Научная статья на тему 'ИННОВАТЦИОН УСУЛЛАРДА ЭЧКИЧИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ИННОВАТЦИОН УСУЛЛАРДА ЭЧКИЧИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
41
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маҳсулдорлик / ўсиш / ривожланиш / бонитировка / насл ўзаги / жинс / физиологик / така / танлаш / саралаш / озиқлантириш / рatsiон / завод кондицияси

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ешматов Изатулла Янгибоевич, Усмонов Одилжон Камилович, Эшматова Ш.И.

Мақолада эчкичилик селекциясида мавжуд зотлардан самарали фойдаланишда ҳар бир эчки зотининг эркак ва урғочи авлодлари билан индивидуал тартибда шуғулланиш, уларнинг келиб чиқишида ота-она аждодлари, шунингдек хўжалик учун фойдали селекция белгиларига қараб танлаш ва саралаш, асраш ва озиқлантириш, маҳсулдорлиги юқори маҳсулдор такалар билан она эчкиларни қочириш чораларини кўриш каби масалалар ёритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИННОВАТЦИОН УСУЛЛАРДА ЭЧКИЧИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ИННОВАТЦИОН УСУЛЛАРДА ЭЧКИЧИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 1Ешматов Изатулла Янгибоевич, 2Усмонов Одилжон Камилович, 3Эшматова Ш.И.

1Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадкикот институти , куйчилик ва эчкичилик"

булими рах,бари, к-х.ф.н.

2Фаргона давлат университети к.х.ф.н.,доцент 3Самарканд давлат ветеринария медитсинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети Тошкент филиали докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.8002564

Аннотатция. Мацолада эчкичилик селекциясида мавжуд зотлардан самарали фойдаланишда уар бир эчки зотининг эркак ва ургочи авлодлари билан индивидуал тартибда шугулланиш, уларнинг келиб чицишида ота-она аждодлари, шунингдек хужалик учун фойдали селекция белгиларига цараб танлаш ва саралаш, асраш ва озицлантириш, маусулдорлиги юцори маусулдор такалар билан она эчкиларни цочириш чораларини куриш каби масалалар ёритилади.

Калит сузлар: маусулдорлик, усиш, ривожланиш, бонитировка, насл узаги, жинс, физиологик, така, танлаш, саралаш, озицлантириш, рatsiон, завод кондицияси.

Тадкикот максади ва вазифалари. Маданийлаштирилган зотли така ва она эчклардан селекцияда фойдаланиш ва мах,сулдорлигини бах,олаш.

Тадкикот материаллари ва услублари: Маданийлаштирилган зотли такалар, она эчкилар, ёш улокчалар. Зоотехнияда танлаш, эчкиларни тивит ва жун мах,сулдорлигини бах,олаш.

Тадкикотнинг долзарблиги: Ангор зотли эчкичилик селекциясида ангор зотли эчкиларнинг генофондини саклаш хдмда уларнинг авлодларини саклаш ва уларнинг авлодларини жадал купайтириш учун ангор зотли эчкиларни соф зотли урчитиш усулларини куллаш билан бирга, сурув ичидаги линияларни аниклашда танлаш ва саралаш усулларини куллаш ва наслли таканинг наслдорлигини бах,олаш долзарб вазифалардан х,исобланади.

Тадкикотни утказиш жойи ва услублари. Тадкикотлар Наманган вилоятининг Чуст туманидаги "Чуст дашт ок сув" фермер хужалигида жундор эчкиларни бах,олаш услубларига мувофик олиб борилди.

Тадкикот натижалари. Узбекистон чорвачилигини илмий асосда ривожлантириш максадида "Наслчилик тугрисида" ги хдмда "Селекция ютуклари тугрисида"ги конунлар ишлаб чикилган.

Х,озирги бозор иктисодиётига утиш даврида эчкичилик тармогини ривожлантиришда мавжуд эчкилардан хдмда жах,он генофондидаги машхур эчкилардан селекция-наслчилик ишларида максадли ва самарали фойдаланиш ута мух,им муаммолардан бири х,исобланади.

Эчкичилик тармогида мах,сулдорлик йуналишлари буйича селекция-наслчилик ишларини олиб бориш, узок муддат давом этадиган сермашакатли мех,нат жараёни х,исобланади.

Узбекистонда селекция - наслчилик ишларини амалга оширишда эчкиларни урчитиш, урчитилаётган эчкиларни зотини такомиллаштириш, насл сифатини яхшилаш, хорижий давлатлардан келтирилган наслли мах,сулотларни табиий мух,итга мослаштириш,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

янги сермахсул эчкилар гурухларини яратиш уларни селекция ютуклари сифатида патентлаштириш каби игларни амалга ошириш мухим.

Эчкичилик тармогини ривожлантиришда мавжуд эчкилардан хамда жахон генофондидаги машхур эчкилардан селекция ишларида окилона фойдаланишни йулга куйиш хамда мавжуд зотларни такомиллаштиришда, урчитиш, чатиштириш усулларидан тугри фойдаланиш тармок самарадорлигини оширади.

Бугунги кунда республикамизнинг турли табиий - иклим шароитида куйидаги эчки зотлари урчитилмокда:

-гушт йуналишида - мащллий жайдари дагал жунли эчкилар ва бур гуштдор эчки

зоти;

-жун йуналишида -жундор ангор зотли эчкилар;

-тивит йуналишида -тивит берувчи- ангор ёки придон зотли такалар билан мащллий она эчкиларни чатиштиришдан олинади) уларнинг тивит маусулдорлиги яхшиланади;

-сут йуналишида- заанен, альп, тоггенбург, нубий ва камори зотлари

Х,ар бир худудда махаллий она эчкиларни маданийлаштирилган зот билан чатиштириш усулини куллаш ва урчитиш, асраш ва озиклантириш технологияларини куллаш шароитларини яратиш усуллари билан махсулдорлиги юкори ва махаллий шароитга мослашган зотларни яратиш мумкин.

Юкорида кайд этилган эчкилар Жахон ва Узбекистон селекциясида эчкиларни узок йиллар давомида танлаш ва саралаш усулларини куллаш асосида зотни соф холда асраш, зотни такомиллаштириши, замонавий технология талабларига мос сермахсул янги линия, оила, зот типлари, зот гурухлари, кросслари ва бошка зотларни яратиш хамда селекция ютуклари талаблари меъзонларига мувофик янгилигини, ухшашлигини, фаркланишини ва баркарорлигини таъминлаш оркали селекция ютуклари яратилган.

Муаммолар ечимига каратилган асослантирилган таклифлар

Махаллий эчкилар гушт йуналишига мансуб эчкилардир.

Узбекистонда 1961-1962 йилларда чорвачилик илмий - тадкикот институти олимлари томонидан жундор ва тивит берувчи зотлари яратилган.

Сут йуналишдаги заанен, алп, тоггенбург ва нубий зотлари селекцияси ва технологияси буйича фундаментал, амалий лойихалар доирасида илмий тадкикотларни амалга ошириш, эчкичиликда наслли махсулотларни зот андозаси даражасида етиштиришни купайтириш, уларнинг насл сифатларини яхшилаш, бозор талаби даражасидаги экспортбоп харидоргир наслли махсулотлар ишлаб чикариш, шунингдек айрим хориждан импорт килинган зотларни саклаб колиш ва улар бош сонини купайтириш ва селекция ишларида самарали усулларидан фойдаланиб янги зот, тип, линия, оилалар, кросслар яратишда фойдаланиш ва янги юкори махсулдор гурухлар келтириб чикаришда узлуксиз селекция ишларини хамда технологик ишлар буйича илмий тадкикотларни йулга куйиш мухим.

Шунингдек, эчкичилик тармогини илмий асосда ривожлантириш учун мутахассислар тайёрлаш, илмий ходимлар ёшини ёшартириш, докторантурага эътиборни каратиш, шунингдек ёш кадрлар билимини хорижий давлатлардаги малака ошириш укув юртларида укишни хамда стажировка уташни ташкил этишда молиялаштириш тизимини йулга куйиш мухим.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Селекционерлар томонидан мавжуд зотлардан фойдаланиб, янги зотларни келтириб чикариш ва насл сифат курсаткичларини яхшилашда тажрибалар етарли.

Эчкичилик тармоги ривожланган Европа давлатларда руйхатга олинган такаларнинг музлатилган уругларидан хамда уларнинг эркак ва ургочи авлодларидан тайёрланган наслли такалар ва ургочи эчкилар импорт килиниб, селекция ишларида максадли фойдаланилмокда. Айнан шундай импорт килинган юкори махсулдорликка эга булган наслдор такалардан олинган авлодлардан наслчилик корхоналарига ёш такачалар захирасини тайёрлаш имконияти яратилади. Наслчилик макомига эга булган хужаликлардан юзлаб наслли такачалар тайёрлаш ва наслчилик корхоналарини ёш такачалар билан таъминлашни тизимли йулга куйиш мумкин.

Наслчилик корхонасига бир бош наслдор така тайёрлаб авлодларининг сифатига кура, бахолаш учун камида 36 ой ёки 1095 кун вакт талаб этилади. Ёш наслли такачалар тайёрлаш ва уларни зоотехния талабларига мувофик хусусий махсулдорлигини бахолаш ва улардан уруглар ишлаб чикаришни йулга куйиш хамда наслдор такалар авлодларининг сифати буйича бахолаш тизимини яратиш муаммолар ечимини топишга ёрдам беради.

Эчкичилик тармогида селекция - наслчилик ишларини замонавий инновatsiон усулларни ишлаб чикиш ва жорий этилишини таъминлаш, тармокни ривожланишига хизмат килади.

Эчкичиликда жундор, гуштдор ва сутдор эчкиларни авлодларининг сифати буйича бахолаш тизимини йулга куйиш оркали махсулдорлик курсаткичлари юкори булган авлодларини яратишга асос солинади. Эчкичиликда генофонд махаллий дагал жунли зотни саклаб колиш ва купайтиришда жундор, гуштдор ва сутдор такалар авлодларини бахолаш тизимида сурувларни "яхшиловчи", "нейтралловчи" ва "ёмонловчи" тоифалари билан бахолаш хамда эчкичилик селекциясида сурувлар факат "яхшиловчи" макомига эга наслли такалардан фойдаланишнинг илмий асосларини яратиш.

Эчкичилик селекциясида жундор эчкилардан фойдаланишда биотехнология усулларини куллаш оркали юкори махсулдорлик хусусиятига эга жундор, гуштдор ва сутдор эчкиларни купайтириш ва янги наслли махсулот (материал) лардан зотлар яратиш.

Эчкичилик селекциясида жундор, гуштдор ва сутдор эчкиларнинг такаларини бахолаш тизими буйича кимёвий, физикавий, биотехнологик тадкикотлар олиб бориш ташкил этиш. Бундай тадкикот натижалари асосида келгусида эчкичилик тармогида махсулдорлиги юкори хисобланган эчкиларни жадал купайтириш имконияти пайдо булади.

Эчкичилик тармогида наслчилик корхоналари оркали такаларни бахолаш тизими йулга куйилади.

Эчкичиликда эчкилар зиготасини аниклаш ва ажратиб олиш усуллари эчкичилик наслчилик хужаликларига тадбик этилади. Наслчилик хужалигида эчкилар эмбрионларини трансплаша^яси жараёнида зиготани ажратиб олиш усулинининг экспресс усулини тадбик этишга эришилади. Бу операторнинг иш жараёнини енгиллаштиради, зиготани кийинчиликларсиз ажратиб олишни тезлаштиради ва реципиентга йукотишларсиз кучиришга хизмат килиш хисобидан эмбрионлар трансплантatsiяси усулини ишлаб чикаришда кенг куллашга имкон яратилади

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Мамлакатда наслдор эчкиларни купайтириш максадида эмбрионлар трансплаша^яси замонавий ишлаб чикариш лабораториясини ташкил этиб, чорвачиликка бу борада хизмат курсатиш амалга оширилади.

Наслдор такачаларни парваришлаб бахолаш тизимини йулга куйиш уруг ишлаб чикарувчи корхоналар учун жуда катта самара келтиради. Х,аттоки, наслдор такаларнинг музлатилган уругларини кушни давлатларга экспорт килиш имконини беради.

Эчкичиликдаги селекция-наслчилик ишларини амалга ошириш учун нафакат эчкичиликда, балки барча тармокларда селекция ишларини тизимли юритиш буйича мутахасислар тайёрлаш ва улар малакасини ошириш буйича укув курслари, шунингдек барча чорвачилик сохаларида зоотехниклар, зоотехник-селекионерлар, бонитерлар тайёрлаш буйича республика укув Марказини керак булса, Марказий Осиё укув Марказини ташкил этиш керак булади.

Бугунги кунда замонавий усулларда селекция ишларидаги хисоб-китоби хужжатларини компьютерлаштирилган дастурини ишлаб чикиш ва шу асосида селекция-наслчилик ишларидаги хисоб-китоби хужжатларини юритилишини таъминлаш мухим хисобланади. Бунинг учун чорвачилик йуналишларидаги фермер хужаликларининг рахбар ва мутахассислари билим куникмаларини ошириш буйича укитиш ва мутахассисларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизимини ташкил этиш мухим.

Республикамизда урчитилаётган кишлок хужалиги хайвонларининг Давлат наслдор хайвонлари китобларини юритилишини таъминлаш хам Жахон чорвадорлари олдида энг катта ютугимиз хисобланади. Урчитилаётган мавжуд зотларни энг юкори махсулдорларини ушбу китобга киритиб боришни тизимли йулга куйиш вакти келди. Эчкичилик йуналишларида элита -рекорд ва элита класс билан бахоланган хайвонларни яъни эчкичиликда Узбекистонда тугилиб устирилган рекордчи эчкилар ва она эчкилар буйича Давлат наслдор хайвонлар китоблари устида ишлаш ва уларни чоп эттириш хамда жахон чорвачилик селекциясида таргибот, ташвикотлар олиб бориш вакти келди.

Бугунги кунда хорижий давлатлар томонидан Узбекистон чорвачилигига, шунингдек эчкичиликка булган кизикишлари жуда катта, бирок уларга миллий бойлигимизни тасдикловчи Давлат наслдор хайвонлар китобида кайд этилган элита-рекорд, элита классга мансуб эркак ва она хайвонлар буйича маълумотлар тупламларини курсатиш имконияти йук. Агар, Давлат наслдор хайвонлар китобларини юритиш тизими йулга куйилса, чорвачилик селекциясида саралаш ишларини режа асосида олиб бориш хамда уларнинг авлодларидан куплаб наслли махсулотлар тайёрлаб сотиш имконияти юкори булади.

Эчкичилик тармогини баркарор ривожлантиришда урчитилаётган мавжуд зотларда селекция ишларини такомиллаштириш усуллари буйича дастурларини ишлаб чикиш хам энг мухим вазифалардан хисобланади.

Х,озирги кунда чорвачилик тармокларида ишбилармон тадбиркорлар сонининг ортиб бориши хисобига республикамизда эчкиларнинг сут- гушт ва гушт-сут ва гушт йуналишидаги, эчкиларнинг жун ва сут йуналишидаги турли зотларини хорижий давлатлардан келтирилмокда. Хорижий давлатларда яратилган селекция ютукларининг тавсифида келтирилган энг юкори хаммага манзур буладиган курсаткичларни интернет тармогидан урганиб, шу зотни келтириб урчитишни афзал курмокда.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Эчкичилик селекциясида зотнинг хужалик фойдали белгиларини илмий асосда урганиш мураккаб жараёнлардан хисобланади. Бунинг учун бир муддат вакт керак булади. Тадбиркорга самара керак. Шунинг учун хориждан келтирилган зотлардан фойдаланишда, биринчи навбатда уларни илмий асосда урганиб, махаллий шароитда олинган ижобий ёки салбий натижаларини кенг оммага етказилишини таъминлаш зарур.

Демак, эчкичилик тармогида селекция ишларини максадли амалга ошириш билан бирга, жахон генофонди селекциясидан самарали фойдаланиш, эчкиларда соф зотли урчитиш, наслни такомиллаштириш, танлаш ва саралаш усулларини куллаш, янги махаллий сермахсул зотлар (линия, оила, тип ва зот гурухлари, кросс) яратиш имконини беради ва улар бош сонини купайтиришда конунчилик талабларига мувофик бажарилишини таъминлаш эчкичиликни янада жадал ривожлантириш хамда янги ёш авлодларга янги зотларни мерос колдириш имконини беради.

REFERENCES

1. Альков Г.В. Горноалтайские пуховые козы. Горно-Алтайск. 1998, С. 25

2. Арингазиев С. Методы повышения продуктивности и качества продукции коз в Казахстане. Автор.докт. с/х наук, Минбаево, 2000.

3. Борисенко Е. Я. Разведение сельскохозяйственных животных, М. 1957, С.13.

4. Викторов П. И., Менькин В.К. Методики организatsiи зоотехнических опытов // Изд. Агропромиздат. - М. - 1991. - С.38-65.

5. Жандеркин Н.Н. Киргизские шерстные козы. О., 1989.

6. Запорожцев Е.Б. Создание и совершенствование пуховых и шерстных коз. М., Ж. «Овцеводство», 1983, №3, с.32.

7. Кияткин П. Ф. - Пути и методы выведения новой породы шерстных коз. Т. 1968, 1954.

8. Косимов М. А. - Козоводство. Душанбе 2005, С.69.

9. Мамадалиев Ф. - Научные основы повышения продуктивных и племенных качеств пуховых коз Узбекистана. Диссер.док.наук. Ташкент 1991, С.350.

10. Эшматов И., "Селекция в молочном козоводстве Узбекистана", Красноярский научно-исследовательский институт животноводства (КрасНИИЖ), Научное обеспечение животноводства Сибири Материалы III Международной научно-практической конференции(г. Красноярск, 16-17 мая 2019 г.) стр.311-313. Красноярск 2019

11. Юсупов С. и др. - Козоводство: состояние и перспективы развития Ташкент. Ж. "Зооветеринария", № 8, 2016, С. 30-32.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.