Научная статья на тему 'ИЛК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

ИЛК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
96
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ШАХС РИВОЖИ / ЭХТИЁЖ / АқЛ / ПСИХОФИЗИОЛОГИК / ОНГ / ФАОЛИЯТ / ТАФАККУР / КАСБ-ҲУНАР / ИНДИВИД / МАДАНИЙ КОНТЕКС / АХЛОқИЙ ФАЗИЛАТ / САВОДХОНЛИК / ЎқИШ / ФОНЕТИКА / ГРАММАТИКА / ЧИРОЙЛИ ЁЗИШ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Султанов Т.М., Эшманова Н.Н.

Ушбу мақолада илк мактаб ёшидаги ўқувчилар билан ишлашнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. Умумий ўрта таҳлим муассасалари ўқувчиларининг ёши ва психофизиологик хусусиятлари ҳақида қисқача маҳлумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC PEDAGOGICAL ASPECTS OF WORKING WITH PRIMARY SCHOOL STUDENTS

This article discusses specific pedagogical aspects of working with first-grade students. A brief account of the age and psychophysiological characteristics of students in general secondary education is given.

Текст научной работы на тему «ИЛК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

Султанов Т.М.

Тошкент вилояти Чирчиц Давлат педагогика институти

Эшманова Н.Н.

Тошкент вилояти Чирчиц Давлат педагогика институти

ИЛК МАКТАБ ЁШИДАГИ УЦУВЧИЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ УЗИГА ХОС ПЕДАГОГИК ЖИХДТЛАРИ

Аннотация: Ушбу мацолада илк мактаб ёшидаги уцувчилар билан ишлашнинг узига хос педагогик жщатлари. Умумий урта таулим муассасалари уцувчиларининг ёши ва психофизиологик хусусиятлари уацида цисцача маулумот берилган.

Калит сузлар: шахс ривожи, эхтиёж, ацл, психофизиологик, онг,фаолият, тафаккур, касб-уунар, индивид, маданий контекс, ахлоций фазилат, саводхонлик, уциш, фонетика, грамматика, чиройли ёзиш.

Sultanov T.M.

Chirchik State Pedagogical Institute

Tashkent region Eshmanova N.N.

Chirchik State Pedagogical Institute

Tashkent region

SPECIFIC PEDAGOGICAL ASPECTS OF WORKING WITH PRIMARY SCHOOL STUDENTS

Abstract: This article discusses specific pedagogical aspects of working with first-grade students. A brief account of the age and psychophysiological characteristics of students in general secondary education is given.

Keywords: personality development, need, intellect, psychophysiological, consciousness, activity, thinking, profession, individual, cultural context, moral character, literacy, reading, phonetics, grammar, beautiful writing.

Бугунги глобаллашув жараенлари, фан -техника тараккиети инновацион жамиятга булган эхтиёж ёшлар учун куплаб имкониятлар яратмокда.Ёшлар олдига бугунги замон билан хам нафас булиб тезкор карорлар кабул килиш иннивацион тафаккурни шакллантириш билим олиш касб-хунар танлаш жамият ва уз келажаги учун онгли равишда фаолият юритишлари изланишлари лозим. Умумий урта тахлим муассасалари укувчиларининг ёши ва психофизиологик хусусиятларини инобатга олган холда уларнинг онгига умуминсоний кадриятлар ва юксак манавиятни янада чукур сингдириш, уларни ватанпарварлик ва инсонпарарлик рухида тарбиялаш лозим.

Демак болани неча ёшдан бошлаб укитиш керак деган муаммо педагогика учун мухим масалалардан бири хисобланади. Ота -онанинг кизикишлари,орзу ниятлари асосида болани укишни уддалайдиган даражага етказмасдан мактабга бериши унинг соFлигига зарар етказади, бола машFулот мазмунини тушуниб узлаштира олмай кийналади ва нихоят укишдан оркада колади. Аксинча, укиши лозим булган пайтдан кеч мактабга берилса, боланинг соFлом фаоллик талаб этувчи рухий кучлари номакбул томонга бурилади, у кийналиб укийди. Ота-она ва тарбиячилар болани укишга беришдан аввал унинг аклий кобилиятини, диккатини, мустакил фикрлаш даражасини, сузларни ифодалай олиш борасидаги фаоллиги сифатларини пухта урганиб, тегишли хулоса чикаришлари тавсия этилади. Агар юкоридаги омиллар кучли ва ижобий булса, болани 6— 7 ёшдан мактабга бериш махкул. Шунда болалар уз хаётининг янги даврига кадам куядилар. Энди боFчадаги уйин фаолияти урнини тизимли мажбурий вакт билан боFлик укиш фаолияти эгаллайди. Албатта, бу даврдаги болалар учун уйиндан мажбурий риоя этиладиган фаолиятга утиш кийин, буни хисобга олиш лозим. Узбекистон таолим тизимида шахсни ривожлантириш асосий вазифалардан бири хисобланади ва у бошланьич таолимдан бошланади. Шу жихатдан шахс ривожида умумий конуниятлар деганда индивидни тахлим ва тарбия воситасида ижтимоий шахсга айлантириш асослари тушунилади.

Бошлаетич тахлим давридаёк укувчилар шахси умумий конуниятлар асосида ривожлантирила бошлайди. Бу борадаги асосий конуниятлар тизимини куйидагилар ташкил килади:

• аклни ривожлантириш;

• естетик хис-туЙFуларни ривожлантириш;

• жисмоний ривожлантириш;

• турли стрессларга бардошликни ривожлантириш;

• уз-узига ишончни ривожлантириш;

• мустакиллик куникмасини ривожлантириш;

• шахсий фаолликни ривожлантириш;

• узгаларга ва атроф-мухитга муносабатни ривожлантириш.

Мазкур конуниятлар асосида тахлим ва тарбия жараёнида укувчилар

шахси изчил ривожлантириб борилади.

Бошлаетич тахлимнинг маданий контекстини кучайтириш жараёнида 7-11 ёшли укувчиларга халкнинг миллий ва оилавий кадриятлари асосида билим бериш, уларнинг ахлокий ва фаолият куникмасини умуминсоний кадриятлар асосида шакллантиришнга асосий эотибор каратилмокда. Мисол учун, Узбекистонда халк анханалари, инсонпарварлик, халкпарварлик, ватанпарварлик, оилапарварлик кабилар миллий кадриятлар, баFрикенглик, демократлик, биродарлик сингарилар умуминсоний кадриятлар хисобланади. Шу сабабли бошлаетич

тахлимнинг маданий контекстини кучайтиришда миллий ва умуминсоний кадриятлар уЙFунлигига асосланиш такозо этилади. Айни пайтда, шахс ривожида ирсиятнинг ахамияти деганда куйидагилар назарда тутилади:

а) хар бир бола шахсининг физиологик жихатдан узига хослиги;

б) хдр бир бола шахсининг турлича аклий ва миссий имкониятларга эгалиги;

в) бахзи бир болалар шахсида туьма истеододнинг устуворлиги.

Шу тарика укувчи шахси ривожида ирсият омили физиологик ва социологик вазифаларини бажаради. Бунда педагогик жихатдан бола шахсини ривожлантиришда унинг физиологик, психологик ва специфик хусусиятларига эхтибор каратилади.

• Укувчиларнинг ёш хусусиятларини хисобга олиш. Бунда куйидагиларга эътибор каратилади:

• укувчининг неча ёшдалиги;

• укувчи буйининг ёшига мослиги;

• укувчи вазнининг ёшига мослиги;

укувчи жисмоний ривожланишининг ёшига мослиги.

Укувчиларнинг аклий ривожини хисобга олиш. Бунда куйидагиларга ахамият берилади:

• укувчининг билим даражаси;

• укувчининг тушуниш даражаси;

• укувчининг фикрлаш даражаси;

• укувчининг кизикиш даражаси.

Укувчиларнинг ижтимоий фаоллигини хисобга олиш. Бунда куйидагиларга эътибор каратилади:

• укувчининг ахлокий фазилатга эгалиги;

• укувчининг узгаларга муносабати ривожланганлиги;

• укувчининг ташаббускорлиги;

• укувчининг фаоллиги.

Кичик ёшдаги болалар жисмоний жихатдан нисбатан текис усадилар, уFил ва киз болалар ташки куринишлари билан бирбирларидан деярли фарк килмайдилар. Буйи уртача 120 см, OFирлиги 25 кг атрофида булади. Кукрак кафаслари ва умуртка п0F0налари суякларининг етарлича котмаганлиги туфайли улар тез шикастланишлари мумкин. Суяк ва мускуллари тез усади. Бу даврдаги укувчиларнинг бош мияси 0Fирлиги жихатидан ~ катталарникига тенглашса хам, тузилиши жихатидан фаркланади. Упка, кон томирлари усишда давом этади. Нафас йули ва диафрагма буш ривожланган булади, шу туфайли кичик ёшдаги укувчилар харакатсиз колсалар нафас олишлари сустрок булиб, тана ахзоларининг кислород билан тахминланиши ёмонлашади. Кичик ёшдаги укувчиларнинг юраги узидан катталарникига нисбатан икки марта куп кон чикаради. Юрак уриши минутига 90—92 мартага туFри келади. Жисмоний усишга

хос бу хусусиятлар кичик ёшдаги укувчиларга нисбатан укитувчи— тарбиячидан эхтиёткорликни талаб килади. Уларни асабийлашишдан саклаш, купрок харакат килишлари, очик хаводан фойдаланишлари хакида Fамхурлик килиш лозим. Стол, партада туFри утиришларига, ручкани унг кулда тутиш, дарс пайтларида каттик харакат килмасликни назорат этмок даркор. Укиш мехнатининг таъсири остида боланинг барча рухий фаолияти ихтиёрий диккат, ихтиёрий хотира (ёдда колдириш, эсга тушириш), ихтиёрий идрок (маълум максад асосида вокеа ва ходисаларни кузатиш), тафаккурни ихтиёрий идора этиш ва у билан 31 боFлик булган нутк, хис-туЙFу, ирода каби рухий жараёнлар ривожланади. БошланFич мактаб укувчилари укиш даврида буюмларнинг шакллари, яъни доира, учбурчак, туFри бурчак, квадрат, купбурчакларни, хажмли фигуралар — шар, куб, параллелепипед, цилиндр, призма, конусларнинг шаклларини аник билиб оладилар. Мактаб ёшига етган болалар кичик вакт муддатларини (кун, соат, ярим соат, чорак соат, дакикаларни) аник тасаввур киладилар. Бу ёшдаги болалар узок вакт муддатларининг фаркини сезмайдилар. Боланинг хохишини 2 хафтадан кейин бажаришга ваъда берсангиз хам, 3 ойдан сунг ёки ярим йилдан сунг бажаришга ваъда берсангиз хам, у кунаверади. Болаларни вактнинг кадрига етишга, вактни аниклаш ва уни бекор утказмасликка ургатишни уларни дарсга кечикмай келишга ургатишдан бошлаган махкул. Кейинчалик кундалик ички тартибга риоя килиш, секин ва тез, оз вакт ва куп вактнинг нима эканлиги ургатиб борилади ва хоказо. Болаларни яхши укишлари учун уларда кузатиш кобилиятини устириш, кузатувчанликни тарбиялаш даркор. Чунки кузатишлар буткул сезилмай келган ходисалар мохиятини очиб беради. Кичик мактаб ёшидаги болалар эшитган ва укиганларини купинча харфма-харф, туппа-туFри махнода англайдилар. Шу сабабли болалар юкори синфларга чиккан сари улардаги тасаввур ва тушунчаларнинг кенгайишига, фахм-фаросатнинг усишига караб аклий ишларнинг хаммаси тобора мураккаблаштириб, такомиллаштириб борган махкул. 6—7 ёшдан 14 ёшгача булган болаларнинг хотираси жуда кучли тараккий этган ва хотирага олиш, укиб олиш кобилияти анча усган булади. Иккинчи томондан эса, мактаб фаолияти, укув иши улардан махлум максад билан олдиндан хотирга олиши, онгли ва фаол равишда айтиб беришни, асосли равишда урганишни талаб килади. Тажрибалардан махлумки, бу ёшдаги болаларнинг талаб ва кизикишлари, одат ва сезгилари, тасаввур ва тушунчалари, хаёлий фаолиятлари, диккат-эхтиборлари, тиришкокликлари ва бошка жихатлари борасида бир-бирларидан фарк киладилар. Айримлари бирон-бир сохада истехдодли, кобилиятли булсалар, бошкалари иккинчи бир сохада истехдодлидирлар. Бахзиларида истехдод купрок, бахзиларида камрок булади. Шу билан бирга, улар орасида турли куринишдаги камчиликли, жумладан, дудук, кузи яхши курмайдиган, KулоFи яхши эшитмайдиган, овози хаста, хотираси паст ва хоказо нуксонли

болалар хам учрайди. Укитувчи — тарбиячиларнинг вазифаси— болалардаги хамма ижобий майл ва интилишларни уз вактида англаш, уларни камол топтириш, салбий сифатларини йукотиш, истеъдод ва кобилиятларини тобора ривожлантириш, камчилик ва нуксонларни тиббиёт ходимлари ёрдамида йукотиш, умуман, тахлим-тарбия ишига тускинлик киладиган томонларини йукотишдан иборатдир. Умумий таълим ва хунар мактабини ислох килишнинг асосий йуналишлари амалга оширилаётган хозирги шароитда бошлаетич таълим болаларни хар томонлама камол топтиришнинг асосини вужудга келтиради, уларда тез тушуниб, ифодали укиш, хисоблаш, ёзиш, равон сузлаш ва маданий хулк малакаларининг мустахкам шаклланишини таъминлайди. БошланFич мактаб укишга ва ижтимоий-фойдали мехнатга халол муносабатни, Ватанга мухаббатни тарбиялайди. Бошлаетич синфларда ана шу вазиф аларни бажаришнинг йулларидан бири укитишнинг тахлимий, тарбиявий ва камол топтириш функцияларини амалга оширишдан иборатдир. Бошлаетич мактабнинг укув дастурларида укитувчи ишининг ана шу йуналишлари хакида ран боради. Давлат дастурини бажариш — хар бир укув предметининг, тахлимий, тарбиявий ва камол топтириш имкониятларини руёбга чикаришдир. Она тили дастурида саводхонлик, укиш, фонетика, грамматика ва чиройли ёзишни ургатиш оркали болаларнинг нуткини устириш, инсон, табиат, ва жамият туFрисидаги тасаввурини бойитиш, уларда FOявий-сиёсий, ахлокий ва эстетик тушунчаларни шакллантириш, мантикий ва муайян образли фикрлашни ривожлантириш, укув машFулотлари ва китобга кизикиш уЙFOтиш вазифалари куйилади. Математиканинг тахлимий имкониятлари укувчиларни тарбиялаш билан узвий боFликдир. Математика билан шуFулланиш болаларда илмий дунёкарашнинг асосларини таркиб топтиради, билиш кобилиятларини ривожлантиради, укишга ва мехнатга халол муносабатни, Ватанга мухаббат туЙFуларини тарбиялайди. Табиатшунослик курсининг мазмуни кичик мактаб ёшидаги укувчиларда жонсиз ва жонли табиат, мехнат ахли туFрисида, табиатнинг йил фаслларидаги узгаришлар, ундаги нарсалар ва ходисаларнинг узаро боFликлиги туFрисида жузхий билимларни хосил килади, уларни жонсиз ва жонли табиатини мунтазам равишда кузатишга ургатади. Шахсий ва ижтимоий гигиеник малакалар билан таништиради. Табиатшунослик болаларда табиатга мухаббат уЙFOтади ва уни мухофаза килишга интилишни вужудга келтиради, мантикий фикрлаш ва нуткини ривожлантиради, куникма ва малакаларни, мехнах килиш истагини, интизомлиликни, катхиятлиликни ва узаро ёрдам каби фазилатларни шакллантиради, ватанпарварлик тарбиясида ёрдам беради. Бошлаетич синфлардаги «Мехнат тахлими» укув предмети укувчиларга тахлим ва тарбия бериш, уларни камол топтириш тизимининг таркибий кисми хисобланади. Мехнат тахлими дастури техник, маиший хужалик

мехнатини ва турли материалларга бадиий ишлов бериш асосларини уз ичига олади. Мана шу укув предмети мехнат маданияти асосларини, ижтимоий-фойдали мехнат буйича дастлабки куникма ва малакаларни шакллантиради, мехнат севарликни, мехнатга туFри муносабатни, тежамкорликни, табиатга ва ижтимоий мулкка эхтиёткорона ёндошиш туЙFуларини тарбиялайди, FOявий-сиёсий, эстетик, жисмоний тарбияни амалга оширишда ёрдам беради, ижрочилик фаолиятига тайёргарлик билан бирга ижодкорлик кобилиятларини такомиллаштиради. Жисмоний тарбия дарсларида укитиш, тарбиялаш ва камол топтиришнинг узаро боFлик масалалари куйидагилардан иборат: - усаётган организмнинг уЙFун ривожланишига, соFлигини мустахкамлашга, чиникишига ёрдам бериш; — ахлокий ва иродавий фазилатларини, хулк маданиятини тарбиялаш; — укувчиларни жисмоний маданият буйича зарур билимлар билан куроллантириш, уларда энг мухим харакат куникмалари ва малакаларини хамда физкультура комплекси нормаларини топширишга тайёргарликни таркиб топтириш; — укувчиларда асосий жисмоний сифатларни ривожлантириш, кундалик уйинларга, жисмоний машкларга, спортга баркарор кизикиш хосил килиш, узини жисмоний баркамол этишга эхтиёжни тарбиялаш. Укитиш жараёнида тахлимий, тарбиявий ва камол топтириш функцияларини ажратиш билимларини узлаштириш хамда зарур шахсий сифатларни ш акллантириш учун яхши ш ароитларни вужудга келтиради. Дарсда билимларни узлаштириш жараёнида карашлар ва махнавий сифатлар хам шаклланади, албатта, яхни мазкур функцияларнинг бирлиги ва узаро боFликлиги кузатилади. Масалан, агар бола дастур материалини узлаштирса, мустакил фикрлаши етарли даражада ривожланмаганидан катхи назар, унга юкори бахо куямиз. Ва аксинча, мустакил холда ва ишонч билан мушохада юрита оладиган укувчи дастур материалини етарлича узлаштирмаган булса, ижобий бахо ололмайди. Укитувчининг укитиш функциялари узаро боFликлигини чукур тушуниш унга дарснинг тахлимий, тарбиявий ва камол топтириш вазифаларини ижодий йусинда куйиш ва хал килиш имконини беради

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Ш.Мирзиёев. "Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз". Тошкент - "Узбекистон" - 2016.

2. Ш.Мирзиёев. "Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб ххалкимиз билан бирга курамиз". Тошкент - "Узбекистон" - 2016.

3. Ш.Мирзиёев. "Танкиди тахлил, тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик

- хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак". Тошкент

- "Узбекистон" - 2017.

4. Жумаев М.Е. Болаларда математика тушунчаларни шакллантириш назарияси.-Т.: "Илм-Зиё", 2005

5. Тошкент Молия институти "Касбий педагогика" укув-услубий мажмуа 451б

6. Бошлаетич таълим журнали 11-сон, 2017-йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.