CC BY
0BARQAROR RIVOJLANISH MAQSADLARI: XORIJIY TAJRIBA VA O'ZBEKISTON AMALIYOTI MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA
2024-YIL 22-APREL
IMPERATOR NINACHISI (ANAXIMPERATOR) NINGBIOLOGIKEKOLOGIK
HUSUSIYATLARI
Samandarova Oygul Davlatnazar qizi
Tayanch doktorant, O'zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent https://doi.org/10.5281/zenodo.11517005
Annotatsiya: Ushbu maqola Imperator ninachisi (Anax Imperator) ning biologik va ekologik xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan. Imperator ninachisi (Anax Imperator) ning morfologik va biologik xususiyatlari haqida ma'lumot berilgan.
Annotation: This article is devoted to the study of the biological and ecological characteristics of the Emperor dragonfly (Anax imperator). Information on the morphological and biological characteristics of the emperor dragonfly (Anax imperator) is given.
Kalit so'zlar: lichinka, areal, o'rmon landshaftlari, imperator ninachisi, noyob tur.
Key words: larva, range, forest landscapes, emperor dragonfly, rare species.
Dunyo miqyosida antropogen omil hisobiga kuzatilayotgan transformatsiya jarayoni ekologik holatning keskin o'zgarishiga va bioxilma xillikning tur tarkibiga ham o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. Ayniqsa, urbanizatsiyaning kengayishi ninachilar lokal yashash joylarining qisqarib borishiga hamda noyob va tabiatan kamyob bo'lgan turlarning yo'q bo'lib ketishiga sabab bo'lmoqda. Shundan kelib chiqib, tabiiy va madaniy landshaftlarda ninachilarning turlar xilma-xilligini aniqlash, bioekologik xususiyatlarini asoslash, kamyob va yo'qolib borayotgan turlarni saqlab qolish choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.
Ninachilar (Odonata) - hasharotlar sinfining o'ziga xos turkumi vakillari sanaladi. Ninachilar vakillari ancha yirik va ixcham tuzilgan yirtqich hasharotlardir. Boshining harakatchanligi, og'iz apparatining kemiruvchi tipda tuzilganligi, katta murakkab ko'zlarning borligi va ko'krak qismida bir xilda tomirlangan ikki juft to'rsimon shaffof qanotlarining bir -biriga o'xshashligi ularning barcha turlariga xosdir. Hozirgi kunda o'rganilayotgan qazilma holdagi ninachilarning qanotlarni yozgandagi uzunligi 70 sm yetgan. Qorinchasi uzunchoq, erkaklarida ikkinchi va uchinchi sternitlarda joylashgan ikkilamchi tartibda kelib chiqqan kopulyativ organlar bo'ladi.
Ninachilarning qadimiy guruh vakillari ekanligiga qaramay, biologik jadal rivojlanayotgan guruh hasharotlari sirasiga kirib, Arktika va qurg'oqchilik hududlaridan tashqari deyarli barcha iqlimiy hududlarda keng tarqalgan. Asosan, tropik hududlarda, turli suv havzalari yaqinida uchraydi. Yirtqich voyaga yetgan ninachilar hasharotlar bilan oziqlanadi. O'ljasini havoda tutadi. Yirik ninachilar lichinkasi itbaliqlar va baliqlar chavoqlariga hujum qilishi mumkin. Chala metamorfoz orqali rivojlanadi. Ninachilar uchish vaqtida urchiydi. Tuxumlarini suvga yoki suvdagi o'simliklarga qo'yadi. Lichinkalari yirtqich, og'iz organlari o'ljasini tutuvchi maxsus organ - niqobga aylangan. Tashqi jabralar (dum jabralari) yoki orqa ichak o'simtalari (rektal jabralar) yordamida nafas oladi.
Imperator ninachisi (Anax Imperator) ko'krak qismi yashil rangda, keng qora chiziqlar bor. Qanotlari shaffof, uzunligi 5 sm. Qanot plitasi kontrastli kulrang-oq rangga ega. Uzun pog'onali oyoqlari, parvoz paytida hasharotlarni tutish uchun "savat" hosil qiladi. Voyaga etgan erkakning qorni ko'k rangga ega, urg'ochisiniki yashil yoki ko'k-yashil, orqa tomonida to'q qora qirrali chiziq bor. Ko'zlari katta, ko'k-yashil rangga ega.
BARQAROR RIVOJLANISH MAQSADLARI: XORIJIY TAJRIBA VA O'ZBEKISTON AMALIYOTI MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA
2024-YIL 22-APREL
Biologiyasi. Imperator ninachisi suv havzalarida, ochiq va yopiq o'rmon landshaftlarida yashaydi. Lichinkalar turg'un va past oqimli suv havzalarida rivojlanadi,asosan yirtqichlik bilan hayot kechiradi. Lichinkalarning oziq-ovqat spektri juda keng bo'lib, deyarli barcha kichik suv hayvonlarini o'z ichiga oladi. Rivojlanish 1-2 yil davom etadi, bu ma'lum bir suv omborining yorug'lik va harorat sharoitlariga, shuningdek, oziq-ovqat mavjudligiga bog'liq. Voyaga yetgan imperator ninachisining parvozi avgust oyining o'rtalariga qadar davom etadi. Voyaga etgan ninachilar o'ljani havoda ta'qib qilib tutishadi. Ular turli xil uchuvchi hasharotlar bilan oziqlanadi, lekin asosiy oziq odatda chivinlardir. Erkaklar va urg'ochilarning biotopik taqsimotida katta farqlar mavjud: birinchisi suv havzalari yaqinida ko'proq to'plangan, ikkinchisi katta maydonlarga tarqalib, o'rmon chekkalari va butalarni afzal ko'radi. Ko'payish davrida erkaklari xulq-atvori bilan ajralib turadi alohida hududda juftlashish va tuxum qo'yish sodir bo'ladi.
Tarqalishi. Bu tur yer yuzining deyarli barcha hududlarida tarqalgan bo'lib, Skandinaviya yarim orolidan Janubiy Afrikagacha bo'lgan deyarli barcha tabiiy hududlarni kesib o'tadi, ammo uning tarqalishi doirasidagi ko'pgina hududlarda uning tarqalishi mahalliydir. O'rta Osiyo shu jumladan, O'zbekiston hududida ham tarqalgan.
Xulosa: Xulosa qilib aytganda, ninachilarning odamlar uchun ahamiyati hali yetarlicha ochib berilmagan. Va shunga qaramay, hamma joyda uchraydigan va ikki muhitda - suv va havoda yashaydigan hasharotlarning bunday katta guruhi odamlarga befarq bo'lolmasligi aniq. Biotsenozlarda katta o'rin egallagan ninachilar odamlar uchun bevosita yoki bilvosita ahamiyatga ega. Bu qiymat ham ijobiy, ham salbiy bo'lishi mumkin Foydalanilgan adabiyotlar
1. Родендорф Б.Б. Инфракласс Libellulones. Стрекозообразные // Историческое развитие класса насекомых. - Москва. - Изд. «Наука». - 1980. - С. 3-256.
2. Скворцов В.Э. Стрекозы Восточной Европы и Кавказа. Атлас - определитель. -М.: Товарищество научных изданий КМК, 2010. 3-623 с.
3. Солиев А. Узбекистон географияси // Тошкент. - «Узбекистон» нашриёти - 2014. - 9194 б.
4. Харитонов А.Ю. Стрекозы // Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредельных территорий. Паукообразные, Низшие насекомые. Санкт-Петербург, 1997. - Т.З. - С.222-246.
5. Шенгелия Е.С. Стрекозы - Odonata // Фауна беспозвоночных Триалетского хребта. -Тбилиси, 1966. - С.37-41.
