CC BY
42>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
IRSIYAT
*
>
Egamberdiyeva Marjona Xusniddin qizi
Toshkent kimyo texnologiya instituti Shahrisabz filiali o'qituvchisi Odilova Muxlisa Xusniddin qizi
3-kurs talabasi Toshkent kimyo texnologiya instituti Shahrisabz filiali https://doi.org/10.5281/zenodo.7299714
ß-<\ > Cj )><#
Annotatsiya: Ushbu maqola irsiyat haqida bo'lim genlar va genetik kodlar haqida ma'lumotlar bayon etilgan. Irsiyat ustida izlanishlar olib brogan olimlar ishlari haqida ham qisqacha yoritilgan va irsiyatning hayotimizdagi ajralmas o'rni haqida so'z borgan.
Kalit so'zlar: irsiyat, metobolizm, genetika, morfologik, meyoz, xromosoma, oqsil sentizi, makro va mikro, DNK, mikrob, zamburug', genetik kod, hujayra, yadro.
* : 1 -
Irsiyat bu- tirikorganizmlarning o'ziga xos belgi, morfologik anatomik xususiyatlarining kelgusi avlodlarda namoyon etishqobiliyatdir. Bu orqali organizm o'zidagi unsurlarni kelasi yoshorganizmda yetuk farmatlarni kashf etish bilan belgilanadi. Organizm oddiy va funksional izchillik, avlodlararo ketma-ketlikda o'z aksini topadi. Ma'lum o'xshashlik avlodlarning ma'lumbir sonida takrorlanib keladi. Metobolizm jarayonlarida antogenez bosqichlari yuz beradi. Irsiyat ajoyib fakt. Genetik unsurlar, genetika, o'zgaruvchanlik irsiyat asosini tashki etadi. Allergenlar, polimergenlar irsiyatni undagi genetik unsurlar o'zgarishini yaqqol aks ettiradi. Masalan, A gen B genga nisbatan irsiy ma'noli ya'ni takrorlanuvchi, ko'p takrorlanishi mumkin, yoki aksincha bo'lishi mumkin. B gen irsiy ma'noli A gen ustidan. Genetik kodda 61 ta triplit ma'noli 3 ta ma'nosizligi ta'kidlab o'tilganligini bilamiz. Irsiyatda ham mening fikrimcha ma'noli va ma'nosiz genlar mavjud. Ma'noli genlar namoyon bo'lganda ma'nosiz genlar ortga chekinadi, ya'ni bunda akssiz bo'ladi. Ilmiy jihatdan bizda hujayra nazariyalarida xromosoma nazariyalari ham mavjud. Bir necha tadqiqotlar T.X.Morgan va uning xodimlari hayvonlar ustida ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. Ularning jinsi, morfologik, anatomik xususiyatlarini
J-jt
r rr» I r»V1 nn Am/in 1 n Krvf I n K K rr n n I n t
xromosoma nazariyalari asosida isbotlab berganlar. Brijesd rozofiliyada meyoz
bosqichlarida xromosomalarning ajralib ketmasligini, genlarning krossengovor
bo'lishini aniqladi. Bu haqiqiy genetik yutuq irsiyat qonunidir. Undan so'ng T.M
J "1 > ^^ ^ >
organishlari ham diqqatga sazovor. Irsiyatda dominant va retsessiv genlar
! K*
xromosoma nuqtayinazaridan makro va mikro nuqtalarida tebranma harakatda bo'ladi. Irsiyatga fiziologik jihatdan muhit ham ta'sir qiladi.
Irsiy belgilarni turg'unligi mutloq emas, ya'ni ular to'liqligicha saqlanib
______________________• j _______________• i. • • -n -j»
qolmaydi. Poleozoyerasida mavjud bo'lgan ochiq urug'lilarning hozirgi vakillarida
-TT^Tct-n -.- c--Sä» rt^h ; ¡>
i Js * iJ
>>
*: > 3^
3>>
#<b> ^ >3>
J>
! J>i>
>j*
3>>
>
{M
j ]> ? V
1 >
>)>
>
$4f
J^) J
i*^ > ü>>
*s>
i >j>
pR*
* - i>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
irsiyatning ma'lum qismini kuzatish mumkin. Irsiyatni boshqaruvchi va uni talqin etuvchi asosiy markaz bu yadrodir. U irsiyatni saqlaydi va yangi avlodlarga o'tkazib beradi. Translyatsiyaning organizmda oqsil sintez qilish qobiliyatini kelgusi avlodlarda namoyon etish irsiyatning bugungi kundagi real unsurlaridan biridir. Genetik qurilmalar hujayra markazida sintez qilinib u yoki bu o'xshashlikni namoyon etadi. Murakkab fenotiplarni genetik asoslarini tushunish uchun so'ngi inovatsiyalar va genom usullaridan keng foydalanish asossiy irsyatni chuqur o'rganishga yordam beradi. Genomlarda hukmronlik effektlari mavjud. Fenotipik va genotipik irsiyatni baholash akva kulturada qo'llaniladigan simulyatsiya tadqiqotlari mavjud.
Olib borilgan tadqiqotlarning natijasiga ko'ra, odamlarda taxminan 20 mingga yaqin gen mavjud. Bizning DNK, shu jumladan barcha genlarimiz xromosoma tuzilmalarida saqlanadi, bu yerda oqsillar DNK ni yadroda joylashishi uchun o'rab oladi. Bizning hujayramizda 23 juft xromoso mavjud. Reproduktiv hujayralar tuxum va sperma har ikkalasi o'rniga 23 ta to'plamning har biridan tasodifiy bitta xromosoma oladi. Shundan urug'langan tuxum odatdagi rivojlanish uchun zarur bo'lgan 23 juftni o'z ichiga oladi. O'zgarishlar shundaki, genlar genning o'z ishini odatdagidek bajarrishiga to'sqinlik qilishi mumkin. DNKdagi ba'zifarqlar o'z vazifalarini bajaraolmaydigan noto'g'ri hosil bo'lgan oqsillarga olib kelishi mumkin. Ma'lumki irsiy o'zgarishlar odamlarning ma'lum dori-darmonlarga qanday munosabatda bo'lishiga yoki kasallikning rivojlanish ehtimoliga ta'sir qilishi mumkin. Genomdagi o'zgarishlarni aniqlash uchun DNK ketma-ketligi aniqlanadi. Shaxslar orasidagi ba'zi variantlar epigenetik farqlardan kelib chiqadi. Insonkasalliklarini davolash va oldini olish uchun yangi genom strategiyalarini qo'llash kerak. Olimlar, shuningdek bakteriya viruslari va zamburug'larining genlarini o'rganib, oldini olish uchun yechim topish uchun tanadagi mikroblar ba'zan sog'ligimizga qanday foydali ta'sir ko'rsatishi haqida ma'lumot beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.G'afurov A, Fayzullayev S, Saidov J. Genetika. Toshkent. 2019.
2.Jo'ra Musayev,Sapyora Musayeva.O'zME Birinchi jild. Toshkent. 2000.
J
i m
i*4> * >
¿8t
<J J>
> J ' *
*4>
>j* 5*1 >
LäSf
i>j* j>*
1-^
j
04 > )>j*
m >
i> *
i >j*
si
y
p i >
I > >
q
q >j*
Qj^f^S).
78
