0IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALAR BILAN ISHLASHDA REABILITATSION TA'LIM YO'NALISHLARI, TURLARI VA USULLARI
Ulug'bek Sodiqov
O'zbekiston Milliy Universiteti Umumiy pedagogika va psixologiya kafedrasi o'qituvchisi, Pedagogika fanlari falsafa doktori (PhD), dotsent
Nodira Saidova
O'zbekiston Milliy Universiteti Umumiy pedagogika va psixologiya kafedrasi tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA
Maqola nogiron bolalarni reabilitatsiya qilish va jamiyatga integratsiyalashuvi darajasi va sifatini oshirishga qaratilgan reabilitatsiya ishlarining yo'nalishlari, turlari, usullarini tahlil qilishga bag'ishlangan. Reabilitatsiya faoliyatining ko'rib chiqilayotgan yo'nalishlari, turlari va usullari nogiron bolalarni reabilitatsiya qilish va keyinchalik integratsiyalash muammosini sifat jihatidan yangi darajada hal qilish, ularning ijodiy salohiyatini maksimal darajada rivojlantirish va ro'yobga chiqarish imkonini beradi.
Kalit so'zlar: Nogiron bolalar, ijtimoiy-madaniy reabilitatsiya, psixologik-pedagogik reabilitatsiya, reabilitatsiya texnologiyalari.
АННОТАЦИЯ
Статья посвящена анализу направлений, видов и методов реабилитационной работы, направленной на повышение уровня и качества реабилитации детей-инвалидов и их интеграции в общество. Рассмотренные направления, виды и методы реабилитационной деятельности позволяют решить проблему реабилитации и последующей интеграции детей-инвалидов на качественно новом уровне, максимально развивая и реализуя их творческий потенциал.
Ключевые слова: Дети-инвалиды, социокультурная реабилитация, психолого-педагогическая реабилитация, реабилитационные технологии.
ABSTRACT
The article is devoted to the analysis of directions, types, and methods of rehabilitation work aimed at increasing the level and quality of rehabilitation of disabled children and their integration into society. The considered directions, types
27-mart, 2024
132
and methods of rehabilitation activities allow solving the problem of rehabilitation and subsequent integration of disabled children at a qualitatively new level, maximally developing and realizing their creative potential.
Keywords: Disabled children, socio-cultural rehabilitation, psychological-pedagogical rehabilitation, rehabilitation technologies.
Zamonaviy ijtimoiy-madaniy vaziyat va bozor munosabatlarining rivojlanishi, umuman olganda, to'liq iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotga ega bo'lish imkoniyatidan mahrum bo'lgan aholining zaif qatlamlariga, shu jumladan nogironlarga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Bunday shiddatli ijtimoiy o'zgarishlar sharoitida aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash va himoya qilishning avvalgi mexanizmlari samarasiz bo'lib, yangilari hali shakllanmagan. So'nggi yillarda ijtimoiy xavf-xatarlarga qarshi kurashish bo'yicha davlat darajasida chora-tadbirlar ko'rilganiga qaramay, imkoniyati cheklangan bolalarni qo'llab-quvvatlashga katta mablag'lar yo'naltirildi ("Mavjud muhit" davlat dasturi amalga oshirilmoqda, inklyuziv ta'lim olish imkoniyati yaratilmoqda. Nogironligi bo'lgan shaxslarga nisbatan davlat siyosati va boshqa sub'ektlarning faoliyati yetarli darajada samarali emas. Ko'p jihatdan, bu (ijtimoiy-siyosiy niyatlar va shiorlar darajasida emas, balki amalda) iqtisodiyot va jamiyat uchun "majburiy yuk" sifatida nogironlik muhiti haqidagi mavjud g'oyalar paradigmasi bilan belgilanadi.
Shuni hisobga olish kerakki, nogironlarning jamiyatga to'liq integratsiyalashuviga erishib bo'lmaydi, chunki sog'lig'ining jiddiy nuqsonlarini (karlik, ko'rlik, aqliy zaiflik, tayanch-harakat tizimi kasalliklari) to'liq qoplash mumkin emas. Shu sababli, nogironlarning jamiyatdagi mavqeining "o'ziga xosligi" saqlanib qoladi. Biroq, bu omilni minimallashtirish shoshilinch madaniy ehtiyojga, ijtimoiy zaruratga aylanib, nogironlarga boshqa odamlar bilan teng ravishda madaniy ne'matlardan, mustaqil hayotdan, o'z taqdirini o'zi belgilash va tanlash erkinligidan teng foydalanish imkonini beradi. Salbiy hodisalar oqibatlarini minimallashtirish uchun shart-sharoitlarni yaratish, nogironlarning ijtimoiy huquq va imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga xizmat qiluvchi chora-tadbirlarni ko'rish davlat va jamiyat darajasida dolzarb ahamiyatga ega. Mintaqaviy miqyosda ijtimoiy, madaniy-ma'rifiy xarakterdagi muassasalar tomonidan pedagogik imkoniyatlar va texnologiyalardan kengroq foydalanish, nogironlarning moslashuvi va integratsiyasini, ijtimoiy-madaniy reabilitatsiyasini ta'minlash.
Zamonaviy sharoitda reabilitatsiya faoliyatining yo'nalishlari, turlari va usullari yangi sifat bilan ajralib turadi, ular nogironlar va ayniqsa nogiron bolalarni jamiyatning madaniy va ijtimoiy hayotiga integratsiyalashuviga, ularning o'zini o'zi
27-mart, 2024
133
anglashi va o'zini o'zi tasdiqlashiga qaratilgan. Ijtimoiy-madaniy reabilitatsiyaning maqsadi nogiron bolani yoki kattalarni barcha mavjud vositalardan (kompyuter, kitoblar) foydalangan holda muloqotning turli shakllari va vaziyatlarida munosib va mustaqil ravishda ishtirok etishga, mehnat, dam olish va dam olish usullarini mustaqil ravishda tanlash va tanlashga o'rgatishdir. Nogiron bolalarni reabilitatsiya qilishning ijtimoiy-madaniy yo'nalishining mazmuni quyidagilarni o'z ichiga oladi: hayotiy faoliyatni optimallashtirish (ijtimoiy, madaniy va ma'naviy qadriyatlarni o'zlashtirishda ijtimoiy-madaniy faoliyatning imkoniyatlari va resurslaridan foydalanish, bu bolalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tashkil etish orqali muvaffaqiyatli sotsializatsiya va moslashishga olib keladi. asosiy ijtimoiy institutlar: oila, ta'lim muassasalari, madaniyat va dam olish muassasalari va boshqalar); nogiron bolani tarbiyalash (shu jumladan ijodiy o'zini namoyon qilish ehtiyojlarini shakllantirish va amalga oshirishda yordam berish); nogiron bolalarning o'zlarini kasbga yo'naltirish va o'qitish; hududiy ijtimoiy xizmatlar tarmog'ida nogironlarni ijtimoiy-madaniy reabilitatsiya tadbirlariga, oilaviy dam olish, badiiy-texnik ijodkorlik, amaliy san'at sohalariga jalb qilish.
Nogiron bolalarni reabilitatsiya qilish va integratsiyalashning belgilangan yo'nalishi tarkibni ijtimoiy-madaniy faoliyatning muayyan turlari bilan to'ldirish orqali amalga oshiriladi. Quyidagilar reabilitatsiya salohiyatiga ega: badiiy va ijodiy (amaliy san'at, teatr, raqs, musiqiy faoliyat), o'yin, texnik, sport, turizm va ijtimoiy-madaniy faoliyatning boshqa turlari. Ushbu turlar reabilitatsiya texnologiyalarining asosini tashkil qiladi: art terapiya, biblioterapiya, musiqa terapiyasi, o'yin terapiyasi va boshqalar. Nogiron bolalarni reabilitatsiya qilishning psixologik-pedagogik yo'nalishi psixologik reabilitatsiya va psixologik-pedagogik tuzatish sohasida etakchi o'rinni egallaydi, chunki nogiron bolalar muammosi tibbiy-pedagogik jihat bilan cheklanib qolmaydi, ijtimoiy kontekstda u alohida maqomga ega bo'ladi. tengsiz imkoniyatlarni minimallashtirish. Ushbu yo'nalishning asosi psixologik reabilitatsiya va psixologik-pedagogik tuzatish bo'lib, u reabilitatsiya tadbirlarining umumiy majmuasida aqliy rivojlanishdagi nomutanosiblikni bartaraf etishga yordam beradi va nogiron bolalarni ijtimoiy va madaniy hayotga to'liq qo'shish imkoniyatini ta'minlaydi. jamiyat. Ushbu ikki yo'nalish (ijtimoiy-madaniy va psixologik-pedagogik) nogiron bolalarning jamiyatda muvaffaqiyatli bo'lishiga, mehnat va dam olish faoliyatida o'zini o'zi anglashning yuqori darajasiga erishishga imkon beradigan madaniy ko'nikmalar va psixologik munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Nogironlarning reabilitatsiyasini ta'minlaydigan psixologik-pedagogik yo'nalishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: individual intellektual funktsiyalarni tiklash va rivojlantirish (psixomotor qobiliyatlar, xotira, idrok, nutq, fikrlash va boshqalar);
27-mart, 2024
mahalliy hissiy buzilishlarni yumshatish, yo'q qilish, tuzatish (qo'zg'aluvchanlik, tashvish, qo'rquv, hissiy beqarorlik va boshqalar); muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish va umuman kommunikativ tayyorgarlik darajasini optimallashtirish; o'z imkoniyatlari, kasalligi (kamchiligi), qobiliyatlari va ehtiyojlariga nisbatan munosib munosabatni shakllantirish; asosiy ijtimoiy institutlar: oila, ta'lim muassasalari, madaniyat va dam olish muassasalari va boshqalar o'rtasidagi maqsadli hamkorlikni ta'minlash orqali muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv va moslashish; imkoniyati cheklangan bolalarda ijobiy o'zaro munosabatlar motivatsiyasini shakllantirish, zamonaviy axborot-madaniy muhit to'siqlarini bartaraf etish; ijodiy o'zini namoyon qilish, ijodkorlik ko'nikmalarini rag'batlantirish, yashirin hayotiy kuchlarni uyg'otish. Psixologik-pedagogik reabilitatsiyaning asosiy usullariga quyidagilar kiradi: psixologik konsultatsiya, psixologik trening, psixokorreksiya va psixoterapiya, ular tuzatish va tiklovchi yo'nalishga ega.
Uni amalga oshirishning murakkab xarakterini ta'minlaydigan psixodiagnostika klinik tibbiyot (pediatriya, bolalar psixonevrologiyasi), shuningdek, neyrofiziologik, biokimyoviy va boshqa klinik tekshirish usullari ko'rsatkichlari bilan taqqoslanadigan tibbiy genetika ma'lumotlarini hisobga oladi. Tibbiy genetika, bolalar psixonevrologiyasi, psixologiyasi va defektologiyasi sohasidagi zamonaviy ilm-fanning rivojlanish darajasi nafaqat rivojlanish buzilishlarining turli shakllarini (aqliy zaiflik, miya yarim palsi, umumiy nutqning rivojlanmaganligi, asab tizimining turli irsiy kasalliklaridagi anomaliyalar) tashxislash imkonini beradi. va boshqalar), yuqori aqliy funktsiyalarning shakllanish darajasini baholash, shuningdek, buzilishlarning klinik va psixologik mexanizmlarini aniqlash. Klinik diagnostika davolash, kasallikning rivojlanishining prognozi va oilaning tibbiy-genetik maslahati haqidagi savollarni hal qilishda etakchi rol o'ynaydi.
Deviant rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlarini, buzilishning patogenetik mexanizmlarini tahlil qilib, markaziy asab tizimining shikastlanishining lokalizatsiyasi va tarqalishini hisobga olgan holda, o'qituvchi va psixolog nuqsonning tuzilishi va kasallikning og'irligini yo'naltirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Psixodiagnostikaning eng muhim vazifasi markaziy asab tizimining buzilishlarining lokalizatsiyasi va mexanizmlarini hisobga olgan holda etakchi nuqson va ular bilan bog'liq rivojlanish og'ishlarining tuzilishini o'rnatishdir. Maqsadlari fanlararo darajada, nogiron bolaga yordam berishning keyingi pedagogik taktikasi va strategiyasini aniqlashdan iborat bo'lgan pedagogik diagnostika o'qituvchi, o'qituvchi, o'qituvchi va o'qituvchining umumiy kuzatuvlari to'plamini ifodalovchi pedagogik tavsifni tuzishdan boshlanadi. Ota-onalar va ularning dastlabki bahosi quyidagi ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi: oila tarkibi, oila ichidagi munosabatlar, bolalarning
27-mart, 2024
asosiy ta'lim qobiliyatlarini rivojlantirish (turli fanlar bo'yicha), hissiy-irodaviy, motivatsion-semantik va xulq-atvor sohalarida o'ziga xos xususiyatlarning mavjudligi.
Bundan tashqari, xarakteristikalar neyropsikiyatrik kasalliklarning dastlabki belgilari va maktabdagi noto'g'ri moslashuv sabablarining kuzatuvlarini qayd etadi. Psixologik maslahat - bu bolalar va ularning ota-onalarini zamonaviy ijtimoiy-madaniy sharoitlarga yo'naltirish, ishga tayyorlash, boshqalar bilan munosabatlar, muloqot qilish, o'zini ijodiy namoyon qilish va boshqalar, o'z-o'zini anglash va shaxsiy rivojlanishga to'sqinlik qiladigan psixologik muammolarni konstruktiv hal qilishga imkon beradi. Reabilitatsiyaning uslubiy usuli sifatida konsultatsiya psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixoterapiya elementlarini o'z ichiga oladi, hech qanday kontrendikatsiyaga ega emas va reabilitatsiyaning turli bosqichlarida muvaffaqiyatli qo'llanilishi mumkin. Ba'zi mualliflar (Hellmuth Kleinsorge, Gerxard Klumbies) art-terapiya mashg'ulotlarini (erkin rasm chizish) va profilaktika chorasi sifatida, hissiy noqulaylikni muhokama qilish va engish uchun trening turi sifatida tavsiya qiladilar. Porembekki-Grau chizish va bo'yoqlar bilan o'ynashni stress va umidsizlikni kamaytirish, o'zini o'zi qadrlash tuyg'usini tiklash va o'z qobiliyatlariga shubhalardan xalos bo'lish uchun "ijodiy trening" ning psixoprofilaktik usuli sifatida foydalangan.
Shunday qilib, nogiron bolalarning ijtimoiy-madaniy reabilitatsiyasi va integratsiyasi muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish uchun quyidagilar zarur:
- reabilitatsiya tadbirlari va usullari majmuasidan foydalanish;
- bolalar ijodiyoti natijalarini o'zini namoyon qilish va tan olish uchun sharoit yaratish (asarlar ko'rgazmalari, kontsertlar, festivallar, mualliflar, individual ijrochilar va guruhlarning taqdimotlari, tadqiqot ishlari, hunarmandchilik, ijodiy ishlar tanlovlarini tashkil etish; nogironlar va ommaviy axborot vositalari; reklama materiallarini tayyorlash va tarqatish - bukletlar, varaqalar)
- har bir nogiron bolaning shaxsiy ahamiyatini ta'kidlash (tug'ilgan kunlar, ismlar kunlari, oilaviy bayramlar, sport musobaqalari, muayyan shaxsning yutuq va muvaffaqiyatlariga e'tibor qaratilgan musobaqalar o'tkazish);
- nogironlarning ijtimoiy-madaniy reabilitatsiyasi va integratsiyasiga erishishga qaratilgan asosiy pedagogik vazifalar quyidagilardan iborat: har bir nogiron bolaning va nogiron bolalarning o'z qobiliyatlari va salohiyatini rivojlantirish, muvaffaqiyatga erishish uchun sharoit yaratish;
- nogironning muloqot doirasini kengaytirish va uning muloqot madaniyati darajasini oshirish;
136
27-mart, 2024
- faol hayotiy pozitsiya, mustaqil turmush tarzi tamoyillarini amalga oshirish, ularni boshqa sohalarga, shu jumladan kasbiy faoliyatga yoyish;
- shaxsda ishonch va mustaqillik hissini ta'minlovchi axloqiy va ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish; nogiron bolaning hayot sifatini yaxshilash va o'zini o'zi rivojlantirish uchun zarur bo'lgan kognitiv va hissiy-irodaviy sohasini rivojlantirish;
- nogironlar orasidan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni puxta egallagan, nogiron bolalarning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olishga qodir yuqori malakali mutaxassislarni kasbga yo'naltirish va tayyorlash;
- ijodiy o'zini namoyon qilish, ijodkorlik ko'nikmalarini rag'batlantirish, yashirin hayotiy kuchlarni uyg'otish.
Reabilitatsiya faoliyatining ko'rib chiqilayotgan yo'nalishlari, turlari va usullari nogiron bolalarni reabilitatsiya qilish va keyinchalik integratsiyalash muammosini sifat jihatidan yangi bosqichda hal qilish, ularning ijodiy salohiyatini maksimal darajada rivojlantirish va ro'yobga chiqarish, jamiyatdagi hayot sharoitlarini optimallashtirish imkonini beradi.
REFERENCES
1. Vygotskiy, L.S. To'plam op.: 6 jildda / L.S. Vygotskiy. - M., 1988. - T. 5. - B. 135.
2. Denisova, O.A. Murakkab ko'p darajali psixologik va pedagogik makon hissiy nuqsonlari bo'lgan shaxslarning ijtimoiy-madaniy integratsiyalashuvi sharti sifatida: tezisning mavhumligi. dis. ... Doktor ped. Fanlar / O.A. Denisova. - M., 2007 yil.
3. Zavrajin, S.A. Nogiron bolalarni moslashtirish / S.A. Zavrajin, L.K. Fortova. - M., 2005 yil.
4. Psixoterapiya / tahrirlangan B.D. Karvasarskiy. - Sankt-Peterburg, 2008 yil.
5. Содиков, У. Ж. (2019). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НАВЫКОВ И ЗНАНИЙ МАТЕМАТИЧЕСКОГО МОДЕЛИРОВАНИЯ У УЧАЩИХСЯ ПРИ РЕШЕНИИ ПРАКТИКО-ПРИКЛАДНЫХ ЗАДАЧ. ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА УЧИТЕЛЯ И ПРЕПОДАВАТЕЛЯ: СОДЕРЖАНИЕ, МОДЕЛИ И ТЕХНОЛОГИИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ, 143.
6. У. Ж. Содиков (2021). ЯНГИ УЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ ТАРАККИЁТИ ВА ИННОВАЦИЯЛАР. Academic research in educational sciences, 2 (NUU Conference 1), 41-47.
7. Худойкулов, Х. Ж. (2021). Комил инсон фазилатлари. Т.:"Инновация-Зиё.
137
27-mart, 2024
