Научная статья на тему 'ҲИНДИСТОН ВА ХИТОЙ ЎРТАСИДАГИ РАҚОБАТ: (ГВАДАР ВА ЧАБАХАР ПОРТЛАРИ МИСОЛИДА)'

ҲИНДИСТОН ВА ХИТОЙ ЎРТАСИДАГИ РАҚОБАТ: (ГВАДАР ВА ЧАБАХАР ПОРТЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
24
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Гвадар порти / “Хартленд” назарияси / Форз кўрфази / Чабахар порти / “C-Shaped Encirclement” / Марказий Осиё / Вагаҳ чегараси. / Gwadar port / "Heartland" theory / Gulf of Farz / Chabahar port / "C-Shaped Encirclement" / Central Asia / Wagah border.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Файзуллаев, Сарварбек Абдусаттор Ўғли

Мақолада муаллиф томонидан ҳозирги замонавий халқаро муносабатларда Гвадар ва Чабахар портларининг Ҳиндистон ва Хитой ташқи сиёсатидаги аҳамияти ва муҳимлилик даражаси таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPETITION BETWEEN INDIA AND CHINA: (IN THE EXAMPLE OF GWADAR AND CHABAHAR PORTS)

In the article, the author analyzed the significance and level of importance of the ports of Gwadar and Chabahar in the foreign policy of India and China in modern international relations.

Текст научной работы на тему «ҲИНДИСТОН ВА ХИТОЙ ЎРТАСИДАГИ РАҚОБАТ: (ГВАДАР ВА ЧАБАХАР ПОРТЛАРИ МИСОЛИДА)»

ХИНДИСТОН ВА ХИТОИ УРТАСИДАГИ РАЦОБАТ: (ГВАДАР ВА ЧАБАХАР ПОРТЛАРИ МИСОЛИДА)

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7398233

Файзуллаев Сарварбек Абдусаттор ртли

Тошкент давлат Шаркшунослик университети мустакил тадкикотчиси

(Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги инспектори) (Моб. телефон: +998974107413, эл. почта: fayz55@mail.ru)

АННОТАЦИЯ

Мацолада муаллиф томонидан уозирги замонавий халцаро муносабатларда Гвадар ва Чабахар портларининг Хиндистон ва Хитой ташци сиёсатидаги ауамияти ва мууимлилик даражаси таулил цилинган.

Калит сузлар: Гвадар порти, "Хартленд" назарияси, Форз курфази, Чабахар порти, "C-ShapedEncirclement", Марказий Осиё, Вагау чегараси.

ANNOTATION

In the article, the author analyzed the significance and level of importance of the ports of Gwadar and Chabahar in the foreign policy of India and China in modern international relations.

Key words: Gwadar port, "Heartland" theory, Gulf of Farz, Chabahar port, "C-Shaped Encirclement", Central Asia, Wagah border.

Узок утмишдан Алфред Тайер Мэхэн назариясига кура, халкаро тизим даражасидаги нуфузли кучлар халкаро сувларнинг стратегик нукталарига киришга ва улар устидан хукмронлик килишга интилганлар. Ушбу назарияга кура Буюк Британия узок йиллар давомида дунёнинг турли кисмлари ва мухим худудларида хукмронлик килган. Ракиб кучлар хам бу нукталарга эришишга харакат килган [1]. Алфред Тайер Мэхэндан кейин Хэлфорд Джон Маккиндер ернинг юраги назариясини таклиф килиш оркали халкаро тизим даражасидаги йирик ва кузга куринган кучларнинг эътиборини курук худудларга, хусусан Евроосиёга каратди; Унинг назариясига кура, Евроосиёда хукмронлик киладиган хар кандай куч бутун дунёга хукмронлик килиши мумкин [2]. Николас Жон Спайкман минтака (Хартленд) назариясини таклиф килди; бу назарияга кура, Европа, Якин Шарк, Жанубий Осиё ва Узок Шаркнинг чекка худудлари алохида ахамиятга эга ва бу минтакаларда хукмронлик киладиган

529

R О #

хар кандай давлат Евроосиёда хукмронлик килади ва охир-окибат дунё такдирига эга куч булади [3].

Эрон Ислом Республикаси ва Покистон географиясида жойлашган хамда Якин Шарк ва Жанубий Осиёнинг бир кисми хисобланган Чабахор ва Гвадар портлари сунгги пайтларда халкаро тизимдаги нуфузли кучлар, хусусан, Хитой ва Х,индистоннинг эътиборини тортди. Хитой ва Х,индистон Чабахор ва Гвадар портларини эксплуатация килиш учун жуда куп харакатларни амалга оширди.

Покистоннинг Гвадар порти ва Эроннинг Чабахор порти минтака мамлакатлари, жумладан, Хитой ва Х,индистонни Якин Шарк энергетикасига якинлаштиради ва айни пайтда Чабахор Х,индистонни Афгонистон ва Марказий Осиё бозори билан боглайди. Бу портлар дунёнинг иккита стратегик нуктасида жойлашган булиб, геосиёсий ва геоиктисодий нуктаи назардан мухим ахамиятга эга. Минтака давлатларининг, жумладан, Х,индистон ва Хитой, Х,индистон ва Покистоннинг бир-бирига нисбатан ракобатбардош ва турлича карашларини инобатга олган холда, кайд этилган портларнинг усиши ва ривожланиши минтакадаги ракобатни янада кучайтиради.

Максадга эришиш учун Хитой ва Х,индистон, Х,индистон ва Покистон, Покистон ва Эрон давлатлари бир-бири билан ракобатлашмокда ва Чабахор ва Гвадар портларини яратиш ва ривожлантириш билан минтакадаги куч тузилмаси узгариб бормокда. Хитой Осиёдаги энг кузга куринган давлатлардан бири сифатида Покистон билан хамкорликда Хитой-Покистон иктисодий коридори ва Гвадар портини барпо этишга интилмокда.

Х,индистон бир вактнинг узида Хитой ва Покистон билан ракобатлашмокда, шунинг учун у Эрон билан хамкорликда Чабахор портига сармоя киритди [4].

Чабахор ва Гвадар портлари минтакадаги икки ракобатчи порт сифатида геосиёсий ва геоиктисодий ахамиятга эга ва юкорида тилга олинган портларнинг ривожланиши минтакавий ва хатто минтакадан ташкари ракобатни келтириб чикариши мумкин.

Гвадар порти: Хитой хукумати билан ушбу портни ривожлантириш ва жихозлаш сохасида якуний кенг камровли сармоявий ва шериклик битимининг имзоланишига олиб келди. Покистоннинг Балужистони стратегик, сиёсий ва географик ахамиятга эга алохида мавкега эга ва Хитойни Гвадар портига сармоя киритишга, минтакадаги савдони ривожлантиришга, шунингдек, Уммон денгизида мустахкам урин эгаллашга ундади. Покистоннинг Балужистон

вилояти энг бой ва энг катта ва шу билан бирга бу мамлакатнинг турт вилоятлари орасида энг кам ривожланган ва энг кам ахолига эга вилоятидир [5].

Покистоннинг Балучистон вилоятидаги географиясининг бир кисми булган Гвадар порти унинг ривожланиши Покистон, Хитой ва кушни давлатлар учун хам иктисодий, хам сиёсий, хам хавфсизлик нуктаи назаридан алохида кадрият ва ахамиятга эга.

Гвадар портининг Покистон учун ауамияти: Иктисодий нуктаи назардан бу мамлакатдаги барча иктисодий фаолият ва савдо Карачи портида тупланганлиги сабабли, Покистон ичидаги терроризмнинг кучайиши билан боглик хавфсизлик тахдидлари туфайли иктисодий жихатдан муаммоларга дуч келмокда. Иктисодий усишнинг ягона нуктага жойлаштириш урнига, бошка йуналишдаги стратегик жойлашувга эга булган Гвадар портини ривожлантиришга карор килди. Покистон ичидаги Гвадар портининг ривожланиши бутун Покистонда, айникса камбагал ва кам ривожланган Балужистон вилоятида иктисодий усиш ва динамизмга олиб келади.

Покистон ичидаги транспорт тизими ва тижорат операцияларининг усиши билан чет элдан капитал жалб килиш учун замин яратмокда, чунки Хитой Покистон оркали утадиган Шимол-Жанубий коридорни яратиш ва Гвадар портини ривожлантириш учун миллиардлаб доллар сармоя киритади. Бундан ташкари, Гвадарнинг ривожланиши Покистоннинг Афгонистон ва Марказий Осиё давлатлари билан савдо алокаларини кенгайтириш учун имконият яратади, албатта, Покистон ва Гвадар порти Эрон ва Чабахор порти билан самарали ракобатлаша олса, бу янада амалий булади.

Гвадар порти Форс курфази мамлакатлари ва Жануби-Шаркий Осиё давлатлари, хусусан Хитой уртасида савдо буйича воситачи худуд сифатида, шунингдек, Форс курфази ва Марказий Осиёни нефт савдоси учун терминал сифатида ривожлантириш ва жихозлаш катта ахамиятга эга.

Гвадар геосиёсий нуктаи назардан Покистон учун хам мухим ва бу давлатни минтакада кулай позицияга олиб чикади. Гвадар порти Х,индистондан Карачи портига караганда узокрок эканлигини хисобга олсак, Покистон денгиз кучларининг бир нуктада (Карачи порти) тупланиши талаб килинмайди. Покистон минтака давлатлари, хусусан Х,индистонга нисбатан харбий-хавфсизлик ва сиёсий режалари ва стратегияларини осонрок амалга ошириш учун имкониятдир.

Гвадар портининг Хитой учун ауамияти: Хитой дунёдаги, айникса, иктисодий сохада энг кузга куринган мамлакатлардан бири булиб, сунгги

йигирма йил ичида бу сохада сезиларли даражада усди. Хитойнинг мисли курилмаган иктисодий усиши энергия манбаларидан фойдаланишни талаб килмокда. Шу боис бу масала Хитойнинг халкаро майдондаги асосий устувор йуналишига айланди.

Хитойнинг Хитой худудидаги ракобатчилар билан карама-каршилигининг олдини олиш ва Иктисодий тамойил душманлари билан курашиш кобилиятини мамлакат дарвозаларидан ташкарига утказиш ва Хитой уз иктисодий манфаатларини чегаралардан ташкарида, айникса экспорт тоифасида, денгизларда хукмронлик килиш ва кенгайтиришда химоя килиш имкониятига эга булиши керак деган асосга таянади [6].

Хитой харбий-хаво кучлари полковниги Хуанг Йингху "C-Shaped Encirclement" номли китобида Совук урушдан кейин А^Ш уз стратегиясини мудофаадан хужумга утказгани тугрисида тухталиб утади. Шу билан бирга, А^Ш Х,индистон ва Мугулистон билан фаол хамкорлик килди ва Жанубий Хитой денгизидаги бахсларга аралашди. 1950 йилларда ташкил этилган биринчи ва иккинчи орол занжирлари билан биргаликда А^Ш C шаклидаги стратегик тузилмани (Япония, Жанубий Корея ва Мугулистондан жанубда Жанубий Хитой денгизи ва Х,индистонгача чузилган халкалар) йигди. Баъзилар буни C шаклидаги айлана ёки айлана ёйи деб аташади. Шунинг учун Америка Хитойнинг якуний парчаланиши ва йук булиб кетишига интилмокда" [7].

Хитойнинг хавотирлари ва у дуч келаётган тахдидларни инобатга олган холда айтиш мумкинки, Хитой Гвадар порти оркали дунёнинг стратегик нукталари, хусусан, Якин Шарк билан богланишга интилмокда. Хитой -Покистон иктисодий коридорини яратиш ва Гвадар портини ривожлантириш оркали Хитой А^Ш ва унинг иттифокчиларининг геосиёсий дилеммасидан узини куткариб, минтака ва дунёда уз нуфузига эга булишни давом эттириш имконияти янада ошади.

Гвадар Хитой учун бир неча нуктаи назардан мухим. Иктисодий улчовда хам, Хитой ичида хам, минтакавий ва жахон даражасида хам Хитойни фойдасига хизмат килади. Гвадар портини ривожлантириш билан бу давлат мусулмон, кашшок минтака булган ва айни пайтда энергия захирасига эга булган Шинжон вилоятини Якин Шарк ва у оркали Европа билан боглаб, иктисодий динамизмга олиб чикиш имконини бериши мумкин.

Бу сиёсий нуктаи назардан хам жуда мухим. Гвадарнинг ривожланиши билан Хитой уз атрофидаги мухитда, айникса стратегик нукталарда уз таъсирини кенгайтиришга интилади. Якин Шаркда Хитой Америка Кушма

R О #

Штатларини бошкариш ва назорат килиш нуктаи назаридан тухтатувчи кучга эга булиши мумкин.

Америка Кушма Штатлари ва Хитой уртасидаги ракобатнинг шиддатлилигини хисобга олсак, Гвадарнинг хавфсизлик нуктаи назаридан ривожланиши Хитойни хам фойдали мавкега куйиши мумкин ва бу мамлакат стратегик жойларда харбий базаларни урнатиш ва эгаллаш оркали, шу жумладан Гвадар ва Якин Шарк, харбийлар билан дастурларни амалга ошириши мумкин.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Гвадар Хитой учун куп максадли ахамиятга эга ва бу мамлакатнинг атрофидаги мухитда устунлигини давом эттиришга олиб келади.

Чабахрр порти. Чобахор порти сунгги йилларда мухокама килинаётган портлардан бири булиб, бу порт Хррмуз бугози ва Уммон денгизининг шаркида, Уммон денгизи йуналишида жойлашган. Асосий юк ташиш линиялари Африка, Осиё ва Европага булиб, Марказий Осиё мамлакатлари ва Афгонистон уртасида Форс курфази, Шаркий Африка ва дунёнинг бошка худудлари бозорларига энг киска алока ва транзит йули хисобланади.

Чабахор порти Эроннинг жануби-шаркидаги энг мухим порт ва Эроннинг ягона океан порти хисобланган стратегик жойлашувга эга. Бу порт Шаркий Эрон тараккиётининг ягона калитидир.

Чабауор портининг Эрон учун ауамияти. Гарчи Эрон Ислом Республикасининг яна бир порти Бандар Аббос Чабахордан мухимрок булса-да, аммо Эроннинг Америка Кушма Штатлари ва унинг иттифокчилари билан боглик муаммоларини хисобга олсак, Эхтимол, Эроннинг АКШ билан муаммоси кучайиши билан Хррмуз бугози хавф остида колиши ва савдо учун тусиклар пайдо булиши мумкин.

Чабахор Эрон учун Бандар Аббосга мукобил хисобланса-да, Афгонистон ва баъзи Марказий Осиё давлатлари билан масофаси киска булгани учун Хиндистонни бу давлатлар билан боглаб, иктисодий магистралга айланиши мумкин.

Чобахор порти Эрон учун ички ва ташки томондан геосиёсий ва геоиктисодий нуктаи назардан катта ахамиятга эга. Ушбу порт Хиндистонни Афгонистон ва Марказий Осиё бозорлари билан фаол равишда боглашнинг ягона йули булганлиги сабабли, у Эронни сиёсий ва иктисодий нуктаи назардан фойдали холатга келтириши мумкин. Энг кам ривожланган Систон ва

Балужистон вилоятида жойлашган Чабахор бу вилоятнинг иктисодий динамикасига сабаб булиши мумкин.

Чабауорнинг Хиндистон учун ауамияти: Хдндистон сунгги ун йилликда иктисодий нуктаи назардан ажойиб усишни кузатди, бу ажойиб усиш мамлакатнинг энергия ресурсларига булган эхтиёжини хар качонгидан хам купрок очиб берди. Шу боис бу давлат Гарбий Осиёнинг энергетика ресурсларига киришда Хитой билан ракобатлашмокда ва айни пайтда Афгонистон ва Марказий Осиё бозорига чикиш учун Чобахор портига сармоя киритган.

Покистон Х,индистонга Панжобдаги Вагах чегарасидан Афгонистон билан савдо килишга рухсат бермайди. Чабахор портининг ривожланиши ва усиши Х,индистон учун иктисодий ва сиёсий нуктаи назардан мухим ахамиятга эга. Иктисодий нуктаи назардан, Чабахор порти Х,индистонга Форс курфази минтакасида Хитой билан ракобат килиш имкониятини такдим этса-да, Покистон йули Х,индистонда тусиб куйилганлиги сабабли, Чабахор Х,индистонни Афгонистон ва Марказий Осиё билан боглашнинг мукобил вариантидир, аммо бу йуналиш масофаси Х,индистон учун кимматга тушади, лекин бу Х,индистонга Афгонистон ва Марказий Осиё бозорига чикиш ва Марказий Осиё энергиясидан фойдаланиш имкониятини беради.

Х,индистоннинг Покистон билан худудий, сув ва сиёсий-хавфсизлик муаммоси туфайли Покистон Х,индистоннинг Марказий Осиё давлатлари ва Афгонистон билан савдосига тускинлик килмокда, бирок Х,индистон Чабахор порти оркали Афгонистон ва Марказий Осиёга этиб бориш учун Покистонни четлаб утмокчи. Агар Х,индистон Чабахорни Гвадардан эртарок гуллаб-яшнашига эриша олса, бу Покистон учун сиёсий ва иктисодий сохаларда жиддий сабок яратади.

Сиёсий нуктаи назардан Х,индистоннинг Афгонистон ва Марказий Осиё билан богланиши Покистонни минтакада сиёсий жихатдан яккалаб куяди ва бу ^индистоннинг Жанубий Осиёдаги устунлигини мустахкамлаш ва давом эттиришга олиб келади. Хавфсизлик нуктаи назаридан Чабахор портининг ривожланиши Х,индистон учун хам мухим. Х,индистон бу минтакада харбий нуктаи назардан хам мавжуд булиши мумкин ва бунинг учун Х,индистоннинг сиёсий-иктисодий кудратининг Жанубий Осиё ва Гарбий Осиёдаги устунлиги Х,индистонга Хитой билан ракобат килиш учун устунлик беради.

Афгонистон учун Чобауорнинг ауамияти: Афгонистон халкаро сувларга чикиш имконига эга булмагани учун у доимо Покистонга мухтож ва савдосини

Карачи порти оркали олиб боради. Бирок, Хиндистон ва Покистон уртасидаги можаро ва унинг Покистон ва Афгонистон уртасидаги давом этиши сабабли Покистон хар доим Карачи портидан Афгонистон оркали Хиндистонга карши босим утказиш воситаси сифатида фойдаланган ва шу йул билан Афгонистонга миллионлаб доллар зарар келтирмокда.

Шунинг учун Хиндистон ва Афгонистон Эрон ёрдамида 2014 йилдан кейин Чабахор портидан фойдаланишга ва сармоя киритишга карор килди. Чобахорнинг ривожланиши ва усиши Афгонистон учун сиёсий ва иктисодий сохаларда мухим ахамиятга эга.

Сиёсий жихатдан Чабахордан фойдаланиш Афгонистонга Хиндистонга якинлашиб Покистонни четлаб утиш имкониятини беради ва бу Покистоннинг Афгонистонга босимини камайтиради ва шу билан бирга, Афгонистоннинг Покистон билан булган зиддиятини Хиндистон билан келишилган холда камайтиради.

Чабахарни Карачи порти билан солиштирганда, бу порт тахминан 700 километр ва Афгонистонга Бандар Аббосдан 90 километр якинрок. Чобахор оркали бу мамлакатга 20 футлик контейнер ташиш нархи минг долларга якин (деярли 50 фоиз), юк ташиш нархи Карачи ва Бандар Аббос йуналишидан арзонрок. Бу юк ташиш вактини (20%га тезрок) ва нархини сезиларли даражада камайтиради [8].

Эрон Чобахор портини барпо этиш оркали Хиндистон ва Афгонистонни карам килиб куймокчи булса-да, аммо хозирда Покистоннинг Афгонистонга босими туфайли Чобахор порти Афгонистон учун Покистон портларига мукобил вариант сифатида каралмокда. Бу хам сиёсий, хам иктисодий жихатдан мухим, ва унинг ривожланиши билвосита Афгонистоннинг айрим худудлари, жумладан, Нимроз вилоятининг иктисодий усиши ва фаровонлигига сабаб булади.

Хулоса. Хиндистон ва Хитойнинг Гвадар ва Чабахор учун кузлаётган максадларига эътибор каратсак, улар учун икки портни ривожлантириш икки мамлакат уртасидаги ракобат даражасини оширади. Агар Хитой катта сармоя эвазига Гвадар портини Чабахар портидан тезрок кила олса, Чабахор порти Гвадар билан ракобатлаша олмайди. Хитой-Покистон коридорининг бир кисми бахсли Кашмир худудидан утади, Хиндистон буни амалга оширишга шунчаки рухсат бермайди, турли террористик гурухларнинг мавжудлиги ва Покистоннинг Балужистон вилоятидаги хавфсизлик - Гвадар йулидаги бошка жиддий тусиклардан биридир. Чабахор йулидаги ушбу тусиклар ва бундай

MyaMMonapHHHr HyKnuru x,aMga ^a6axpp nynuHHHr xaB^cronuru Ba aHHHKca 3poHHHHr xaB^CH3 Myxurau TatMHHnan onum KoSunHtfraHH xuco6ra onraH xpnga, ^a6ax,ap uKCTHK6onga 6apna ynyH, xycycaH, MapKa3HH Ocue gaBnaraapu ynyH x,aM ^onganu MaBKera эгa 6ynumH MyMKHH. REFERENCES

1. Office of the Historian. Mahan's The Influence of Sea Power upon History: Securing International Markets in the 1890s. // URL: https://history.state.gov.

2. Daniel H. Deudney. Britannica. // URL: www.britannica.com/topic/geop.

3. Colin S. Gray. Nicholas John Spykman, the Balance of Power, and International Order // Journal of Strategic Studies 38(6):1-25. 2015.

4. Tasnim news agency. India Resolved to Contribute to Development of Iran's Chabahar Port. // URL: https: //www.tasnimnews .com/en/news.

5. Technical Assistance Report. Islamic Republic of Pakistan: Balochistan Economic Report. // URL: https://www.adb.org/sites/default.

6. China's Path to Geopolitics. SWP Research Paper. German Institute for International and Security Affairs. 2022 // URL: https://www.swp-berlin.org.

7. On the C-Shaped Encirclement by the U.S. - Huang Yingxu, China Academy of Military Science. Study Times, No. 541. // URL: http://www.studytimes.com.

8. Sajad Abedi. Chabahar and exemption from US sanctions. Economic Times in ET Commentary, India // URL: https://economictimes.indiatimes.com.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.