Научная статья на тему 'ИРРИГАЦИЯ ЭРОЗЯСИ НАТИЖАСИДА ТУПРОҚНИНГ ЮВИЛГАН ВА ЮВИЛИБ ТУШГАН ҚИСМЛАРИДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАБ ҚЎЛАНИЛГАНДА ТУПРОҚНИ АГРОФИЗИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИРРИГАЦИЯ ЭРОЗЯСИ НАТИЖАСИДА ТУПРОҚНИНГ ЮВИЛГАН ВА ЮВИЛИБ ТУШГАН ҚИСМЛАРИДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАБ ҚЎЛАНИЛГАНДА ТУПРОҚНИ АГРОФИЗИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Электротехника, электронная техника, информационные технологии»

CC BY
20
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ирригация эрозияси / сув эрозияси / маъданли ўғитлар / азот / фосфор / калий / агрегат / механик заррача

Аннотация научной статьи по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям, автор научной работы — Ф.И.Турдиев, К.С.Комилов

Tупроқни муҳим физик хоссаси бўлган ҳажм ва ғоваклигига ирригация эрозиясига чалиниши даражаси таъсир кўрсатган майдонларда маъданли ўғитларни табақалаб қўллаш ижобий таъсир кўрсатиши аникланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИРРИГАЦИЯ ЭРОЗЯСИ НАТИЖАСИДА ТУПРОҚНИНГ ЮВИЛГАН ВА ЮВИЛИБ ТУШГАН ҚИСМЛАРИДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАБ ҚЎЛАНИЛГАНДА ТУПРОҚНИ АГРОФИЗИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

june 6-7, 2023

ИРРИГАЦИЯ ЭРОЗЯСИ НАТИЖАСИДА ТУПРОЦНИНГ ЮВИЛГАН ВА ЮВИЛИБ ТУШГАН ЦИСМЛАРИДА МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИНГ ТАБАЦАЛАБ ЦУЛАНИЛГАНДА ТУПРОЦНИ АГРОФИЗИК ХУСУСИЯТЛАРИ 1Ф.И.Турдиев, 2К.С.Комилов

1 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти, мустакил тадкикотчи 2 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти, к.х.ф.н. доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.8002819

Аннотация. Тупроцни мущм физик хоссаси булган уажм ва говаклигига ирригация эрозиясига чалиниши даражаси таъсир курсатган майдонларда маъданли угитларни табацалаб цуллаш ижобий таъсир курсатиши аникланган.

Калит сузлари: ирригация эрозияси, сув эрозияси, маъданли угитлар, азот,фосфор, калий, агрегат, механик заррача.

Кириш: Бугунги кунда кишлок хужалиги экинларидан юкори ва сифатли хосил олишда ресустежовчи технологиялардан фойдаланиш, шу билан бирга тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш долзарб масаллардан бири булиб колмокда.

Шу билан бирга ирригация эрозиясига чалинган майдонларда миенрал угитларни самарадорлигини ошириш улардан окилона фойдаланиш етиштирилаётган махсцлотнинг танннархини камайтиришга асосий вазифаларидан хисобланади.

Бизга маълумки хар бир кишлок хужалик экинларидан юкори ва сифатли хосил олишда тупрокнинг аграфизик хусусиятларидан хажм огирлиги ва тупрок говаклигини урни мухум хисобланади. Сугориладиган тупрокларда хажм окирлигини ортиши ёки камайиши аввало алмашлаб экишга боглик хисобланади. Бунда барча экинлар орасида тупрокни физик, агрокимёвий хоссаларини яхшиловчи экин беда хисобланиб, бедапоя хайдалган йили эскидан хайдалиб келинадиган ерларга нисбатан тупрокни хажм массаси камрок булади Н.К.Балябо (1954) маълумоти. Шундай хулосага З.С.Турсунходжаев (1972) маълумотларида хам уз исботини топган.

Ш.Н.Нурматов (1981) берган маълумотларига кура тупрокни ирригация эрозиясига учраган даражасига караб яъни тупрокни ювилиши даражасига караб хажм массаси узгаради. Шунга асосан Андижон вилоятини ирригация эрозиясига чалинган майдонларида минерал угитлар билан илмий изланишлар олиб борилганда бир неча хусусиятларга ахамият каратилди. Кузги бугдойни киялик ерларда устирилганда сугориш суви натижасида ирригация эрозияси учрайди, бунда кулланилган минерал угитларининг самарадорлигига таъсир утказиши маълум булди.

Юкоридагиларни инобатга олган холда тажриба ^.М.Мирзажонов ва С.С.Майлибоев (1976) лар томонидан ишлаб чикилган услубий курсатмалар асосида олиб борилди. Ушбу услубий курсатмада ирригация эрозиясига чалинган ерларда минерал угитларни куллаш буйича тушунтиришлар берилган булиб, курсатмага тулик роия этилди.

Тажриба майдони тупрогини эрозияга чалиниш буйича 2 хил булиб: уртача ювилган ва уртача ювилиб тушгандир. Тадкикотлар 3

кайтарикдаолибборилди,делянкаларнимайдони 324 м2 (90х3,6) ташкил этди.

Ирригация эрозясига учраган ерларда тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш учун кузги бугдойга минерал угитларни табакалашган холда кулланилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

june 6-7, 2023

Адабийётлар шархидаги маълумотларга таянган холда уч йил давомида кияликни ювилиш даражаси ва кулланилган минерал угитларининг меъёрларига боклик холда тупрокни хажм ва говаклигини узгаришни аникланди.

Тажриба натижалари:Изланишларни биринчи (2019) йилида мавсум бошида кияликни ювилган кисмида тупрокни 0-10, 10-20, 20-30, 30-40 ва 40-50 см ли катламларида хажм огирлиги тегишли равишда 1,35; 1,37; 1,39; 1,43 ва 1,44 г/см3 ни ташкил килган булса, усув даври охирида минерал угитлар меъёри N-200, Р205-140, К2О-100 кг/га меъёрда кулланилганда бу курсаткичлар 1,38,1,40; 1,41; 1,44 ва 1,45 г/см3 булганлиги аникланди. Бундан куриниб турибдики усув даври охирида тупрокнинг хажм огирилиги ортган булсада энг яхши курсаткич тупрокнинг ювилган минерал угитлар меъёрлари оширилга2-3-вариантларда кузатилиб 0-30 см ли катламда уртача 1-вариантга нисбатан 0,2 г/см3 га кам зичлашганлиги аникланди.

Тажриба даласининг ювилиб тушган кисмида эса бу курсаткич усув даври бошида N-100, Р2О5-75, К20-50 кг/га меъёрда кулланилганда 0-30 ва 30-50 см ли катламларда уртача 1,32ва 1,42 г/см2 булиб, усув даври охирида 1,38 ва 1,46 г/см2 ни ташкил этганлиги аникланди. Бундан куриниб турибдики ювилиган кисмига нисбатан тупрокни ювилиб тушган кисмида купрок (0,06 г/см2) зичлашган булсада энг яхши курсаткич гектарига N-250, Р2О5-175, К2О-125кг минерал угитлари меъёри кулланилганда кузатилиб, 0,02 г/см2 ни ташкил этди.

Тажрибадан олинган натижаларни курсатишича минерал угитларнинг оширилиши тупрокнинг ювилган кисида минерал угитлар меъёрлари N-200, Р205-140, К20-100 кг/га кулланилганда 0-30 см катламда 1,40 г/см2 ни ташкил этган булса, тупрокнинг ювилиб тушган кисмига шу шу угит меъёри кулланилганда бу курсаткич 1,36 г/см2 ни ташкил этди. Юкоридаги барча вариантларда тупрокни х,ажм огирликлари тупрок катламларидан катъий назар 0,01-0,02 г/см3 га ортганлиги кузатилди.

Бундан шундай хулоса килиш мумкинки, ирригация эрозияси таъсирида тупрокни маълум кисмини ювилиши ва дисперцияланиш учраш натижасида тупрокнинг унумдор катлами камайиб хажм огирлиги ортиши кузатилган.

Изланишларнинг кейинги йиллари хам шунга якин илмий маълумотлар олинди. Агар тупрокни хажм огирлиги йилдан йилга бироз ортиб борганлиги аникланган булса, тупрокнинг солиштирма огирлиги эса деярли узгармай колганлиги аникланди.

Тажрибада кияликни ювилган ва ювилиб тушган кисмларида кулланилган минерал угитларининг меъёрларига боклик холда солиштирма огирликни узгаришини аникланди. Маълумки тупрокни хажм массаси асосан шу тупрокни механик таркибига, говаклигига ва гумусга боклик булади. Уз навбатида хажм огирлиги ортган сари тупрокни коваклиги камайиб боради.

Тупрокнинг хажм огирлигининг узгариши, (г/см3), 2019 й.

В Мавсум бошида Мавсум охирида

ар

Тупрок катламлари, см

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

_june 6-7, 2023_

Ha HT na P Ta pT H 6 H 0-10 1020 2030 3040 4050 030 3050 010 1020 2030 3040 4050 030 3050

^HA^HKHHro BH^raHKHCMH

1 1,35 1,37 1,39 1,43 1,44 1,3 7 1,44 1,3 8 1,40 1,4 1 1,4 4 1,4 5 1,4 0 1,45

2 1,34 1,38 1,42 1,43 1,45 1,3 8 1,44 1,3 7 1,39 1,4 2 1,4 3 1,4 5 1,3 9 1,44

3 1,33 1,38 1,42 1,44 1,44 1,3 8 1,44 1,3 6 1,38 1,4 2 1,4 3 1,4 6 1,3 9 1,45

roBH^H6TymraHKHCMH

1 1,31 1,32 1,35 1,41 1,42 1, 32 1,42 1,3 5 1,38 1,4 2 1,4 5 1,46 1,3 8 1,46

2 1,31 1,33 1,36 1,42 1,44 1, 33 1,43 1,3 5 1,37 1,4 2 1,4 4 1,46 1,3 8 1,45

3 1,32 1,33 1,36 1,41 1,42 1, 34 1,41 1,3 4 1,36 1,3 9 1,4 2 1,44 1,3 6 1,43

4 1,31 1,34 1,36 1,41 1,44 1, 34 1,43 1,3 4 1,35 1,3 9 1,4 3 1,44 1,3 6 1,44

5 1,31 1,35 1,36 1,4 1,43 1, 34 1,42 1,3 5 1,36 1,4 1,4 3 1,43 1,3 7 1,43

TynpoKHH roBaK^HK xycycHaxnapHHH y3rapHmH, % 2019 h.

BapHaHxnapTa nTT/irin MaBcyM6omHga MaBcyMOXHpHga

TynpoKKaT.naM.napH, cm

010 1020 2030 3040 4050 030 3050 010 1020 2030 3040 4050 0-30 3050

^HA^HKHHro BH^raHKHCMH

1 46,1 46,0 45,2 45,1 44,9 45,8 45, 0 44, 5 43,9 43, 5 42,1 41,8 44,0 42, 0

2 46,5 46,1 45 44,7 44,1 45,9 44, 4 44, 6 43,9 43, 2 43,0 42,2 43,9 42, 6

3 46,5 45,7 45,2 45 44,6 45,8 44, 8 43, 7 43,8 43, 3 43,1 42,5 43,6 42, 8

roBH^H6TymraHKHCMH

1 49,5 47,5 45,5 45,1 44,8 47,5 45, 0 49, 6 46,6 45, 5 44,4 43,1 47,2 43, 8

2 49,9 47,3 45,1 45,0 44,4 47,4 44, 7 48, 8 49,2 46, 1 44,1 43,6 48,0 43, 9

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

_june 6-7, 2023_

3 49,7 47,5 45,5 45,4 44,7 47,6 45, 1 49, 6 49,8 47, 2 46,6 44,9 48,9 45, 8

4 49,8 47,6 45,4 45,1 47,6 47,6 46, 4 50, 7 49,1 46, 9 45,9 44,5 48,9 45, 2

5 50,0 47,8 45,3 45 44,4 47,7 44, 7 50 50,1 46, 3 45,6 45,1 48,8 45, 4

Тажриба олиб борилган 2019 йилни шароитида ирригация эрозиясига чалиниш даражасига караб минерал угитларни меъёрларини табакалабкуллашни тупрок;ни говаклик хусусиятларини узгаришига таъсири хам аникланди.

_ вар; Миару3вар; Мавсум бошидбо30и5бошида30-50см; 1,44

_ вар; Мав Звар; Мавсум

охигида юйадрМ§<30л5°; 1,45

охирида 30-5°; 1,44

_ в

бошида 0-

;ар; Звар; Мавсум

1-30см; 1,38

бвар дбошида0;

0 с

1,37

_ вар; Мавсум ,хирида?0-а!|°;; Звар; Мавсум

вар 3 в

охириохирида0-3°; 1,39

1-расм Кияликни ювилган кисмида тупрокнинг хажм оFирлигининг

узгариши(г/см3),

■ 2 вар; Мавсум _ виршМа?=ум50 см; 1,43 бошида 30-50 см3 вар; Мавсум

_ вар; Мавсум охирида 30-50; М,46сум охирида 30-5°; 1,45 3 вар; Мавсум

■ 3 вар; Мавсум ■ 2 вбошида0-30 см; 1,34 _9&И|,Мав-сумсм; 1,33 бошида 0-30 см;

ида 30-50 см; 1,41

_ _ар; МааруМ авсум

охиридхи]р3|Да10380; 1,38 ■ 3 вар; Мав

Мавсум охирида 0-3°; 1,36

охири

да 30-5°; 1,43

2-расм Кияликни ювилиб тушган кисмида тупрокнинг хажм оFирлигининг узгариши(г/см3),

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

june 6-7, 2023

^онуниятга мос равишда тажриба вариантларида хажм массасининг ортиши билан говакликни камайиб бориши кузатилди. 2019 йилни шароитида кияликни ювилган кисмида минерал угитлари N-200, Р2О5-14О, K2O-IOO кг/га меъёрда кулланилган 1-вариантда тупрок катламларига (0-10, 10-20, 20-30 ва 30-40, 40-50 см ) мутаносиб равишда 46,1; 46,0; 45,2 ва 45,1; 44,9% ни ташкил килган булса, усув даври охирида бу курсаткичлар 44,5; 43,9; 43,5 ва 42,1; 41,8% ни ташкил килди. Бундан куриниб турибдики усув дари охирида тупрокнинг хажм огирлиги ортганлиги хисобига говаклик камайганлиги аникланди.

Тажрибада кияликни ювилиб тушган кисмига куйилган барча вариантларда (ювилган кисмига нисбатан) хажм огирлиги кам булишлиги хисобига уни говаклиги бироз юкорирок булганлиги аникланди. Усув даври охирида вариантлар кесимида хисобланганда энг юкори курсаткич N-200, Р205-140, К20-100 кг/га меъёрда кулланилган вариантда кузатилиб, 0-30 см катламда уртача 48,9% ни 30-50 см катламда 45,8% ни ташкил этди.

Хулоса:Демак, тупрокни мухим физик хоссаларидан булган хажм ва говаклигига аввало ирригация эрозиясига чалиниш даражаси таъсир курсатса, бундай тупрокларда маъдан укитларини табакалаб куллаш хам маълум микдорда ижобий таъсир курсатиши аникланди.

REFERENCES

1. Балябо Н.К. - Прочность структуры, органические вещества почвы и построение севооборотов. - В кн.: «Повышение плодородия почв орошаемой хлопковой зоны СССР». И. Сельхозгиз., 1954, с. 184-221.

2. Нурматов Ш. - Влияние севооборота и удобрений на агрофизические и агрохимические свойства эродированных типичных серозёмов. Тезисы докладов Всесоюзного семинара. «Совершенствование систем удобрения в севооборотах в различных зонах страны» часть II., М., 1981.с.123-124

3. Мирзажанов К.М. Майлибаев С.С. Искандаров С. Пути повышения плодородия почв,подверженных эрозии //Ташкент. Из-во:ЦК Узбекистана.-1976.-с.20.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.