божхона иши тарихи// Узбекистон божхона ахборотномаси. 2019 №1 Б. 14

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

XoHnuKga So^xoHanap KapBOH fiynnapuga, KapBoHcapofinapga eKu acocufi HopBa xafigaS yTunaguraH fiynnapga ^ofinarnraH. MacanaH, XuBa maxpuga HnaH-Kantara Kupurngaru OTa gapBo3acu eHuga öo^xoHa Tammn этнпгaн SynuS, y ep hkkh xoHagaH uSopaT SynraH. Bupu öo^xoHa, hkkhhhhch cappo^xoHa Ba3H^acHHH öa^apraH6. Bo^xoHanapga 3aKOT fiuFum SunaH Maxcyc so^moh geS aTanyBHu aMangop rnyFynnaHraH.

XHBa xoHnurura Poccua HMnepnacn ToMoHugaH Typnu MaKcagnapga roSopunraH эпннпaр, cafiexnap эcgaпнкпaрнga xaM xohhhk öo^xoHa th3hmh xaKuga MatnyMOTnap ynpafigu. 1819-1820 fiunnapga xohhhk xygygura KenraH nogmo raapg^cu öorn mTaS KanHTaHH H.MypaBteB xoH^HKga amoBHH TypKMaHnap, y3ÖeKnap, KopaKannoKgap xaKuga, xohhhk maxapnapu, axonucu, HKTHCogufi xaeTH, ^yMnagaH, caBgo-coTHK Ba cohhk th3hmh TyFpucuga anoxuga TyxTanuö, XuBa xoHnuruga nyn MyoManacu, MaB^yg cohhk Typnapu, So^xoHa ^aonuaTH xaKuga myHgafi e3agu: "MyxaMMag PaxuMxoH I y36omHMHanuKHH, TanoHHunuKHH fiyKoTgu, cohhk yHgupum umuga gouMufi TapTuö ypHarnS, gapoMagHH KynafiTupgu, So^xoHanapBa SornKa Myaccacanap TarnKun этgн. Bo®: conuFH xohhhk HKTucogu ynyH axaMH^THH TapMoKgapgaH Supugup. xohhhk xygyguga Kynnaö So^xoHanap MaB^yg. y epga So® TynoBu xap Sup onuö KupunaeTraH MaxcynoT ynyH 3 /10 hu TamKun Ku^agu" 7. Myamu^HuHr xoHnuKga So^xoHa TynoBnapu, caBgo KapBoHnapugaH onuHaguraH 3aKoT conuFu, aManga SynraH TaHranap TyFpucugaru MatnyMoraapu axaMuaTnugup.

XuBa xoHnuruga rnapuar acocuga HucoSra TynraH HopBagaH onuHaguraH 3aKoTHuHr 3 Typu, xoHnuKga MyKuM amoBHu yTpoK axonu HopBacugaH; xohhuk nerapanapuga ucTuKoMaT Ku^raH KyHMaHHu axonu HopBacugaH; xohhuk 6o3opnapura coTyB ynyH onuö KenuHaeTraH HopBagaH onuHaguraH 3aKoT KaSu MaB^yg SynraH. y^apgaH XuBa xohhuk 6o3opnapura onuö HuKu^raH HopBagaH TynaHaguraH 3aKoT eymndm geS HoMnaHuS, ynapgaH onuHaguraH 3aKoT So^MoHnap Ha3opar KunuS SopraH. CynaHgnu cohufu Maxcyc So^xoHanapga xap TyagaH 2 TaHra, xap KyfigaH TaHra MuKgopga conuK onuHraH8.

^Ha Sup pyc cafiexu A.BaMSepu MatnyMoTnapura Kypa, So^xoHa cohufu 3aKoT 1883 fiunga xap 6up xoHnuKKa KupraH MaxcynoTgaH 2.5 $ou3 MuKgopga, nopBa MaxcynoTnapu KopaMon, Tya, oTnapgaH xap 6up Sornura Sup TaHragaH, KyfigaH apuM TaHragaH onuHraH.

6 kyp6ohob H TypKucTOHga 6o®xoHa ^aonnaTn// Mo3ufigaH cago// T.2010 №2.B.85

7HyHnH B.B. HcTopna Уз6eкнcтaнa b ncToHHnKax.-T.1988 C. 174-180

8Y3P MgA, H.125-$oHg ,2-pyfixaT, 418-fiuFMa 1-BapaK

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Ушбу масала юзасидан Данилевский, бож тулови осиёликлардан 2%, рус савдогарларидан эса 5% микдорда олинган. Бунинг далили сифатида 1842 йилда хонлик худудига кирган махсулотлар киймати 700 минг тиллони ташкил этган булса, ундан 35 минг тилло бож тулови олинган.

Шаркшунос олим А.Кун юкорида келтирилган муаллифлар фикрларини тасдиклаб, "божхоналарда тижорат даромадларидан закот солиги олинар, бу солик махсулот турига караб турлича номланар ва унинг микдори узгариб борарди. Хивага кушни давлатлардан келтирилаётган махсулот учун закот хар 40 тиллодан 1 тиллони ташкил этади", деб ёзади9.

Закот ундиришдаги яна бир холат хорижлик савдогарларнинг хонлик худудига товар олиб кириши ва олиб чикиши масалалари булган. Хонликка олиб кирилган рус товарлари калачи деб аталган хамда ундан олинадиган солик хам шу ном билан юритилган 10 . Биз томонимиздан урганилган архив хужжатларида унинг микдори махсулот таннархининг 5% игача микдорини ташкил этган.

Бухоро амирлиги ва Кукон хонлиги, Афгонистондан келтириладиган махсулотлар бухарчи деб аталиб, ундан туланадиган закот микдори махсулотнинг 2.5% идан иборат булган.

Савдо-тижорат ишларида хонликдан олиб чикилаётган хар бир оц юк11 учун 1 тилло, савдо карвони кайтгач, яна 3 тилло тулаши шарт булган. Х,ар бир матта12 махсулот учун дастлаб 3 тилло, кайтиб келганда яна 6 тилло кушимча маблаг туланган13.

Гиршфелд ва Галкин XIX аср II ярмида Хива хонлигида бож туловлари хусусида "божхонада чойнинг хар бир пудидан 20 хива кичик тангаси ёки 4 рубл , бир туяга юк булган бухоро тамакиси 45 танга микдорда, Хивага хайдаб келинадиган чорвадан унинг 1/40 микдорида солик олинар эди".

1873 йилда Хива хонлиги Россия империя томонидан эгалланиши хонлик иктисодий хаётига хам уз таъсирини утказди. Хонлик божхона иши Туркистон генерал губернаторлиги таркибидаги Закот бошкармаси томонидан назорат

9 Кун А. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве// Туркестанские ведомости- 1873. - №3 3 С.131

10Кун А.Заметки о подятях в Хивинском ханстве // Туркестанские ведомости- 1873. - №32 С.126

11Бир туяга юкланган киймати паст махсулот

12Бир туяга юкланган киймати баланд махсулот

13 Кун А. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве// Туркестанские ведомости- 1873. - №33 С.132

967

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

килинадиган булди. Аммо ушбу ташкилот кутилган натижа бермади, узок фаолият юритмасдан 1875 йилда тугатилди ва эски тартиб кайта тикланди14.

XIX аср Хива хонлари иктисодий-ижтимоий хаёти тугрисида маълумот берувчи "Хива хонлиги девонхона хужжатларида"дан урин олган хужжатлардан бирида хонлик божхона фаолияти тугрисида батафсил маълумотларга эга булиш мумкин. Биз томонимиздан урганилган 1875 йилга оид солик хужжати матнида, божмон Саид Муродаминнинг Хивадан чикиб кетаётган ва хивага кириб келган карвонлар руйхати келтирилган. Хивалик Уста Биткулнинг Бухорога юборилаётган У туядаги 5 ботмон келувчи, тан нархи 98 тилло ёки 350 рубллик махсулоти учун 31.5 рубл микдорда бож тулови туланган ва 251 ракамли квитанция берилаган. Ушбу хужжат мисолида божхона тизимида иш юритишда савдогарларнинг руйхати, нечта туяга ортилгани, жами неча пуд ва махсулот тан нархи бахоланиб, сунгра ундан олинадиган солик микдори белгиланиб, бож олинган ва унга патта (квитанция берилган). Бундан максад кейинги закотсаройда савдогарни безовта килмаслик ва кайта бож олмаслигини назорат килишдан иборат булаган15.

1890 йил 12 июнда Туркистон божхона округи ташкил этилиб, бундан кузланган максад улкага Гарбий Европа ва Осиё махсулотларининг кириб келишига чек куйиш булган. 1894 йилда Хива хонлигининг Россия империяси божхона тизимига киритилиши унинг хорижий давлатлар билан ташки савдо алокаларининг чек куйилишига олиб келди 16 . Уз навбатида, Хива хонлиги ташки савдо алокаларининг империя манфаатларига буйсундирилиши хонлик газнасига тушадиган соликнинг кескин камайишига олиб келди.

ХУЛОСА

Юкоридаги маълумотлар киёсий тахлил килиш асосида хулоса килиб, Хива хонлигида божхона фаолияти давлат ахамиятига молик масала булганлиги, хонлик божхона тизимини бошкарувчи амалдорлар шахсан хон томонидан тайинланганлиги аникланди. Божмонлар томонидан юритилган хужжатлар тартибли равишда йулга куйилган булиб, Бунинг яна бир ёркин мисоли сифатида Хивада божмонлар тайёрловчи мадраса фаолияти юритганлиги хам келтиришимиз мумкин. Хива ва Урганч сингари йирик

14 Жумаев У.Х. Россия империясининг Туркистондаги солик сиёсатининг шаклланиши: асосий боскичлари ватараккиёти. Тарих фанлари номзодлик илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2012.Б.88

15 УзР МА И-907 фонд, 1-руйхат, 38- йигма жилд

16Почекаев Р. Включение Бухарского эмирата и Хивинского ханства в таможенную черту Российской империи. Право.Журнал высшей школы экономики. 2016. №3 С. 172-184

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

шахарлари божхона пунклари урнатилиб, нафакат мамлакат ичкарисида, балки чет давлатларга олиб кетилаётган махсулотлар хам ушбу маскандан утган.

REFERENCES

1. УзР МА И-907 фонд, 1-руйхат, 38- йигма жилд

2. УзР МА И-125-фонд, 2-руйхат, 418-йигма жилд

3. Кун А.Заметки о подятях в Хивинском ханстве // Туркестанские ведомости- 1873. - №32 С. 126

4. Кун А.Порядок взимания податей в Хивинском ханстве// Туркестанские ведомости- 1873. - №33. С.131

5. Кун А. Культурный оазис Хивинского ханства. Город Ургенч // Туркестанские ведомости - 1874. - №6 С.54

6. Алимова Р.Р. Урта Осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари.Т.2017 Б. 90-91

7. Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках.-Т.1988 С.174-180

8. Жумаев У.Х. Россия империясининг Туркистондаги солик сиёсатининг шаклланиши: асосий боскичлари ватараккиёти. Тарих фан. номз. илмий даражасини олиш учун ёзилган дис. - Т., 2012.Б.88

9. Кодиров Ж., Гаипназаров Р. Узбекистон республикасида божхона иши тарихи// Узбекистон божхона ахборотномаси. 2019 №1 Б.14

10. Курбонов ч. Туркистонда божхона фаолияти// Мозийдан садо// Т.2010

11. Почекаев Р. Включение Бухарского эмирата и Хивинского ханства в таможенную черту Российской империи. Право.Журнал высшей школы экономики. 2016. №3 С. 172-184

12. https://lex.uz/docs/3680568

13. Мунис ва Огахий. Фирдавс ул-икбол. -Тошкент «Янги аср авлоди», 2010. Б.

№2.Б.85

289.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.