62Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
INGLIZ VA O'ZBEK TILLARIDA UNDOV SO'ZLAR (INTERJECTION)NING IFODALANISHI
Asilbek Olimjon o'g'li Oxunov
Farg'ona davlat universiteti ingliz tili va adabiyoti fakulteti ingliz tilini o'qitish
metodikasi kafedrasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada undov so'zlarning ingliz va o'zbek tillarida ifodalanishi tahlil etiladi.
Kalit so'zlar: undov so'z, xis-hayajon gap, xis-hayajon EXPRESSION OF INTERJECTIONS IN ENGLISH AND UZBEK
ABSTRACT
This article analyses the usage of interjections in English and Uzbek.
Keywords: interjection, exclamative sentences, exclamation
KIRISH
Undov so'z (interjection)lar deyarli har kuni suhbat jarayonida undov so'zlarni ishlatamiz. Ular ma'nosiz bo'lsada xabar yetkazish xususiyatiga ega. Odatda bunday xabarlar fikr-g'oya yoki o'ylar emas, balki xissiyotni bildiruvchi so'zlardir. Undov so'zlar tilshunoslikda ko'p muhokamalarga sabab bo'lmaydi, lekin tilda o'z ahamiyatini yo'qotmaydi ham, yo'qolib ham ketmaydi. Chunki tilning ichki boyligini ko'rsatuvchi jihatlardan biri shu va shunga o'xshash elementlarning mavjud bo'lishidir. Interjection lar masalasida bo'ladigan muzokara bu - ular alohida so'z yoki so'z-gap ekanligi to'g'risidadir. Grammatik kitoblarda undov so'zlar tasviriy gaplar bilan ishlatilib, xis-hayajon gaplar sirasiga kiritilgan ( bazi kitoblarda kiritilmaydi).
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Azob, hayrat, jahl, huzur kabi xissiyot va tuyg'ularni ifodalashda ishlatiladi. Ko'p lingvistlar undov so'zlarni tilning ibtidosida odamlar tomonidan aytilgan birinchi so'zlar bo'lishi mumkinligini aytishadi. Bunga sabab undov so'zlarning
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
emotsionnalligi va talaffuzga osonligidir. Agar bunday so'zlar bo'lmaganda edi, til qanday dag'al bo'lishini tasavvur qilish qiyin emas. Masalan: oddiy Ouch!ni olaylik. Agar ushbu fraza bo'lmaganda edi, "Jonim og'riyapti" deyishga to'g'ri kelardi. Bu aytishga ham uzun birikma, ham noqulay va bir tomondan kulgili hamdir.
Interjection atamasi taxminan XIII asrlarda lotin tilidan kirib kelgan. (Inter orasida va jacere irgitmoq) Leksikograflar interjection ni quyidagicha ta'riflaydi:
1. Hayqiriq va hissiyotni ifodalovchi birlik;
2. Grammatika. His-tuyg'uni ifodalaydigan va so'z turkumi bo'lib kela oladigan birlik;
Demak undov so'zlarga ikki tomonlama yondashamiz. His-tuyg'u tomondan aytaylik Oh! yoki Phooey! so'zlari. Ularni bayon qilish uchun oldindan tayyorgarlik kerak emas. Ularni rejadan tashqari, yoki o'zimiz xoxlamasdan ham aytib yuboramiz. Vaziyat shunga olib keladi.
Oh! Finally we have finished the hometask!
Phooey! This old man is driving Prado!
Lingvistik tomonini oladigan bo'lsak, undov so'zlar boshqa gap bo'laklari bilan aloqaga kirishmaydi. Bir yoki ikki so'zdan iborat shaklda o'zlari gap hosil qiladi va bunday gaplar xis-hayajon gaplari hisoblanadi.
Aslini olganda xis-hayajon gaplar mavzusi munozarali mavzu. Chunki olimlar o'zlarining teoriyasini haqiqat deb bilgan va fanga kiritgan. Bunday teoreyalar afsuski talaygina. Xuddi shunday ichki masalalardan biri bu - undov so'zlar va xis-hayajon gaplar o'rtasidagi farqdir. Ba'zi tilshunoslar ularning bir-biriga bo'g'liqligi yo'qligini aytsa, ba'zilari undov so'zlar xis-hayajon gaplarning bir turi ekanligini aytadi. Agar biz bu ikkisini ikkita konsepsiya deb olsak ular o'rtasida farq nimada? Quyida bir necha olimlarning fikrlarini keltirib o'tamiz.
"Ma'no anglatmaydigan, stress yoki biron bir hissiyot natijasida tasodifan aytilgan undov so'z bilan hissiyot bilan aytilgan, oddiy so'zdan tashkil topgan undov so'z o'rtasda farq juda oz." - deydi, Eckersley va Eckersley.
Lug'atlardan exclamation atamasining izohini ko'rganda, his-hayajonni ifodalovchi undov so'zlarga ishlatilishini ko'rishimiz mumkin. Tildagi har qanday so'z xis-hayajon bilan aytilishi mumkin. Bu degani har qanday so'z undov so'z bo'lishi mumkin.
A: Mary said it was "ordinary".
B: Ordinary!
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
B gapdagi Ordinary xis-hayajon gap. Demak shu yerda xis-hayajon gap va undov so'zning farqini ko'rish mumkin:
Undov so'zlar o'zi alohida bir so'z turkumi hisoblanadi. Lug'atlarda ulardan oldin int. yoki interj. belgilari qo'yiladi. Xis-hayajon gapidagi so'zlar esa istalgan so'z turkumidan bo'lishi mumkin. Ular suhbat jarayonida vujudga keladi, undov so'zlar esa avvaldan mavjud va suhbatda shundayligicha foydalaniladi. Yana bir farq undov so'zlar faqat bitta so'zdan tashkil topadi, xis-hayajon gapdagi so'zlar esa bir necha ham bo'lishi mumkin. Demak, har qanday undov so'zlar xis-hayajon gap bo'lishi mumkin, lekin hamma xis-hayajon gaplari ham undov so'z bo'la olmaydi. Gramley va Pätzold ga ko'ra undov so'zlar Good morning! kabi so'zlarni ham o'z ichiga olishi kerak. Lekin bu vazda unchalik asos yo'q. Chunki Amerikalik olim Ch.Fries bunday frazalarni alohida salomlashishlar guruhiga mansub ekanligini aytkan edi. Salomlashish frazalari ham undov so'zlarga o'xshab xis-hayajon bilan aytiladi va xis-hayajon gaplarda ishlatiladi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Undov so'zlar boshqa so'z turkumlari kabi eskirishi va yangilanishi mumkin. Yangi undov so'zlar asosan rivojlangan madaniyat tillarida paydo bo'ladi. Ular komiklarda, musiqa va kinolarda qo'llanilib boshqa tillarda ham aynan yoki muqobil variantini topishi mumkin. Yosh shahar aholisi undov so'zlar yaratishining o'chog'i, deb aytish mumkin. Undov so'zlarning yasalish manbalaridan biri bu - boshqa tillardan olishdir. Shu tarzda undov so'zlar jamiyat bilan birga yangilanib boraveradi.
Undov so'zlarning tuzilishi. Undov so'zlar xis-hayajon bilan aytilgan tovushlar birlashmasi, so'zlar, maxsus frazalardir. Yozuvda undov belgisi bilan yoziladi.
Wow! This looks wonderful!
Ba'zi undov so'zlar ot kategoriyasiga ko'ra turlanish xususiyatiga ega, ya'ni ko'plik shaklda ham ishlatiladi: balls! fiddlesticks! havers! heads up! horsefeathers! rats! spells!
Undov so'zlarning yana bir morfologik jihati G. Curme aytganidek ularning o'ziga xos xususiyati yo'qligidir. Bunday so'zlar tuslanish xususiyatiga ega bo'lmagan so'zlar kategoriyasiga kiradi. Ba'zan undov so'zlar ikki mustaqil so'zdan tashkil topishi mumkin:
Oh, God! Goodness gracious!
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
Ingliz tilidagi undov so'zlarni fonetik, kelib chiqish va boshqa umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh aha! auh! bah! boo! coo! cor! eeeek! eh! gee! gee-whiz! ha! ha-ha! ho! hooey! hoo-ha! hoy! huh! hullo! hum! oho! ooh! oops! uh! uh-huh! uh-uh! kabi bir yoki ikki bo'g'inli so'zlardan tashkil topgan. Bunday so'zlar suhbatdan tashqarida ma'noga ega emas, lekin nutq jarayonida aniq bir maqsadga ega frazalar hisoblanadi. Ikkinchi guruh undov so'zlari boshqa so'z turkmidan olingan so'zlar: begone! behold! bingo! blast! blimey! bother! bullshit! crazy! crikey! damnation! The devil! doggone! god! good! goodness! gracious! grand! hell! honestly! indeed! look! nonsense! silence! so! sod! soft! son of a bitch! son of a gun! upon my soul! up with! upsy-daisey! well! woe! no wonder!
Ular so'z yoki fraza shaklda bo'lib, kontekstda boshqa ma'no borliqda boshqa ma'no bildiradi. Bunday undov so'zlar qasamlar, ogohlantirishlar, buyruqlar, ko'rsatmalarda ishlatiladi.
Undov so'zlarning gapdagi o'rni.
Interjection so'ziniing ma'nosiga ko'ra undov so'zlar tilning boshqa birliklari bilan aloqaga kirishmaydi. Odatda gapning boshida keladi, undov belgisi bilan ajratiladi va yangi gap boshlanadi. Mana shu keyingi gapga o'z tasirini ko'rsatib turadi.
Wow! Look at those pretty puppies!
Lekin bu umumiy xulosa emas. Undov so'zlar gapning bir qismi bo'lib ham xizmat qilishi mumkin. Oh! I did not realize that. Oh, I did not realize that.
Birinchi gapdagi undov so'zlar deyarli mustaqil bir gap. Talaffuzda ikkinchi gapga nisbatan ko'proq to'xtalish (pauza) bo'ladi. Bunda undov so'zlar gapdagi hech bir so'zga grammatik yoki sintaktik jihatdan bog'lanmagan.
Ikkinchi gapda esa undov so'zlar gapning mustaqil elementi va gapga biroz bo'lsa ham bog'langan. Bunda undov so'zlar vergul bilan ajratiladi. Undov so'z va gap o'rtasida talaffuzda ko'p to'xtalish bo'lmaydi. Gapning oxirida undov belgisi qo'yilmaydi.
Oh, you wanted to add something. I am sorry to have interrupted you. J. Sledd undov so'zlarni gapning ravishi deb ataydi.
Gosh, I've forgotten my wallet.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
Undov so'zlar gapning oxirida ham kelishi mumkin. Bunda undov so'z gapdan vergul bilan ajratiladi. They have arrived too late, alas!
Undov so'zlarning ma'nolari. Shubxasizki, undov so'zlar o'z ma'nosiga ega. Yo'qsa, bu til o'rmonida o'z o'rnini topa olmagan bo'lardi. Bu ma'nolar muhimki yoki odamlar bunga o'rganib bo'lgan va boshqa so'z bilan ifodalay olmaydi yoki bular tabiatdagi tovushlarga taqlid so'zlar (onomatopoeic) odamlar muqobil variantini topa olmaydi. Balkim ikkovi hamdir. Shunday ekan undov so'zlar ma'lum bir tilda va ma'lum bir vaziyatda o'z o'rni borligi uchun ham o'z ma'nosiga ega bo'lgan. Tilda boshqa bir so'z yoki tovush o'rnini bosa olmas ekan hamma narsaning o'z ma'nosi bor. Ba'zi bir undov so'zlar ma'noga ega emas, degan gaplar noto'g'ri. Vladimir Z. Jovanovic turli tillardagi undov so'zlarni quyidagicha guruhladi:
(G'azab: damn! damnation! the devil! doggone! fuck! ha! hang it! hell! hunh! rats! shit! what! zounds!
Achchiqlanish: bother ! damn! damnation! deuce! drat! drot! mercy! merde! oof! ouf(f)! ouch! rot! son of a bitch! spells! tut! tut-tut! zut! Ma'qullash: hear! hear! hubba-hubba! hurrah! keno! olé! so!
Mensimaslik: bah! boo! booh! faugh! hum! humph! hunh! paff! paf! pah! pfui! pho! phoh! phoo! phooey! pish! poof! pouf! pouff! pooh! prut! prute! pshaw! puff! poff! quotha! rot! sho! shoo! shuh! shah! soh! tcha! tchah! tchu! tchuh! tuh! tush! tusch!tusche! tuch! yech! zut!
Xursandchilik: ah! ach! coo! coo-er! goody! goody goody! whacko! wacko! whizzo! wizzo! yippee! yip-ee!
Jirkanish: aargh! bah! faugh! fuck! gad! humph! pah! phew! phooey! pish! pshaw! pugh! rot! shit! shoot! ugh! yech! yuck!
Ishtiyoq: hubba-hubba! wahoo! zowie!
Qo'rquv: eeeek! oh! oh, no!
Sabrsizlik: chut! gah! pish! pooh! pshaw! psht! pshut! tcha! tchah! tchu! tchuh! tut! tut-tut! why! zut!
Jahl qilish: here ! here! why!
Jahlini chiqarish: cor! corks! doggone! hell! hoot! lord! lor'! lor! lors!lordy! lord me! merde! sapperment! shit! upon my word!
Zavqlanish: heyday! hurrah! ole! whee! whoop! whoopee! yippee!
Og'riq: ah! oh! ouch! ow! wow! yipe! yow!
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-401-406
Achinish: alas! dear! dear me! ewhow! lackaday! lackadaisy! las! och! oche! wellaway! welladay! welliday!
Rohatlanish: aha! boy! crazy! doggone! good! heigh! ho! wow! yum! yumyum!
O'zini yengil his qilish: whew! whoof!
Qayg'u: alas! ay! eh! hech! heck! heh! lackaday! lackadaisy! las! mavrone! och! oche! wellaway! welladay! welliday! wirra!
Ajablanish: ah! alack! blimey! boy! caramba! coo! cor! dear! dear me! deuce! the devil! doggone! gad! gee! gee-whiz! golly! good! goodness! gracious! gosh! ha! heck! heigh! heigh-ho! hey! heyday! ho! hollo! hoo-ha! huh! humph! indeed! jiminy! lord! man! mercy! my! nu! od! oh! oho! oh, no! phew! say! shit! so! son of a bitch! upon my soul! well! what! whoof! whoosh! why! upon my word! wow! yow! zounds! Hamdardlik: now! tsk! G'alaba: aha! ha! hurrah! ole! so!
Qiziqish: blimey! crazy! gee! goodness! gosh! ha! heyday! oh! what! wow!
REFERENCES
1. Fries Ch.C. The Structure of English. N.Y., 1952.
2. G. O. Curme English Grammar, Barnes & Noble Books, New York1947 P 149.
3. J. R. Eckersley, J. M. Eckersley A Comprehensive English Grammar for Foreign Students, Longman, London. 1966 P316
4. Vladimir Z. Jovanovic The form, position and meaningof Interjections in English 2004
