NUTQ TURLARINING PSIXOLOGIK TAVSIFLANISHI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

NUTQ TURLARINING PSIXOLOGIK TAVSIFLANISHI

*

>

Ismoilov Erkin Mengnimurotovich

Termiz muhandislik - texnalogiya instituti, o'qituvchi Eshqobilova Sarvinoz Mengnimurot qizi

Termiz davlat pedagogika instituti,

Ta'lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (maktabgacha ta'lim) ixtisosligi

magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7299698

Annotatsiya: maqolada nutqning paydo bo'lishi, nutqning fiziologik asosi, nutq turlarining psixologik tavsiflanishi verbal va noverbal nutq shakillari haqida fikr mulohazalar keltirilgan.

Kalit so'zlar: nutq, stereotip, Fizionomiya, imo-ishoralar, noverbal, verbal, mimika, pantomimika, monolog, diolog.

! :> *i "H >

Nutq odamlarning asosiy aloqa vositasidir. U siz odam katta hajmdagi ma'lumotni qabul qila olmaydi va uzatolmaydi. Yozma nutqsiz, odam avvalgi

avlodlarning odamlari qanday yashaganligi, ularning fikrlari va ishlarini bilish imkoniyatidan mahrum bo'lar edi. Uning fikrlari va his-tuyg'ularini boshqalarga etkazish imkoniyati bo'lmaydi. Aloqa vositasi sifatida nutq tufayli insonning shaxsiy ongi, shaxsiy tajribasi bilan cheklanib qolmasdan, boshqa odamlarning tajribasi bilan

boyitiladi va kuzatuv va nutqdan tashqari boshqa jarayonlarga qaraganda, to'g'ridan-

......... ....... . , .............

to'g'ri bilish amalga oshiriladi. sezgi orqali amalga oshiriladi: idrok, e'tibor, tasavvur,

u U ' A ' y y y

xotira va fikrlashga imkon beradi. Nutq orqali bir kishining psixologiyasi va tajribasi boshqa odamlar uchun mavjud bo'lib, ularni boyitadi, rivojlanishiga hissa qo'shadi.

Insoniyatda nutqning paydo bo'lishigacha, imo-ishoralardan foydalanib kelgan. Qadimgi ajdodlarimizning nutqi va nutq faoliyati hozirgi zamon kishilarida qanday funksiyani bajarayotgan bo'lsa, o'sha davrda ham xuddi shunday vazifani ijro etgan. U davrlarda axborotlar, ma'lumotlar ko'lami tor bo'lgani tufayli insonlar noverbal nutqdan ko'p davrlar muvaffaqiyatli foydalanib kelganlar [1, B.170]. J-jt

T n n r»-f \ /~l n n i ■ + /^i /^i n r> n -nriT rri '1 /vnr>1 1 m m i ■ n m m n 1 n 1 17- r» ' 1 nnlr -1 n n n n

Insonda nutq qachon paydo bo'lganligi muammosini ko'rib chiqsak, insonda

ushbu ruhiy hodisaning paydo bo'lishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan bir qator fikrlarni

ajratib ko'rsatish mumkin. Bu erda boshlang'ich nuqta ish, to'g'rirog'i, faoliyatning

i 1 > ^^ 1

qo'shma shakli hisoblanadi, buning natijasida aloqaga shoshilinch ehtiyoj paydo

ÎW-

>*

bo'ladi. Filogenezda nutq dastlab faqat odamlar o'rtasida bevosita aloqa vositasi, ular o'rtasida lahzalik ma'lumot almashish vositasi sifatida harakat qilgan. Bu taxmin ko'plab hayvonlarning aloqa vositalarini ishlab chiqqanligi bilan tasdiqlanadi. Misol uchun, shimpanzelarda biz nisbatan yuqori darajada rivojlangan nutqni topamiz, u

-Tn^r^m^Tci--K- rfiSÊ& >

L> * jJ ■

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

qaysidir ma'noda odamga o'xshaydi. Biroq, shimpanze nutqi faqat hayvonlarning

#

organik ehtiyojlarini va ularning sub'ektiv holatlarini ifodalaydi. Bu emotsional-ekspressiv iboralar tizimi, lekin hech qachon hayvondan tashqarida biron bir narsaning ramzi yoki belgisi emas. Hayvonlar tilida inson nutqi boy bo'lgan ma'nolar va undan ham ko'proq ma'nolar mavjud emas. Shimpanzelarning imo-mimik va pantomimik muloqotining turli shakllarida hissiy va ekspressiv harakatlar juda yorqin, shakl va soyalarga boy bo'lsa-da, birinchi o'rinda turadi.

J»

O'zbek millatida fikrni tasdiqlash uchun old tomonga bosh siltash bilan ifodalansa, xuddi shu ma'noni balgarlarda boshni sarak-sarak qilish anglatib keladi. Bir xalqda sanash boshmoldoqdan boshlansa, boshqasida jimjiloqdan, birisida barmoqlar bukilsa, ikkinchisida unday qilinmaydi.

Etnik stereotiplar asosida muayyan kechinmalarni, ma'lum axborotlarni shaxslararo munosabat jarayonida uzatish va qabul qilishda ifodalanuvchi tovushsiz, lekin ma'noli, mazmunli harakat turi imo-ishorali nutq deyiladi.

Vin noroVn+1 on / ti r-*t AtiA-mii rn \ x rr\rrl o m inn Inn r\n n 1 1 nn An I rv m rvm non -t r\-trr\ir ml inn

Yuz harakatlari (fizionomiya) yordamida insonni inson tomonidan idrok qilish,

o'zgalar fikriga javob qaytarish, tana a'zolari rangining o'zgarishi hisobiga shaxslararo munosabatga kirishishda namoyon bo'luvchi noverbal nutq turiga mimika deyiladi [1, B.170, 2, B.192 ].

»

Noverbal nutqni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) tovushsiz: a) imo-ishora, b) mimika d) pantomimika, e) daktiologik; 2) tovushli: a) exologik (aks-sado), b) signifikatsiya (shartli belgilar, signallar, modellar).

Og'zaki nutq noverbal turkumdan keyin paydo bo'lgan nutq turidan biri hisoblanadi va u shartli ravishda quyidagi nutq ko'rinishlarini qamrab oladi: monologik, dialogik, poliologik, tashqi, ichki, ekspressiv, impressiv, lakonik (yig'iq,

qatra), affektiv (his-hayajon, jahl).

Nutqning ikki xil: dialogik va monologik turlari mavjud bo'llib, ularning har qaysisi o 'z xususiyatiga ega. Dialogik nutq shakli (ikki yoki bir necha kishining suhbati, savollar va uning javoblari) bu toMiq boMmagan (qisqa) javobdir. Dialogik nutqning asosiy belgilari—to liq bo'lmagan, undov so'zlardan iborat, aniq intonatsion manodorlik (ifodalash), imo-ishora va boshqalardir. Dialogik nutqda savol tuza olish va savol berish, eshitgan savoliga taalluqli javobni berish, kerakli e'tirozni bildirish, J-jt suhbatdoshining javobini tuzatish va toldirish, muhokama va nuinozara qilish, o 'z fikrini asoslash va boshqalar juda muhimdir. Monologik nutq bir kishining nutqi bo'lib, so'zlovchidan keng, aniq, to'liq, bog'langan fikrni talab etadi. Monolog hikoy

4 1 > ^^ \ >

tushuntirish, so'zlovchidan o'z fikrini asosiy narsaga qaratishni, jonli, obrazli, his-

! )m

hayajon bilan gapirishni talab etadi [4].

V. 1. Tixeyeva, A. Sh. Usova, A. M. M uxina, L. A. Penevskaya, M. M. Konina, O. I. Solovyova va boshqalarning bogianishli nutq sohasida olib borgan ilmiy

tadqiqot ishlarida bolalarda boglanishli nutqni rivojlantirishda tarbiyachining

"^isr8'- a >

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

rahbarlik roliga katta ahamiyat beradilar. Ular: „Agarda bog'ianishli nutqqa

qaratilgan mashg'ulotlar uzluksiz (sistemali) tarzda olib borilsa, unga tarbiyachi ongli ravishda rahbarlik qilsa, bolalarda o'z fikrlarini bir-biriga bog'lab gapirish malakasi rivojlanadi", degan fikmi bayon etadilar [3, B.190].

O'zining hayotiy ma'nosiga ko'ra nutq ko'p funktsional xususiyatga ega. Bu nafaqat aloqa vositasi, balki fikrlash vositasi, ong, xotira, ma'lumot (yozma matnlar) tashuvchisi, boshqa odamlarning xatti-harakatlarini boshqarish va shaxsning o'z xatti-harakatlarini tartibga solish vositasidir. Uning funktsiyalarining ko'pligiga

о о J о Г- о о

ko'ra, nutq polimorfik faoliyatdir, ya'ni. turli funktsional maqsadlarida turli shakllarda taqdim etiladi: tashqi, ichki, monolog, dialog, yozma, og'zaki va boshqalar. Nutqning ushbu shakllari bir-biriga bog'liq bo'lsa-da, ularning hayotiy maqsadi bir xil emas. Masalan, tashqi nutq, asosan aloqa vositasi, ichki - fikrlash vositasi rolini o'ynaydi. Yozma nutq ko'pincha ma'lumotni yodlash usuli sifatida ishlaydi. Monolog bir tomonlama, dialog esa ikki tomonlama ma'lumot almashish jarayoniga xizmat qiladi.

Tilni nutqdan farqlash muhimdir. Ularning asosiy farqlari quyidagicha. Til - bu odatiy belgilar tizimidir, uning yordamida odamlar uchun ma'lum ma'no va ma'noga ega bo'lgan tovushlar birikmasi uzatiladi. Boshqa tomondan, nutq - bu yozma

»

belgilarning mos keladigan tizimi bilan bir xil ma'noga ega va bir xil ma'noga ega bo'lgan talaffuz qilingan yoki sezilgan tovushlar to'plamidir. Til uni ishlatadigan barcha odamlar uchun bir xil, nutq alohida o'ziga xosdir. Nutq nutqning ushbu xususiyatlari o'ziga xos bo'lgan shaxs yoki odamlar jamoasining psixologiyasini ifodalaydi, til o'zi uchun o'zi bo'lgan odamlar va nafaqat tirik odamlar, balki yashagan barcha odamlarning psixologiyasini aks ettiradi. oldin va ushbu tilda

I

gaplashar edi.

Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki nutq bu aloqa vositasi hisoblanib inson nutq orqali o'zining emotsional holatini bildirishi muloqot qilishi mimkin. Inson paydo bo'lganidan to hozirgi davrgacha insonning nutqi shakillanib bordi. Insoniyat paydo bo'lishining dastlabki davrlarida imo - ishoralar orqali muloqot qilgan bo'lsalar keyinchalik ovoz aparatining shakillanishi hamda psixologik rivojlanishi natijasida og'zaki nutq shakillandi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. A.K.Shamshetova, R.N.Melibayeva, X.E.Usmanova, I.O.Xaydarov.

3*4 Umumiy psixologiya. O'quv qo'llanma. - Т.: «Barkamol fayz media», 2018. - 272 b

2. B.M. Umarov. Psixologiya. Darslik. -Т., 2012.

3. Q.Shodiyeva. Nutq o'stirish uslubiyoti: Pedagogik yo'nalishdagi kasb-hunar kollejlarining maktabgacha ta'lim ixtisosligi talabalari uchun darslik Toshkent: ,,O'qituvchi" NMIU , 2008. - 304 b.

4. Р.С.Немов. Психология. Учебник. -М.: Владос, 2003. 1-т. 240 с

а I