CC BY
117
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
УДК 8Т1 М.Ҷ. МУРОДОВА
ББК 83,3(0)3
ИНЪИКОСИ ВОҚЕИЯТИ ИҶТИМОЙ ДАР НАСРИ МУСТАНАДИ ҶАЛОЛ ИКРОМЙ
Вожаҳои калидй: насри мустанад, Садриддин Айнй, Ҷалол Икромй, инқилоби Бухоро, инъикосивоқеият, воқеоти таърихй.
Ёддоштнависй анъанаи деринаи адабиёти форсу тоҷик буда, ёддошт жанри бадеиест, ки дар роҳи дарки воқеият, инъикоси ҳамаҷонибаи ҳақиқати зиндагй ва маърифати воқей, инчунин чигунагии муҳити иҷтимоиву фарҳангй аҳамияти аввалиндараҷа дорад. Ин жанри адабй ба муаррихон, адабиётшиносон ва ҷомеашиносон ҳамчун сарчашмаи муҳими омӯзиши давраҳои муайяни таърихй хидмат менамояд. Бунёди нақл ва андеша дар осори ёддоштй на нақли оддй, балки гуфтори шахсе мебошад, ки бо ақлу хиради пешрав, биниши амиқи фалсафй ва диди воқеъбинона ба рӯйдод нигариста, аз ҳамин назар онро ба риштаи таҳлил кашидааст. Аз ин рӯ, ин гуна осор бо гузашти солҳо арзиши адабиву фарҳангй ва таърихии бештаре касб менамоянд.
Китоби нависандаи номвари тоҷик, шодравон Ҷалол Икромй “Он чй аз сар гузашт”асари муҳими ёддоштй ба шумор рафта, ибтидои солҳои навадуми асри гузашта - дар охири умри нависанда ба риштаи таълиф кашида шуда бошад ҳам, баъди фавти муаллиф дар маҷаллаи “Садои Шарқ” (4) ва сипас чун асари алоҳида (2) ба нашр расидааст. Дар ин асар симои нависанда ба сифати шоҳиди асосии воқеаҳои се давраи пурбори таърихй зуҳур намудааст: даврони аморати Бухоро, айёми шӯравй ва замони истиқлолияти давлатии тоҷикон. Кӯдакй ва наврасии суханвар ба замони амирй, ҷавонй, сабзиш, рушду нумӯъ, камолот, авҷи ҳунари эҷодиаш ба замони ҳукмронии шӯравй ва пириву барҷомондагиаш ба давраи аввали соҳибихтиёрии Ҷумҳурии Тоҷикистон рост меояд. Ба ин маънй, зиндагй дар се муҳити гуногун ба нависанда барои офаридани чунин асари пурбор ва пурмӯҳтаво дар жанри ёддошт имкони фаровон ва мувофиқе додааст. Нависанда асарро дар чунин марҳалаи зиндагиаш офаридааст, ки моҳияти воқеии рӯйдодҳои сахту вазнини ин се давраи таърихй дар тарозуи фикру андеша бо салиқаву бардошти хосе санҷида шудаанд. Ин давраест, ки сараву носара ва зебову зиштии ҳодисот муайян мегардад, манзараи аслии ҳодисот пеши назар меояд. Табиист, ки бунёди асар дар заминаи воқеоти мухталифи рӯзгори нависанда ба қалам омада, рӯйдоди зиёди марбут ба Инқилоби Бухоро, сарнагун шудани аморат, барпо шудани ҳукумати шӯравй, пайдоиш ва сабзиши Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар бар мегирад.
Нависанда роҷеъ ба ҷаҳонбинй ва зиндагии шахсиятҳои соҳибноми замон нақлҳои муфассал карда, дар зеҳни хонанда симову сурат ва сирати зоҳиру ботини онҳоро ба зуҳур овардааст. Ба ин маънй, китоб як навъ фарогири он талхиву тундиест, ки нависанда нӯшу неши онро чашида, табу тоби зиндагиро пай бурдааст.
Асар аз пешгуфтори таҳиягар - фарзанди нависанда Ҷонон Икромй, сухани нависанда, шаш бахш ва охирсухан иборат аст. Дар бахши аввал, ки “Ман, падарам ва дигарон” ном дорад, тасвиру нақли муаллиф дар бораи худ, падару модар, хешовандон ва вазъи рӯзгор дар хонадони падар сурат гирифтааст. Ин бахш ва бахшҳои баъдина роҷеъ ба шинохти чеҳраи воқеии нависанда санадҳои муҳимеро фаро гирифтааст ва барои фароҳам овардани зиндагиномаи комил ва дурусти нависанда маводи ҷолиб ва аввалиндараҷа медиҳад. Албатта, ин гуна ҳолномаро муаллиф наметавонист дар замони шӯравй фароҳам созад, зеро он гуна, ки маълум аст, Ҷалол Икромй дар замони пурошӯби соли сию ҳафтум бо гуноҳи писари қозй будан маҳкуму зиндонй шуда буд ва пас аз озод шудан ҳам солҳои зиёде ин “нуқсони аъмоли худ”-ро пинҳон медошт. аммо гузашти замон имкон додааст, ки нависанда бо таҷдиди назар ва қазоватҳои маҳкамасос ба моҳияти аслии рӯйдодҳои зиндагй рӯй оварад. Аз ин дидгоҳ аҳамияти ин навиштаҳо дар он аст, ки ҳар як нақли нависанда дар пай ягон санаде дорад.
Аввалин маълумоти тарҷумаҳолй дар ин фасл марбут ба замони таваллуди нависанда ва хусусан сабаби “Ҷалол” номгузорй шудани ӯ марбут мебошад. Чунончи, дар ин маврид менависад: “Дар вақти таваллуди ман падарам хатми китоби Мулло Ҷалолро тӯй мекардаанд ва бинобар он номи маро Ҷалол гузоштаанд. Маълум мешавад, ки он кас дар он дам дар мадраса мехондаанд ва китоби Мулло Ҷалол, ки яке аз китобҳои мушкил ва муҳими мадраса ба шумор мерафт ва ҳар кас, ки онро хатм кунад, як маърака, як тӯйе мекардааст. Падарам ҳам ба
119
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
муносибати хатми китоби Мулло Ҷалол тӯй кардаанд ва чун ёдгории ҳамон рӯзи хушнудӣ номи маро Ҷалол гузоштаанд” (3, 16).
Маълумоти муҳим дар бораи афроди хонадони падарии нависанда ин аст, ки Мулло Байзо (аслан аз мардуми Ховалинги Кӯлоб) аз зумраи муллоён ва мударрисони номии Бухоро буд. Се насли ӯ - Мулло Садриддин, мулло Бадриддин (бобои Ҷалол) ва мулло Бурҳониддин (амаки Ҷалол) мансаби қозикалонии шаҳри Бухороро дар ӯҳда доштанд. Қозигии мулло Бадриддин дар замони амир Аҳадхон ва қозигии Бурҳониддин дар давраи амир Олимхон сурат гирифтааст. Маълум мегардад, ки падари Ҷалол Икромӣ Киромиддин Махсум низ дар яке аз минтақаҳои Бухоро қозӣ буда, шахсияти соҳибилм ва дорои хислатҳои хуби инсонӣ будааст. Нависанда хаёлан симои падарро “бо чашмони сиёҳи калон, қавоқҳои бодомӣ, абрӯвони андак пайвасти сермӯ, бинии баандом, лабу даҳони базеб, бо саллаи начандон калони хушбасти сафед, мӯйлабҳои сиёҳи андак аз ду бари лаб овезон, риши ками фақат дар манаҳ” тасвир менамояд.
Аз тарзи баёни нависанда услуби портретофарии устод Садриддин Айнӣ эҳсос мегардад, яъне Ҷалол Икромӣ ҳам мисли Айнӣ ҳар як ҷузъи симои падарро тасвир намуда, вобаста ба ин ё он воқеаи замони зиндагиаш образу характери падарро нишон медиҳад.
Ҷалол Икромӣ дар ин фасли асар чандин бор ба муносибатҳои гуногун такроран дар бораи модари меҳрубон ва модаркалони худ сухан меронад, таъкид мекунад, ки модар дар дусолагии Ҷалоли кӯчак вафот карда ва ба ин муносибат тарбияи ӯро модаркалонаш ба ӯхда мегирад.
Ин фаслро нависанда бо зикри вафоти падар ба поён мерасонад ва ба ҷойи хулоса таҳти унвони “Қайд” чанд ҷумлаи дигар дар мавриди макони хокҷойи падар илова мекунад, ки дар он оҳанги норизоӣ аз вазъи он давр ва сиёсати ноҷои ҳукуматдорони замон эҳсос мегардад:
“Пас аз чанд сол - дар соли 1929-1930 на пуштаҳои беруни дарвозаи мазор монд ва на гӯрхонаҳои мо! Ҳоло на гӯри падарам, на гӯри модарам ва на гӯри дигар хешовандонамон ҳаст. Ба ҷои ҳамаи ин қабристонҳо пахта коштанд. Ҳамон рӯзҳо дар газетаи Бухоро як сурат чоп карданд: мардикоре сагонаеро вайрон мекард ва хишти онро мегирифт. Дар зери он сурат навишта буданд: Хишти қабр хеле сахт аст, аз ин хиштҳо иморатҳои нав месозем” (2, 91).
Ин қайд бори дигар он ҳақиқати таърихиеро, ки солҳои сию ҳафтуми асри ХХ замони хароб кардани гузашта ва аз байн бурдани ёдгориҳои маданию моддӣ ва фарҳангӣ буд, ба исбот мерасонад. Хароб кардани қабри гузаштагон ва ба ҷои он киштани пахта, ки дар асари мазкур бо ниҳояти сӯзиши қалб баён мегардад, ҳақиқати талхест, ки сиёсати солҳои сиюмро ба таври дақиқу мушаххас ва воқеӣ инъикос мекунад.
Таъсири воқеоти мудҳиши солҳои сию ҳафтум то дараҷаест, ки нависанда ҳатто аз марги падар як дараҷа хурсанд шуда мегӯяд, ки ҳарчанд ӯ ҷавон мурд, хуб шуд, ки умри дароз надид, зеро дар солҳои сивуҳафтум ҳатман ӯро таҳти режими сталинӣ ба маҳкамаҳо мекашиданд ва дар он ҷо ба хорию зорӣ мурда мерафт. Ин асноду далел тавассути насри мустанад бо тасвири реалистона мақоми меҳварӣ пайдо кардааст.
Дар асар лаҳзаҳои ҷолиби таърихӣ, ки дар зиндагии нависанда дигаргунии ҷиддӣ ворид кардааст, зиёданд. Чунончи, ҳикоянависии аввалини нависанда ва пешниҳод намудани он ба устод Садриддин Айнӣ барои мутолиа ва мулоҳиза, ба ин восита ошноӣ бо устод ва дилбастагӣ ба қаламкашӣ чунин ба риштаи тасвир омадааст.
“Ҳикояе навиштам, ки номаш “Ширин” буд. Вай аз воқеаҳои босмачигарӣ ва истеҳкоми ҳокимияти шӯроӣ нақл мекард. Ҳикояро ба назди устод Айнӣ гирифта бурдам. Он кас он вақтҳо дар шӯъбаи самарқандии Нашриёти давлатии Тоҷикистон муҳаррир шуда кор мекарданд. Ҳамроҳи устод Раҳим Ҳошим, Саидризо Ализода ва Ҳасан Ирфон кор мекарданд. Вақте ки ҳикояро бурдам, аввали рӯз айни кори устод Айнӣ буд. Он кас аз дасти ман ҳикояро гирифтанду гуфтанд, ки пас аз се рӯз дар соати яки рӯз дар вақти танаффуси нимрӯзӣ биёям... Ман пас аз се рӯз дар соати як омадам, ки Айнӣ чою нон хӯрда истода буданд. Маро дида истакону бӯлкаро ба як сӯ гузоштанд, аз қуттии столашон дастнависи маро бароварданд ва сар карданд ба ҷанг кардани ман. Ҳо, чаро ин калимаро надониста кор фармудед? Чаро чумларо галат кардед? Чаро образ нотамом? Суст тасвир кардед!... Устод бисёр серчазаба ва бадқаҳр буданд. Аз ҳайбат ва дӯги он кас чигарҳо об мешуданд. Мани ҳикоянависи ноӯҳдабаро ба ҳадафи тири газаби он кас дучор шуда будам. Ба обу арақ гӯтида, дӯгу газаби он касро мешунидам”(2, 132).
Дар ин порча симои устод Айнӣ аз диди нависандаи чавон ба тасвир омадааст, ки чанбаи қавии воқеанигорӣ дорад. Ба хусус, бо хондани ин порча хонанда бо хулқу хислату устод Айнӣ, сахтгириаш нисбат ба қаламкашони чавон, чигунагии офариниши асар, эҳтироми устод Айнӣ нисбат ба забони модарӣ ва ҳамкорӣ бо қаламкашони мӯътабаре чун Р. Ҳошим, С. Ализода, Ҳ. Ирфон ошно мегардад.
Дар асари “Он чи аз сар гузашт” дар бораи шахсиятҳои дигаре, ки дар саҳнаи адабиёту санъат ва фарҳанги замон нақши носутурданӣ доранд, маълумоти чолиб омадааст. Аз чумла, бо
120
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
мутолиаи порчаи зерин пеши назар симои воқеӣ ва шахсияти Абдурауфи Фитрати Бухорой намудор мегардад: “Фитрат барои боло бардоштани савияи маданӣ ва маорифи халқи Бухоро хизматҳои шоёни тақдир кардааст. Фитрат ҳам шоири ширинсухан ва мумтоз, ҳам насрнависи зӯр ва ҳам драматурги аъло буд. Асарҳои ӯ дар вақташ таъсир ва нуфузи калон доштанд”(2, 144-145).
Ҷалол Икромй дар баробари сифатҳои неки Фитрат ҳамчунин баъзе ҷанбаҳои номатлуби фаъолияти ӯ, аз думла пантуркист шуданашро воқеъбинона нишон медиҳад. Аз нақли Ҷалол Икромй маълум мегардад, ки устод Айнӣ бинобар дӯстие, ки байни Файзулло Ходаев ва Фитрат вудуд дошт, бо Фитрат муносибати созгор надошт. Икромй менависад: “Бо Файзулло Ходаев ҳамдам, ҳамнишин ва дӯст буд. Устод Айнй бинобар ҳамин ӯро чандон дӯст намедоштанд. Лекин ба қобилият ва эъдози ӯ тан дода буданд. Афсӯс, ки Фитрат то як дарада пантуркист ҳам шуд, лекин пас аз инқилоб, пас аз фаҳмидани рафти ҳаёт аз ақидааш баргашт” (2, 145).
Дар асар чеҳраҳои дигари адабиёти тодик Пайрав Сулаймонй ва Бектош, симоҳои сиёсй Файзулло Ходаев, Абдуқодир Муҳиддинов ва Аббос Алиев низ бо ягон муносибат зикр шудаанд. Андешаҳои Икромй хоса дар бораи Пайрав Сулаймонй долиб аст ва мисли устод Айнй ӯро ба унвони саромади шеъри тодик арзёбй мекунад: “Пайрав Сулаймонй шоири олиданоби тодик, мумкин аст гуфт яке аз саромадони шеъри пас аз инқилобии тодик аз Бухорост. Падару бобоҳояш туддор буда, бою бадавлат буданд. Дар солҳои НЭП худи Пайрав ва бародараш Яҳёдон дар растаи калони Бухоро магазини пойафзолфурӯшй доштанд. Пайрав фурӯшандагй намекард, лекин Яҳёдон дар паси тахтаи дӯкон фурӯшандагй мекард. Пайрав бо сару либоси бисёр хуби урупой, дар даст асои базеб, дар чашм айнак, гоҳо дар магазин ба болои стул нишаста, бо дӯстонаш сӯҳбат мекард. Вай давони қадбаланд, логарандом, бо чашмони калон- калони бонуфуз, бо симои долиб ва дозиб хушсару забон ва меҳрубон буд” (2, 152).
Аз суханҳои Икромй маълум мегардад, ки Пайрав дар баробари шеърнависй ба тидорат шугл дошт, вале баъдан аз Бухоро ба Самарқанд омада, дар охирҳои умр ба душворй зиндагиашро пеш бурда, дар поёни умр гирифтори беморй гардида, вафот мекунад. Икромй таъкид мекунад, ки агар Пайрав вафот намекард, бо он андешаҳои равшан ва шахсияти шинохта буданаш ҳатман дар даҳшати шахспарастй ба ҳабс меафтод ва бо сад азобу хорй мемурд: “Пайрав агар дар ҳамон соли 1932-33 намемурд, дар соли 1937, албатта, ҳабс мешуд, душмани халқ ном мегирифт ва дар чй азобу уқубат мурда мерафт. Баъд, албатта, сафед мекарданд (пас аз марги Сталин), лекин чандин сол ба номи бошарафи ӯ лакнати “душмани халқ” мечаспид”.
Дар китоби “Он чй аз сар гузашт” Ҷалол Икромй дар баробари тасвири рӯҳиву равонии вазъу ҳоли шоирону шахсиятҳои маъруф чун чеҳранигори моҳир кӯшиш ба хард додааст, ки симои қаҳрамонони худро бо тамоми ихтилофоташ равшан нишон диҳад. Ҳамин унсури тасвирро дар зикри яке аз симоҳои дигари машҳури фарҳангии садаи бистум Назруллои Бектош мушоҳида мекунем. Чунончи:
“Бектош ин тахаллуси вай аст, номаш Назрулло буд. Ин шахси самарқандй, донишманд, таҳсилкарда, дар Москав кадом мактаби олиро хатм карда, саводи кӯҳнаи пухта дошт. Худаш марди қадбаланд, каллакалони сермӯй, логарандом, бо бинии калони нӯгаш сурх, чашмони начандон калон, рӯяш дароз ва дозиб набуд... Соли 1933 ӯро ҳабс карданд. Он сол бисёр касон ҳабс шуданд. Дар он қатор Бектош ҳам, Комилй, Абдуқодир Муҳиддинов, Мисбоҳ Бурҳонов ва боз намедонам киҳо ба чоҳи бетаги НКВД афтода гарқ шуданд. Соли пурдаҳшат, соли гуруснагй буд он солҳо. Мо ҳама зиёиёни тодик ба воҳима афтода будем, ҳама хӯрокворй ба норма буда, мардум аз гуруснагй мемурданд.... (2, 192).
Шахсиятҳои дар сиёсат маъруф мутаассифона дар таъмини ваҳдати дилҳои ҳамдигар коре карда натавонистанд. Ҷалол Икромй бо дарду алам ба ҳайъати Ӯзбекистон гузаштани хоки Тодикистонро воқеъбинона ба қалам медиҳад: “Ман афсӯс мехӯрам, ки Ф. Ходаев, А. Муҳиддинов, Фитрат ва Аббос Алиев барин одамони боақл бо ҳам дӯстона, ба иттифоқ зиндагй карда натавонистанд. Агар иттифоқ мешуданд, шояд зиндагии халқи Бухоро беҳтар ва хуррамтар мегашт. Баъд думҳурияти Ӯзбекистон ташкил шуд ва ҳамаи хоки Бухоро ба Ӯзбекистон мулҳақ гашт. Нагуфтанд, ки дар ин сарзамин тодикон аз қадим зиндагй доштанд, давлат доштанд, маданият доштанд, забон ва фарҳанг доштанд! Қисми калони ҳукуматдорони Бухоро бо сардории Ф. Ходаев ба Ӯзбекистон гузаштанд. Москва шояд мадбур шуд, ки аввал Бухорои шарқиро, кӯҳистонро думҳурияти мухтор дар ҳайъати Ӯзбекистон монад ва баъд дид, ки намешавад (ҳам аз диҳати сиёсй ва ҳам аз диҳати сотсиологй) ва дар дарвозаи шарқи мазлум, дар сарҳади Ҳинду Афгону Ирон як давлати мустақил думҳурияти мустақили Тодикистонро насозанд, хуб нест, Тодикистони имрӯзаро ба майдон оварданд, он аз марказҳои маданият ва таърихи худ дудо монд” (2, 75-76).
121
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
Икромӣ чун фарзанди замон аз “табартақсим”-и суратгирифта огоҳ буд, аз ин рӯ бо дарду андӯҳ ин масъаларо ба ёд оварда, афсӯс хӯрдааст, ки дар он вақт роҳбарони ҷумҳурӣ бо ҳам иттиҳод ва якдигарфаҳмиро ба хотири миллати тоҷик ба вуҷуд оварда натавонистанд.
Дар “Он чӣ аз сар гузашт” инчунин дар бораи шаҳри Бухоро ва атрофу акнофи он маълумоти пурқиммат оварда шудааст. Тасвирҳои Икромӣ дар зимни нишон додани шаҳри Бухоро бо тасвири манзараҳое, ки устод Айнӣ дар “Ёддоштҳо” ба қалам овардааст, хеле шабоҳат дорад. Аз ин нуқтаи назар метавон гуфт, ки Икромӣ ҳамчун шогирди устод Айнӣ дар заминаи тасвири мавзеъ ва макони таърихӣ низ маҳорати комил дорад. Аз ин тасвирҳо хонанда дар бораи шаҳри Бухоро ва атрофи он маълумоти хуб пайдо карда метавонад. Чунончи, барои мисол пораеро аз китоби Икромӣ, ки дар бораи Бухоро гуфта шудааст, зикр мекунем:
“Шаҳр бо қалъаи баланд ва мустаҳками таърихӣ иҳота шуда буд. Ин қалъаи мустаҳками таърихиро пас аз инқилоб, пас аз солҳои 1925 оҳиста- оҳиста вайрон карда, хокашро чун “порӯ” истифода бурданд ва ҳоло фақат як чанд сад метр ду тарафи дарвозаи “Қарокӯл” боқӣ мондааст, ки он ҳам фатарот шуда рехта, нобуд шуда истодааст. Ин қалъа дар вақташ дувоздаҳ дарвоза доштааст, ки баъд яке аз ин дарвозаҳо масдуд ва баста шуда мондааст. Ёздаҳ дарвозаи боқимонда (дарвозаи Қавола-Қаршӣ, дарвозаи Самарқанд, дарвозаи Мазор, дарвозаи Талипоч, дарвозаи Қарокӯл, дарвозаи Шайх Ҷалол, дарвозаи Намозгоҳ, дарвозаи Ӯглон, дарвозаи Салоҳхона) ҳама бурҷу бораҳо гулдастаҳо, қаровулхонаҳо дошта, аз чӯбҳои гавс ва мисли оҳан мустаҳкаму вазнин сохта шуда буданд, ки ҳоло аз ин дарвозаҳои чӯбину таърихӣ ягонтааш ҳам боқӣ намондааст. Куҷо шуданд ин дарвозаҳо? Наход, ки ҳамин тавр ашёи таърихӣ ва мустаҳкамро сӯхта, ҳезум карда бошанд? Ба Бухорои таърихӣ, ба Бухорои машҳур ва ободи Машриқзамин ворид гаштем. Пас аз се-чор рӯза сафари дашти Қароқум, пас аз азоби каҷобанишинӣ, шаҳри Бухоро ба назари ман мисли ҷаннат менамуд. Кӯчаҳои сангфарши он, растаю бозорҳо, баққолҳо, нонвойҳо, қассобҳо ва оҳангариҳо ва кӯчаҳои пур аз одам, пур аз сувораю пиёда, пур аз овозҳои ҳархела ва гайра ҳама зиндагӣ буданд, ҳама аз ҳаёт дарак медоданд... ” (2, 34).
Яке аз масъалаи муҳим, ки дар “Он чӣ аз сар гузашт” меҳварӣ буда, ба Бухоро алоқаи ногусастанӣ дорад, инқилоби Бухоро мебошад. Аз сабаби он, ки имрӯз нуқтаи назар нисбат ба инқилоби болшевикии ибтидои асри бист мухталиф аст, баррасии нуқтаи назари нависанда Ҷалол Икромӣ, ки худ шоҳиди ҳақиқии инқилоби Бухоро буд, хеле муҳим аст. Зеро Икромӣ дар навиштаҳояш пеш аз ҳама воқеоти таърихиро ҳақиқатнигорона ба қалам додааст. Ин ҷиҳати насри муаллиф барои дарки воқеоти таърихии асар имкони мусоид фароҳам меоварад. Чунончи, пораеро аз андешаҳои Икромиро дар бораи инқилобм Бухоро зикр менамоем:
“Инқилоби Бухороро инқилоби пролетарӣ-сотсиалистӣ гуфтан нашояд. Ин инқилоб -инқилоби халқӣ - инқилоби буржуазию майда буд. Дар сари он дар баробари партияи коммунистии Бухоро, инчунин партияи ҷадидон меистоданд. Партияи ҷавонбухориён асосан аз намояндагони зиёӣ, буржуазияи майда, савдогарон, муллобачагони Бухоро иборат буд. Аксари ҷадидоне, ки ба сари ҳокимият омаданд, дар Туркия таҳсил карда буданд. Файзулло Хоҷаев, Абдуқодир Муҳиддинов, Оқчурин барин касон дар Москва тарбия ёфта буданд. Шояд барои он ки аксарияти ҷадидон ба таъсири пантуркистон монда буданд, ҳукумати нави Бухоро забони давлатиро дарҳол забони туркӣ эълон намуд. Газетаи "Бухоро ахбори” ба ду забон чоп мешуд. Ф. Хоҷаев ба забони туркӣ нависад, Абдуқодир Муҳиддинов ба забони тоҷикӣ мақола чоп мекард. Мактабҳо ҳама ба забони туркӣ, баъдтар ба забони ӯзбекӣ буданд. Ҳар кас, ки ба ҳукумат аризае навиштанӣ бошад, ба забони туркӣ менавишт, муомилоти расмии идораҳо туркӣ буданд...”(2, 86)
Чунонки аз порчаи мазкур мушоҳида мегардад, нависанда кӯшидааст, ки вазъи нобасомони он рӯзро дар робита ба муборизаҳои зиддитоҷикии туркгароён нишон диҳад. Ӯ бо ҳар васила талқин менамояд, ки ҳукумати Ҷумҳурии халқии Бухоро дар он ҳангом давлати туркиасос буд. Рӯю риёи замонаро исбот карданӣ мешавад, ки бунёдгузорони Бухоро дар хона ва кӯчаҳо бо забони тоҷикӣ гап мезаданд, туркиро фақат дар расмият нигоҳ медоштанд. Дар баробари ин, муаллиф он рӯзи Бухороро бо имрӯзи он пайванд месозад ва ҳушдор медиҳад, ки “ҳозир ҳам агар ба Бухоро равед, мебинед аксарияти мардум ба забони тоҷикӣ гап мезананд, ҳатто дар идораҳо, дар мактабҳо ва комитетҳои вилоятию шаҳрӣ мардум дар байни худ ба забони тоҷикӣ гуфтугӯ доранд ва ҳамин ки расмият шуд, забони ӯзбекӣ ба миён медарояд”.
Бояд таъкид намуд, ки асари мазкури Икромӣ беҳтарин намунаи бозгӯи ноаҳлӣ, номуросоӣ ва носозии пешвоёни миллат дар он замон мебошад ва муносибатҳои нохуби онҳоро ба сад далел рӯи сафҳа меоварад. Чунончи: “Давлати туркии Ҷумҳурии халқии Бухоро то тақсими ҳудудҳои миллии ҷумҳуриятҳои Осиёи Миёна давом кард. Дар ин муддат ҷадидҳо, ҳукуматдорони ҷумҳурияти халқии Бухоро дар байни худ созиш карда натавонистанд. Файзулло Хоҷаев бо Абдуқодир Муҳиддинов, Усмон Хоҷа бо Аббос Алиев, Мирзо Иззатулло бо Порсо Хоҷа ва ҳоказо гурру пис доштанд. Фитрат дар як тараф, Қорӣ Юлдош дар як тараф, Мукаммил Махсум
122
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
дар як тараф, Оқчурин дар як тараф! Худи ҳамин кашмакашҳо ҳам то як дараҷа ба нест шудани Ҷумҳурии халқии Бухоро сабаб шуданд. Инчунин иқтисодиёт, молиёти давлат ба дараҷае паст фуромад, ки якто нон ба панҷсад сӯм расид. Пули қогазии Бухоро, ки дар матбаа ҷувол-ҷувол чоп карда мебароварданд, ҳеҷ қурбе надошт. Вақте ки червонс баромад ва фармон шуд, ки пулҳои Бухороро ба червонс иваз кунанд, мардум линга-линга, ҷувол-ҷувол “қогазакча” меоварданд, кассирҳо нашумурда, бо тарозуҳо баркашида ба ҷояш як дона червонси даҳсӯма медоданд. Алҳақ, нархи червонс баланд буд, ба як тиллои панҷсӯма чор сӯм червонс медоданд. Ин пули ба қурбу манзалат “қогазакча”-и Бухороро аз миён бурд ва дар бозор каме тартиб ҷорӣ шуд” (2, 75). Порчаи мазкур вазъи воқеии иқтисоди Бухороро дар як давраи гузариш, махсусан дар марҳалаи пастравии иқтисодӣ ва ҳамчун ҷумҳурии халқӣ аз байн рафта истодани он хеле равшан инъикос кардааст. Шахсияти муаллифи асар дар ин ҷо ҳамчун ноқил ва шоҳиди бевоситаи ҳодисаю вокеаҳо зуҳур карда, ҷанбаи эътимоднокии асарро нерӯ бахшидааст.
Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки асари ёддоштии “Он чӣ аз сар гузашт” мутааллиқ ба қалами нависандаи номии тоҷик Ҷалол Икромӣ - намунаи беҳтарини насри мустанади тоҷик аст, ки дар марҳалаи ҳассоси таърихи миллати тоҷик таълиф шуда, ба хонанда барои муҳокима ва муқоисаи чанд давраи пурмоҷаро ва сарнавиштсози таърихи навини тоҷикон асноди раднопазир пешниҳод менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Даруни синааш сад орзу буд. Мураттибон У. Пӯлодов, А. Самеев.- Хуҷанд, 2000. - 227 с.
2. Икромӣ, Ҷалол. Он чӣ аз сар гузашт / Ҷ. Икромӣ. - Душанбе: Шарқи озод, 2009. - 327 с.
3. Икромӣ, Ҷалол. Устоди ман, мактаби ман, худи ман/Ҷ. Икромӣ. -Душанбе: Ирфон, 1970. -116с.
4. Икромӣ, Ҷалол. Он чӣ аз сар гузашт./ Ҷ. Икромӣ //Садои Шарқ, 2006.- №1-4.-
5. Сайфуллоев, Атахон. Уфуқҳои тозаи наср / А. Сайфуллоев. - Душанбе: Адиб, 2006.- 768 с.
6. Шакурӣ, Муҳаммадҷон. Нигоҳе ба адабиёти тоҷикии садаи ХХ / М. Шакурӣ. - Душанбе: 2006. - 456 с.
7. Хоҷаева, Матлуба. Масъалаҳои сабки фардӣ ва ҷараёнҳои услубии насри муосири тоҷикӣ. Рисола барои дарёфти дараҷаи илмии доктори илмҳои филологӣ / М.Хоҷаева. - Душанбе, 1995. -361 с.
8. Посдорони насри муосири тоҷик[Мураттибон С. Аъзамзод, Б. Мирсаидов]. - Хуҷанд: Нури маърифат, 2009. - 244 с.
REFERENCES:
1. Hundred Hopes were Inside His/Her Heart Compilers: U. Pulodov, A. Sameev. - Khujand, 2000. -227p.
2. Ikromi, Jalol. Every Thing that Underwent / J. Ikromi. - Dushanbe: Sharqi ozod, 2009. - 327 p.
3. Ikromi, Jalol. My Teacher, my school and myself / J. Ikromi. - Dushanbe: Irfan, 1970.-116 p.
4. Ikromi, Jalol. Every Thing that Underwent / J. Ikromi.- Sadoi sharq, 2006. - № 1-4
5. Saifulloev, Atakhon. The New Horizons in Prose / A. Saifulloev. - Dushanbe: Adib, 2006. -768 p.
6. Shakuri, Muhammadjon. Views of Tajik literature of the twentieth century / M. Shakuri. - Dushanbe: 2006. - 456 p.
7. Khoujaeva, Matluba. The Individual Writing Style’s Matters and the Process of Stylistic of New Tajik Prose. The Thesis is for Earning of Doctoral Degree of Philological Sciences / M. Khoujaeva. -Dushanbe, 1995. - 361 p.
8. The Protectors of Tajik Modern Prose[Compilers: S. A’zamzod, B. Mirsaidov]. - Khujand: Nuri ma’rifat, 2009. - 244 p.
Отражение социальной реальности в документальной прозе Джалола Икроми
Ключевые слова: документальная проза, Садриддин Айни, Джалол Икроми, Бухарская революция, реалистичное отражение, исторический реализм
Статья посвящена анализу особенностей документальной прозы современной таджикской литературы, в частности публицистики Джалола Икроми. В этой связи в статье рассматривается роман Джалола Икроми «То что было пережито»(«Он чӣ аз сар гузашт»), созданный в последние годы его жизни. Поскольку автор романа прожил в трех эпохах: до революции, в советское время и во времена независимости, события этих эпох переданы достаточно реалистично, и исторически адекватно. В статье подчеркивается значение книги писателя в отображении жизни и
123
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
психологического состояния известных поэтов и писателей того времени и их мировоззренческих тенденций. Автор на основе достоверного фактического материала сумел показать значение произведения в отображении событий, происшедших в 20-30 гг. и жизнедеятельности известнейших личностей эпохи.
Reflection of social reality in documentary prose of Jalal Ikromi
Keywords: documentary prose, Sadriddin Aini, Jalal Ikromi, the revolution of Bukhara, realistic reflection, historical realism
The article is devoted to analysis of importance of documentary prose of modern Tajik literature in particular opinion-based journalism of Jalal Ikromi. In this connexion the article states the novel “Every Thing that Underwent” (On chee az sargouzasht)which was written in last days of his life.
As long as the author of novel lived in three periods: till revolution, during Soviet period and in Independent times, the events of these epochs are passed too realistically and historical adequately. It is emphasized in the article the meaning of writer’s book in reflection of life and psychological state of famous poets and writers of the day and their world outlook tendencies. The author could open the essence of the writing in reflection of events happened in 20-30s according to authentic-factual material and life activity of the most famous personalities of the period.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Муродова Малика Ҷӯраевна, сармуаллимаи кафедраи адабиёти муосири тоцик, факултети филологияи тоцикиДонишгоҳидавлатииХуцанд ба нома академикБ.Ғ.Ғафуров (Цумҳурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: malika.murotova. [email protected]
Сведения об авторе:
Муродова Малика Джураевна, старший преподаватель кафедры современной таджикской литературы факультета таджикской филологии Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Респулика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: malika.murotova. [email protected]
Information about the author:
Murodova Malika Juraevna, a senior teacher of Modern Tajik Literature Department, the facuty of Tajik Philology, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), Е-mail: malika.murotova. [email protected]
124
