CC BY
8INKLYUZIV TA'LIMDA O'QITUVCHINING KASBIY KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH PEDAGOGIKANING DOLZARB MUAMMOSI SIFATIDA
Kayumova Mexribonu Sheraliyevna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "Innovatsion ta'lim" kafedrasi katta o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11085151
Annotatsiya. Ushbu maqola inklyuziv ta'limda o'qituvchilarning kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishning zaruriyati va usullari haqida batafsil ma'lumot beradi. O'qituvchilarning inklyuziv ta'lim metodlarini samarali qo'llay olishlari ta'lim sifatini oshirish va barcha o'quvchilar uchun teng imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. Tadqiqot ushbu muammo yuzasidan amaliy yechimlar taklif qiladi va kelajakdagi tadqiqotyo'nalishlarini belgilab beradi.
Kalit so'zlar: inklyuziv ta'lim, kasbiy kompetensiya, so'rovlar, kuzatuvlar, pedagogik resurslar.
Kirish
Inklyuziv ta'lim, turli xil ehtiyoj va qobiliyatlarga ega o'quvchilarni o'z ichiga olgan ta'lim jarayoniga samarali jalb qilishni ta'minlovchi zamonaviy pedagogik yondashuvdir. Bu yondashuv, har bir o'quvchi o'z imkoniyatlaridan eng yaxshi foydalanishi uchun ta'lim muassasalari va o'qituvchilarga keng ko'lamda moslashuvchanlik va resurslarni taklif etadi. O'qituvchilarning inklyuziv ta'lim metodlarini qo'llay olish qobiliyatlari ularning professional kompetensiyalarini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bunday qobiliyatlar nafaqat ta'lim muassasalarida, balki kengroq jamiyatda ham ijtimoiy inklyuzivlik va tenglikni ilgari surishda muhim rol o'ynaydi.
Bugungi kunda, inklyuziv ta'limning ahamiyati tobora ortib bormoqda, chunki u har bir o'quvchining ta'lim oluvchi sifatida o'z potentsialini to'liq namoyon qilishiga imkon beradi. Inklyuziv ta'limning mohiyati, ta'lim jarayonlarini har bir o'quvchining shaxsiy ehtiyoj va imkoniyatlariga moslashuvchan qilishdan iborat. Bu, o'qituvchilardan o'quvchilarning turli xil ehtiyojlarini aniqlash va ularning o'qish jarayonlarini qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni talab qiladi. Shu bilan birga, inklyuziv ta'lim faqat maxsus ehtiyojli o'quvchilarni qamrab olish bilan cheklanmaydi, balki har bir o'quvchining o'ziga xos xususiyatlarini, qiziqishlarini va o'rganish uslublarini tan olishni va qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga oladi.
Maqola shu muammolarni yoritib, o'qituvchilarning inklyuziv ta'limda zarur bo'lgan kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishning dolzarb muammolarini o'rganadi va bu boradagi qiyinchiliklarni hal qilish bo'yicha aniq usullar taklif qiladi. Jumladan, o'qituvchilarning inklyuziv ta'lim metodlarini qo'llashda duch keladigan asosiy qiyinchiliklar, bu borada o'qituvchilarga zarur bo'lgan qo'shimcha ta'lim va resurslar, shuningdek ularning malaka oshirish imkoniyatlari kabi masalalar muhokama qilinadi. Ushbu muhokamalar natijasida o'qituvchilar inklyuziv ta'limni yanada samarali amalga oshirish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam beradigan strategiyalar ishlab chiqiladi.
Bu jarayon, o'qituvchilarning kasbiy rivojlanishini ta'minlash bilan bir qatorda, ta'lim tizimining ham umumiy sifatini yaxshilashga yordam beradi va ta'lim muassasalarini har xil ehtiyojlarga ega o'quvchilarni qamrab olishga tayyorlovchi muhim qadam bo'ladi.
Tadqiqot natijalari va muhokama
Tadqiqot davomida o'qituvchilardan olingan ma'lumotlar tahlil qilindi. Tahlil natijalari shuni ko'rsatdiki, inklyuziv ta'lim metodlari bo'yicha ko'pchilik o'qituvchilar yetarli darajada
tayyorgarlikka ega emaslar va ularning professional rivojlanishi uchun qo'shimcha o'quv kurslari zarur. O'qituvchilar orasida o'tkazilgan so'rovlar va kuzatuvlar natijasida ularning inklyuziv ta'lim prinsiplarini qo'llashdagi asosiy qiyinchiliklari aniqlandi. Masalan, maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda kerakli uslub va yondashuvlarni qo'llay olishda yetarli tajriba va bilimlarning yo'qligi, inklyuziv guruh muhitini boshqarishda qiyinchiliklar va ta'lim materiallarining cheklanganligi kabi muammolar ajralib turadi.
O'qituvchilar orasida o'tkazilgan so'rovlar va kuzatuvlar natijasida ularning inklyuziv ta'lim prinsiplarini qo'llashdagi asosiy qiyinchiliklari aniqlandi. Bu qiyinchiliklar quyidagicha ajralib turadi:
O'qituvchilarning maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda zarur uslub va yondashuvlarni qo'llay olishda yetarli tajribaga ega emasligi, bu sohada juda keng tarqalgan muammo hisoblanadi. Bu holatning sababi, o'qituvchilar ko'pincha zarur pedagogik yondashuvlar va metodlarni qo'llash bo'yicha yetarli tayyorgarlikdan o'tmaganligidir. Inklyuziv ta'lim sohasidagi ta'lim beruvchilarning bu boradagi bilim va ko'nikmalarini oshirish zarurati yuqori, chunki bu o'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'z ichiga olgan guruhlarda samarali va samimiy ta'lim berish imkonini beradi.
Maxsus ehtiyojli o'quvchilar turli xil jismoniy, ruhiy yoki o'rganish bilan bog'liq cheklovlar tufayli maxsus yondashuv va metodlarni talab qiladilar. Masalan, autizm spektri buzilishiga ega o'quvchilar uchun vizual yordamchilar, muntazam rutinlar, shuningdek, o'quv materiallarini vizual va audio formatlarda taqdim etish kabi usullar samarali bo'lishi mumkin. Shuningdek, eshitish qobiliyati cheklangan o'quvchilar uchun imo-ishoralar tili, maxsus texnologiyalar yoki subtitrlar qo'llanilishi zarur.
Bunday o'quvchilarga ta'lim berishda o'qituvchilarning tajribasi va bilim darajasini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi mumkin:
Maxsus ta'lim dasturlari bo'yicha malaka oshirish kurslari: O'qituvchilarni maxsus ta'lim metodlari va pedagogik yondashuvlar bo'yicha tayyorlash, ularning bu boradagi bilim va ko'nikmalarini chuqurlashtirish.
Amaliyotvaseminarlar: Amaliy mashg'ulotlar va seminarlar orqali o'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarga qanday qilib yaxshiroq ta'lim berish mumkinligini ko'rsatish.
Pedagogikresurslar va qo'llanmalarning taqdim etilishi: O'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitish uchun zarur bo'lgan pedagogik materiallar va qo'llanmalar bilan ta'minlash.
Pedagogik resurslar va qo'llanmalar maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda muhim ahamiyatga ega, chunki ular o'qituvchilarga o'quv jarayonini yanada samarali va inklyuziv qilish uchun zarur vositalarni taqdim etadi. Bu resurslar turli xil shakllarda bo'lishi mumkin, masalan, bosma materiallar, elektron darsliklar, interaktiv o'yinlar, video darslar va boshqa ko'plab shakllar. Ular o'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarga moslashuvchan va individual yondashuvlarni qo'llashda yordam beradi, shuningdek, ularning ta'lim olish jarayonini yanada qulay va samarali qiladi.
O'qituvchilarning professional rivojlanishini qo'llab-quvvatlash: Maxsus ehtiyojli o'quvchilarga ta'lim berish uchun zarur bo'lgan yangi metod va texnikalarni o'zlashtirishda o'qituvchilarga yordam beradi. Bu resurslar orqali o'qituvchilar o'z bilimlarini yangilab turishlari va professional malakalarini oshirishlari mumkin.
Ta'limjarayoniningsamaradorligini oshirish: Turli xil o'quv materiallari va qo'llanmalar o'qituvchilarga darslarni yanada qiziqarli va tushunarli qilishga yordam beradi, bu esa
o'quvchilarning darslarga bo'lgan qiziqishini oshiradi va ularning o'rganish samaradorligini yaxshilaydi.
Individual yondashuvlarni amalga oshirish: Har bir maxsus ehtiyojli o'quvchi uchun moslashtirilgan o'quv materiallari va qo'llanmalar taqdim etish orqali, o'qituvchilar har bir o'quvchining individual ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim yondashuvlarini ishlab chiqishlari mumkin.
Resurs markazlari tashkil etish: Ta'lim muassasalarida o'qituvchilar va o'quvchilarga ochiq bo'lgan maxsus ta'lim resurs markazlarini tashkil etish. Bu markazlar turli xil o'quv materiallari va qo'llanmalar bilan ta'minlanadi.
Online platformalar yaratish: O'qituvchilarga ularning professional rivojlanishlarini qo'llab-quvvatlash uchun turli xil online ta'lim resurslari va qo'llanmalarini taqdim etadigan maxsus platformalar yaratish.
Doimiyyangilanishlar va seminarlar: O'qituvchilar uchun doimiy asosda yangi pedagogik materiallar va qo'llanmalar bilan ta'minlash, shuningdek ularni qo'llash bo'yicha seminarlar va treninglar tashkil etish.
Maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda kerakli uslub va yondashuvlarni qo'llay olishda yetarli tajriba va bilimlarning yo'qligi: O'qituvchilar ko'pincha maxsus ehtiyojli o'quvchilarga ta'lim berishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, chunki ular bu borada zarur pedagogik yondashuvlar va metodlarni qo'llash bo'yicha yetarli tayyorgarlikdan o'tmaganlar.
Maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda zarur uslub va yondashuvlarni qo'llay olishda o'qituvchilarning yetarli tajriba va bilimlarning yo'qligi, ularning bu borada kerakli pedagogik yondashuvlar va metodlarni qo'llash bo'yicha yetarli tayyorgarlikdan o'tmaganligi sababli paydo bo'ladigan keng tarqalgan muammo hisoblanadi. Bu holat o'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarga samarali ta'lim berish imkoniyatini cheklaydi va natijada o'quvchilarning ta'limiy imkoniyatlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Pedagogik yondashuvlar va metodlarning cheklanganligi: Ko'pincha o'qituvchilar maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitish uchun zarur bo'lgan maxsus metod va yondashuvlarni o'zlashtirishga yetarli imkoniyatlarga ega bo'lmaydilar. Bu esa ularning bu turdagi o'quvchilarga ta'lim berishda samaradorligini pasaytiradi.
Professional tayyorgarlikning yetishmasligi: O'qituvchilar o'z kasbiy faoliyatlarida maxsus ehtiyojli o'quvchilarga duch kelganda, ularni qo'llab-quvvatlash va o'qitish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarga ega emasliklari pedagogikaning muammolaridan biridir. Bu holat ularning ushbu o'quvchilarga samarali ta'lim berish qobiliyatlarini cheklab qo'yadi.
O'qituvchilarni qayta tayyorlash: O'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitish uchun zarur bo'lgan pedagogik yondashuvlar va metodlarni o'zlashtirish imkonini beruvchi qayta tayyorlash dasturlarini joriy etish.
Maxsus seminarlar va ishlab chiqarish dasturlari: O'qituvchilarga maxsus ehtiyojli o'quvchilarga ta'lim berish bo'yicha qo'shimcha bilim va ko'nikmalarni berish maqsadida turli seminarlar va ishlab chiqarish dasturlarini tashkil etish.
Resurslarning oshirilishi: Ta'lim muassasalariga maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitish uchun zarur bo'lgan qo'llanma, darslik va boshqa o'quv materiallarini taqdim etish.
Amaliyot va kuzatuv: O'qituvchilarga amaliyot va kuzatuvlar orqali maxsus ehtiyojli o'quvchilarni o'qitishda zarur bo'lgan yondashuvlar va metodlarni amalda qo'llash ko'nikmalarini rivojlantirish imkoniyatini berish.
Bu kabi choralar orqali o'qituvchilarning maxsus ehtiyojli o'quvchilarga ta'lim berishdagi samaradorligi oshirilishi mumkin, bu esa o'quvchilarning ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytiradi va ularning umumiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Inklyuziv guruh muhitini boshqarishda qiyinchiliklar: Guruh muhitini inklyuziv qilish - bu o'qituvchilarning guruhda har xil ehtiyojlarga ega o'quvchilarni samarali boshqara olish qobiliyatini talab qiladi. Bu, o'z navbatida, guruhda nafaqat ta'limiy, balki ijtimoiy va emotsional jihatdan ham qulay muhit yaratishni o'z ichiga oladi.
Inklyuziv guruh muhitini boshqarishda qiyinchiliklar, o'qituvchilarning turli xil ehtiyojlarga ega o'quvchilarni samarali boshqara olish qobiliyatini sinovdan o'tkazadi. Bu vaziyat, o'qituvchilar uchun guruhda ta'limiy, ijtimoiy va emotsional jihatdan qulay muhit yaratishni talab qiladi. Inklyuziv guruh muhiti, har bir o'quvchining o'ziga xos ehtiyojlarini hisobga olgan holda, barcha uchun teng va adolatli ta'lim imkoniyatlarini ta'minlashga qaratilgan bo'lishi kerak.
Ta'limiy farqlarni boshqarish: Har bir o'quvchi o'ziga xos ta'limiy ehtiyojlarga ega bo'lib, ba'zilari qo'shimcha yordam va ko'nikmalarni rivojlantirishga muhtoj bo'lishi mumkin. O'qituvchilarga bu farqlarni tushunish va har bir o'quvchiga mos keladigan yondashuvlarni ishlab chiqish zarur.
Ijtimoiy va emotsional muhitni yaratish: O'quvchilarning ijtimoiy va emotsional farovonligi o'qish jarayoniga katta ta'sir ko'rsatadi. Inklyuziv guruhda o'quvchilar orasida o'zaro hurmat va qo'llab-quvvatlash muhitini yaratish, ularda o'zini qadrlash hissini oshiradi va ularni ta'lim jarayonida faol ishtirok etishga undaydi.
Mavjud resurslarni samarali boshqarish: Oftobda resurslar (masalan, o'qituvchi yordamchilari, maxsus ta'lim vositalari, texnologiyalar) cheklangan bo'lishi mumkin, ularni guruhning ehtiyojlariga mos ravishda taqsimlash o'qituvchilarga qiyinchilik tug'dirishi mumkin.
Inklyuziv guruh muhitini samarali boshqarish uchun quyidagi takliflar ishlab chiqilgan:
Professional rivojlanish dasturlari: O'qituvchilar uchun inklyuziv ta'lim metodlari va guruh boshqaruvi bo'yicha doimiy professional rivojlanish dasturlarini taqdim etish. Bu dasturlar guruhda farqli ehtiyojlarga ega o'quvchilarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha zarur ko'nikma va bilimlarni oshiradi.
Ijtimoiy-emotsional o'rganishni integratsiya qilish: Ijtimoiy va emotsional o'rganishni (SEL) ta'lim dasturlariga integratsiya qilish, bu orqali o'quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirish.
Resurslarni oqilona taqsimlash: Mavjud ta'lim resurslarini o'qituvchilar va o'quvchilarning aniq ehtiyojlariga asoslanib, oqilona taqsimlashni ta'minlash.
Hamkorlik va jamoa ishi: O'qituvchilar, ota-onalar va ta'lim muassasalarining boshqa a'zolari o'rtasida kuchli hamkorlik va aloqalarni rivojlantirish, bu orqali inklyuziv ta'lim muhitini mustahkamlash.
Inklyuziv guruh muhitini yaxshilash, o'qituvchilarning o'zaro hamkorligi, ta'lim muassasalarining strategik rejalashtirishi va jamoatning qo'llab-quvvatlashi orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu o'zgarishlar, nafaqat maxsus ehtiyojli o'quvchilarni, balki guruhning barcha a'zolarini qamrab oladi, ularning ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytiradi va ularning umumiy rivojlanishiga hissa qo'shadi.
Ta'lim materiallarining cheklanganligi: O'qituvchilar ta'lim materiallarining cheklanganligi sababli, turli xil ehtiyoj va qobiliyatlarga ega o'quvchilarga mos keladigan darsliklar, o'quv qo'llanmalar va boshqa o'quv resurslarini taqdim eta olmayotganliklarini
bildirishgan. Bu esa o'qituvchilarning inklyuziv ta'lim prinsiplarini samarali qo'llashlariga to'sqinlik qiladi.
Ushbu tadqiqot natijalari inklyuziv ta'lim sohasida o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish zaruratini ta'kidlaydi. O'qituvchilarning inklyuziv ta'lim metodlarini qo'llash qobiliyatlarini oshirish orqali ta'lim muassasalari barcha o'quvchilarni qamrab olishga qodir bo'lgan, haqiqatan ham inklyuziv va integrativ ta'lim muhitini yaratish imkoniyatiga ega bo'lishadi.
Tadqiqot shuningdek, inklyuziv ta'limni samarali amalga oshirishda o'qituvchilarga yo'naltirilgan metodik va amaliy yordamning muhimligini ta'kidlaydi. Inklyuziv ta'lim metodlarini samarali qo'llay olish uchun o'qituvchilar nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko'nikmalarni ham rivojlantirishlari zarur. Ushbu jarayonda o'qituvchilarga ta'lim beruvchi trenerlar va metodistlar tomonidan aniq va tushunarli ko'rsatmalar berilishi, shuningdek, zarur bo'lganda individual yondashuv qo'llanilishi lozim.
Ushbu tadqiqot natijalari ta'lim tizimida inklyuziv ta'lim metodlarining qo'llanilishi va o'qituvchilarning kasbiy rivojlanishiga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqishda asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot shuningdek, kelajakdagi tadqiqotlar uchun yo'nalishlar belgilab, inklyuziv ta'limni yanada samarali amalga oshirish yo'llarini ko'rsatib beradi. O'qituvchilarning ta'limdagi muammolarni bartaraf etishda duch keladigan qiyinchiliklari va bu borada amalga oshirilgan ishlar tahlil qilinishi, ta'lim muassasalarining inklyuziv ta'limni yanada samarali qo'llay olish imkoniyatlarini oshiradi.
Xulosa va Takliflar
Tadqiqot natijalari asosida o'tkazilgan tahlillar va kuzatuvlar inklyuziv ta'lim sohasidagi dolzarb muammolarni yoritib, o'qituvchilarning ushbu muhitda samarali faoliyat yuritishlari uchun zarur bo'lgan qadam va choralar muhokama qilindi. Shu asosda, quyidagi aniq takliflar ishlab chiqildi:
1. O'qituvchilarni inklyuziv ta'lim metodlari bo'yicha muntazam ravishda o'qitish va ularning malakasini oshirish:
2. Ta'lim muassasalarida inklyuziv ta'lim bo'yicha maslahatchi lavozimlarini joriy etish:
3. O'qituvchilar uchun amaliy va nazariy materiallarni o'z ichiga olgan elektron resurslar bazasini yaratish:
Ushbu takliflar amalga oshirilganda, o'qituvchilarning inklyuziv ta'limdagi samaradorligi oshadi, bu esa o'z navbatida barcha o'quvchilarga, xususan maxsus ehtiyojlarga ega o'quvchilarga ham, ta'lim jarayonida teng imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. Natijada, ta'lim muassasalari zamonaviy jamiyat talablariga javob beruvchi, inklyuziv va integrativ ta'lim muhitini yaratishga qodir bo'ladi.
REFERENCES
1. Kayumova M. Uzluksiz ta'lim tizimini modernizatsiyalash omillari //Arxiv nauchnbix issledovaniy. - 2022. - Т. 2. - №. 1.
2. Kayumova M. Bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashda ta'lim va ishlab chiqarishning o'zaro bog'liqligini ta'minlash //Arxiv nauchnbix issledovaniy. - 2022. - T. 2. - №. 1.
3. Florian, L. (2014). What counts as evidence of inclusive education?
4. Loreman, T., Deppeler, J., & Harvey, D. (2011). Inclusive education: Supporting diversity in the classroom.
5. Xakimova M. F., To'rabekov F. S., Kayumova M. S. Ta'lim va o'rganish nazariyasi //O'quv qo'llanma,,"Innovatsion rivojlanish nashriyot matbaa uyi"-2021.
